Substancja psychoaktywna to taka substancja, która działając na ośrodkowy układ nerwowy wywiera wpływ na nastrój, procesy myślowe czy zachowanie. Według klasyfikacji ICD-10 (1) substancje te dzielimy na:

– alkohol,

– opiaty,

– kanabinoidy,

– leki uspokajające i nasenne,

– kokaina,

– inne substancje stymulujące (w tym kofeina),

– substancje halucynogenne,

– tytoń,

– lotne rozpuszczalniki.

W artykule omówione zostaną szkodliwe substancje psychoaktywne najczęściej używane przez młodzież (wyłączono tutaj problem (nad)używania alkoholu; jest on przedmiotem odrębnego opracowania. Przedstawienie tego obszernego zagadnienia uniemożliwiłoby obecnie szczegółowe omówienie pozostałych grup substancji).

Omówione będą zatem związki z grupy kanabinoidów, substancje stymulujące, halucynogeny, opiaty i lotne rozpuszczalniki.

Używanie substancji szkodliwej (zgodnie z zapisem w ICD-10) jest równoznaczne z pojęciem nadużywania pojawiającym się w amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV (2). Jest to szkodliwy sposób używania substancji prowadzący do istotnych klinicznie szkód somatycznych lub psychologicznych, w tym do upośledzenia wyrażania sądów lub dysfunkcjonalnego zachowania mogącego powodować niesprawność lub mieć niepożądane następstwa dla związków z innymi ludźmi. Przykładem następstw szkodliwego używania jest ryzykowne prowadzenie samochodu pod wpływem marihuany lub spacer po krawędzi dachu po zażyciu substancji halucynogennej.

Zespół uzależnienia (1) jest to zespół zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych, w którym zachowania związane z używaniem substancji (lub grupy substancji) psychoaktywnej zyskują wyraźną przewagę nad dotychczasowymi – mającymi kiedyś większe znaczenie dla danej osoby. Do rozpoznania zespołu uzależnienia upoważnia łączna obecność przynajmniej trzech z wymienionych poniżej objawów utrzymujących się przez miesiąc, lub – trwających krócej, ale powtarzających się kilkakrotnie w ciągu 12 miesięcy:

1. silne pragnienie lub poczucie przymusu przyjmowania substancji,

2. trudności w kontrolowaniu zachowania (związanego z przyjmowaniem) i w ocenie ilości substancji oraz czasu (początku i zakończenia) przyjmowania,

3. objawy odstawienia występujące po zmniejszeniu ilości lub odstawieniu, w postaci charakterystycznego dla danej substancji zespołu abstynencji,

4. widoczne zwiększanie się tolerancji powodujące przyjmowanie coraz większych dawek w celu uzyskania oczekiwanego efektu,

5. zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności i utrata zainteresowań oraz poświęcanie coraz większej ilości czasu na zdobywanie i przyjmowanie substancji albo redukowanie skutków ich działania,

6. uporczywe przyjmowanie substancji mimo jawnie szkodliwych następstw.

Pojęcie zespołu uzależnienia wiąże się z pojęciami zespołu abstynencyjnego i zjawiska tolerancji. Zespół abstynencyjny jest to zespół objawów somatycznych i psychopatologicznych charakterystycznych dla danej grupy substancji, występujący w wyniku przerwania lub ograniczenia przyjmowania substancji kontynuowanego przez dłuższy czas.

Tolerancja na daną substancję objawia się potrzebą zażywania dużej dawki, w celu uzyskania efektów poprzednio osiąganych przy pomocy mniejszych dawek. Możemy wyróżnić następujące formy tolerancji (3):

– metaboliczną – związaną z indukcją procesów odpowiedzialnych za metabolizm danej substancji w organizmie (na przykład – indukcja enzymatyczna cytochromu p-450),

– behawioralną – która rozwija się poprzez uczenie się funkcjonowania pod wpływem substancji psychoaktywnej,

– neuronalną – czyli adaptację komórek mózgowych do wysokiego stężenia substancji psychoaktywnej.

W Polsce, podobnie jak w krajach Europy zachodniej obserwujemy stały wzrost używania substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież. Dane dotyczące tego zagadnienia uzyskiwane są w Polsce na podstawie badań ankietowych prowadzonych w szkołach przez takie instytucje jak: Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), czy Europejskie Szkolne Badania Ankietowe na temat Alkoholu i Narkotyków (ESPAD) (4). Z badań powyższych wynika, że w latach dziewięćdziesiątych doszło do znacznego nasilenia zjawiska używania narkotyków wśród młodzieży szkolnej: z około 5% w 1992 r. do blisko 20% w latach 1999/2000. Dane ESPAD z 2003 r. dotyczące używania substancji (kiedykolwiek) wskazują na wzrost używania prawie wszystkich rodzajów substancji psychoaktywnych (tab. 1). Pocieszające mogą być przy tym zarówno fakt niezbyt częstego stosowania przez młodzież „tradycyjnej” polskiej heroiny (tak zwanego kompotu) jak i rzadszego przyjmowania narkotyków drogą wstrzyknięć dożylnych. Niepokojącym wynikiem jest natomiast wysoki wskaźnik używania przez młodzież kilku substancji psychoaktywnych jednocześnie (np. łączenie alkoholu z marihuaną i lekami) (4).

Przegląd najczęściej stosowanych substancji psychoaktywnych

W Polsce najczęściej używanym przez młodzież narkotykiem są preparaty wytwarzane z różnych części rośliny Cannabis sativa (konopie indyjskie):

– marihuana, która jest mieszaniną suchych liści pochodzących z wierzchołków dojrzałej rośliny i kwiatostanów żeńskich osobników rośliny,

– haszysz, czyli surowy wyciąg z żywicy konopi, uzyskiwany w procesie młócenia, sprasowany w bryły,

– olej haszyszowy, czyli wysoko oczyszczona żywica konopi, dodawana do tytoniu (papierosa, lub fajki).

Substancją psychoaktywną jest tetrahydrokanabinol (THC), którego największe stężenie znajduje się w oleju haszyszowym (od 10-30%), w haszyszu od 2 do 15%, a najmniej w marihuanie 0,5-5%. Popularne nazwy tej grupy preparatów to: dżoint, gandzia, grass, hasz, marycha, samosiejka, skręt, skun, trawka, zioło. Efekt działania THC pojawia się natychmiast po użyciu substancji na drodze wziewnej. Najczęstszym doznaniem jest uczucie odprężenia, spokoju, euforii, uspokojenie, zmniejszenie poczucia lęku, podwyższenie nastroju, wrażenie omnipotencji. Nierzadko pojawia się również uczucie wyostrzenia zmysłów, bardziej intensywnego odbierania bodźców ze świata zewnętrznego, subiektywna zmiana percepcji czasu (5, 6, 7, 8).

Uzależnienie pojawia się zwykle po kilkakrotnym użyciu. Tolerancja rozwija się bardzo powoli. Po odstawieniu nie obserwuje się występowania typowych objawów abstynencji, tylko niektóre, miernie nasilone efekty podobne do objawów obserwowanych po odstawieniu etanolu albo opiatów: duszność, dysforia, pocenie się, tachykardia, bezsenność, bóle głowy, brzucha, stawów, mięśni, utrata łaknienia. Zatrucie pochodnymi konopi nie powoduje zaburzeń w podstawowych funkcjach organizmu i nie stwarza zagrożenia dla życia. Działanie zwykle ogranicza się do wywołania objawów takich jak: uspokojenie, senność, marzenia na jawie, omamy, urojenia, lęk, przyspieszenie toku myślenia, depersonalizacja, derealizacja, niekiedy zaburzenia świadomości. Jednak częste używanie tego rodzaju substancji, oprócz możliwości uzależnienia, pociąga za sobą również ryzyko indukcji zaburzeń psychicznych, takich jak ostra psychoza, czy napady lęku panicznego (8).

Należą do nich: amfetamina, metamfetamina i kokaina. Często do tej grupy zalicza się preparat o nazwie „ekstaza”, który jest syntetycznym analogiem amfetaminy i meskaliny. Wywiera on działanie stymulujące jak amfetamina, lecz działa również psychodelicznie, podobnie jak pochodne meskaliny. Potoczne nazwy amfetaminy to: amfa, bleta dynamit, eska, feta, piguła, proszek, setka, speed, ice, go, uppers, witamina A. Kokaina nazywana jest Białą Damą, gramem, koką, koksem, krakiem, porcją, śniegiem, witaminą C. Działanie ośrodkowe substancji stymulujących nie jest jednakowe. Wszystkie wpływają na nasilenie aktywności układu dopaminergicznego w jądrach limbicznych mózgu (dokładnie jąder półleżących obszaru wewnętrznego nakrywki), z czym wiąże się silne działanie euforyzujące, odpowiedzialne za wystąpienie uzależnienia. Amfetamina działa również poprzez zwiększenie stężenia serotoniny w bocznej części podwzgórza i stymulację ośrodka sytości powodując zmniejszenie łaknienia. Natomiast poprzez stymulację układu dopaminergicznego w tworze siatkowatym działa silnie aktywująco na mózg, co prowadzi do bezsenności. Działanie amfetaminy to wielogodzinne intensywne poczucie dużej wydolności fizycznej, wiary we własne siły i możliwości, euforia i uczucie przypływu ogromnej energii, poczucie większej kreatywności, poprawy koncentracji uwagi (są to subiektywne odczucia pacjenta wynikające z braku samokrytycyzmu, polepszenia samopoczucia, działania euforyzującego).

Szybkie uzależnianie się od tych substancji spowodowane jest, z jednej strony, silnym działaniem euforyzującym, z drugiej – nieprzyjemnymi odczuciami występującymi po odstawieniu, takimi jak: objawy depresyjne (anhedonia, apatia, myśli samobójcze), lęk, psychozy amfetaminowe, spowolnienie psychoruchowe, zmęczenie. Szczególne niebezpieczeństwo uzależnienia wiąże się z przyjmowaniem kokainy: efekt euforyzujący tej substancji jest silny, a czas działania psychostymulującego krótki. Może to prowadzić do wielokrotnego użycia kokainy w ciągu niedługiego czasu (5, 6, 7).

Substancja popularna wśród młodzieży, przyjmowana często na dyskotekach, najczęściej w formie kolorowych pigułek z nadrukami (na przykład ze znakiem BMW lub liścia) lub kapsułek. Substancją psychoaktywną jest 3,4-metylenodioksymetamfetamina. Efekty zażycia są podobne jak w przypadku przyjęcia amfetaminy czy kokainy. Dodatkowo nierzadko występują halucynacje, uczucie depersonalizacji i nadwrażliwości na bodźce z otoczenia.

Substancje z tej grupy określane są często jako środki psychodysleptyczne, psychodeliki, psychomimetyki, środki psychozowytwórcze. Do najczęściej używanych należą grzyby halucynogenne (z rodzaju Psylocybe- w Polsce np. Łysiczka Lancetowata Psylocybe semilanceata), LSD ( dietyloamid kwasu lizergowego), rzadziej wyciągi z kaktusa meksykańskiego zawierające meskalinę czy fencyklidyna(PCP). Potoczne nazwy grzybów halucynogennych to baluny, grzybki, psyfki, psylocyby. LSD miewa nazwy: Ejsid, kwas, kwasik, listek, papierek. Substancje psychodysleptyczne zmieniają percepcję i nastrój, nie wykazując wpływu na procesy metaboliczne organizmu, ani na autonomiczny układ nerwowy. Najczęściej wywołują uczucia mistyczne „przeżywania snu na jawie”: urojenia i halucynacje (najczęściej wzrokowe), objawy depersonalizacji (np. uczucie unoszenia, wychodzenia z własnego ciała), zaburzenia poczucia czasu, hiperstezje, parestezje, euforię (5, 6, 7).

Nadużywanie halucynogenów prowadzi do rozwoju zależności psychicznej; rzadko natomiast rozpoznaje się zespół uzależnienia od tych substancji. Wynika to przede wszystkim z faktu, że nie są one przyjmowane systematycznie. Poza tym, rzadko obserwuje się stosowanie samych halucynogenów – częściej przyjmowane są one razem z innymi narkotykami (najczęściej z psychostymulantami).