Gruźlica jest ziarniniakową chorobą zakaźną, której przyczyną jest bakteria – prątek gruźlicy – Mycobacterium tuberculosis. Rezerwuarem prątka gruźlicy są osoby zakażone. Zakażenie pozostaje w 90% bezobjawowe. Spośród osób zakażonych zachoruje nie więcej niż 10%. Ryzyko zachorowania utrzymuje się przez całe życie. Źródłem zakażenia gruźlicą jest chory, który prątkuje. Oznacza to, że w jego plwocinie i kropelkach wydzieliny z dróg oddechowych wydalanych w czasie kaszlu, mówienia, śpiewu, kichania znajdują się prątki gruźlicy. Najważniejszym źródłem zakażenia są chorzy obficie prątkujący, czyli ci u których prątki kwasooporne stwierdza się już w badaniu mikroskopowym plwociny. Najbardziej zakaźni są chorzy na gruźlicę oskrzeli, krtani oraz na gruźlicę płuc z cechami rozpadu, ponieważ z reguły obficie prątkują. Długotrwały i bliski kontakt z takim chorym zwiększa ryzyko zakażenia i zachorowania. Osoby zdrowe zakażają się drogą wziewną, czyli przez inhalację cząstek zawierających prątki. Inne drogi zakażenia jak np. pokarmowa przez mleko krów chorych na gruźlicę lub przez uszkodzoną skórę mają obecnie znikome znaczenie w szerzeniu się gruźlicy. Chorzy na pozapłucne postacie gruźlicy nie są zakaźni.

Zachorowalność na gruźlicę w Polsce systematycznie obniża się. Aktualny wskaźnik zapadalności wynosi 24,3 na 100 000 ludności (8). Jest on znacznie wyższy niż w krajach o wyższych dochodach jak Szwecja czy Norwegia ale jednocześnie znacznie niższy niż na Litwie czy w Federacji Rosyjskiej(4).

Na świecie jest rocznie rejestrowanych ponad 4 mln zachorowań. Szacuje się, że rzeczywista liczba jest dwa razy większa (2, 3). Według ocen Światowej Organizacji Zdrowia w 2000 roku było na świecie 8 mln chorych, w tym ponad 3 mln obficie prątkujących czyli będących źródłem zakażenia dla innych.

Ze względu na liczebność populacji, największy udział w zachorowaniach na świecie, około 48% ma Azja (3). Na Europę przypada około 5% zachorowań (4). Średni wskaźnik zachorowalności dla Unii Europejskiej w 2004 roku wynosił 12.8/100 000. Zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi krajami jest bardzo duże, od około 5/100 000 w Szwecji do około 70/100 000 na Litwie (4).

W Polsce, w myśl Ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych i zakażeń z dnia 6 września 2001 r. (Dz. U. Nr 126, poz. 1384) rozpoznanie gruźlicy zobowiązuje lekarza, niezależnie od specjalności, do zgłoszenia zachorowania do Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego lub wskazanej przez niego jednostki właściwej w zakresie gruźlicy i chorób płuc.

Dokładne dane odnośnie zachorowalności na gruźlicę w Polsce są dostępne od 1957 roku. Dane o zachorowalności sprzed 50 lat i obecne pokazują olbrzymią różnicę w liczbie zachorowań. Było ich ponad 80 000 w 1957 roku i 9280 w 2005 roku. Zapadalność (zachorowalność) wynosiła w latach 1957-1959 około 300/100 000 na rok a w roku 2005 – 24,3/100 000 (8). Na przestrzeni ostatnich 50 lat widoczny jest systematyczny spadek liczby zachorowań, w ostatnich latach w tempie około 3% na rok.

Gruźlica może zajmować każdy narząd ale najczęściej zajmuje płuca. W 2005 roku w Europie postać płucna stanowiła 81% zachorowań. Na gruźlicę pozapłucną przypadało 19%. U 7% chorych stwierdzano zajęcie płuc z jednoczesnym zajęciem innych narządów czyli pozapłucną lokalizację choroby rozpoznawano łącznie u 26% chorych (7). W Polsce w tym samym roku gruźlica pozapłucna była rozpoznawana tylko u 8,8% chorych (821 przypadków) (8). Tak duża rozbieżność między danymi z całej Europy i z Polski może wskazywać na niepełne rejestrowanie gruźlicy pozapłucnej w naszym kraju oraz niedostatki w rozpoznaniu. Gruźlica pozapłucna jest rozpoznawana i leczona przez lekarzy różnych specjalności, którzy nie zawsze pamiętają o ustawowym obowiązku rejestracji tej choroby.

Większość przypadków gruźlicy pozapłucnej w Polsce stanowi gruźlicze zapalenie opłucnej. W 2005 roku zarejestrowano 351 zachorowań co stanowi 42,8% wszystkich zachorowań na gruźlicę pozapłucną. Inne lokalizacje choroby występowały z następującą częstością: gruźlica węzłów chłonnych – 143 zachorowania, narządów moczo-płciowych – 111 zachorowań, kości i stawów – 87 zachorowań oraz opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu – 19 zachorowań (8).

Rozpoznanie gruźlicy o lokalizacji pozapłucnej jest trudniejsze niż gruźlicy płuc.

Gruźlicę pozapłucną należy podejrzewać u chorych, u których występuje: przewlekłe zapalenie węzłów chłonnych, szczególnie szyjnych, wysiękowe zapalenie opłucnej lub otrzewnej gdy płyn jest bogaty w limfocyty a jego posiew jest ujemny, zapalenie pojedynczego stawu z ujemnymi wynikami badań bakteriologicznych, osteomielitis z zajęciem kręgów kręgosłupa piersiowego, przewlekły ropomocz przy ujemnych wynikach posiewów moczu, niejasnego pochodzenia wysięk w osierdziu, zaciskające zapalenie osierdzia lub zwapnienia osierdzia, zmiany w płynie mózgowo-rdzeniowym o typie pleocytozy z wysokim odsetkiem limfocytów, podwyższonym stężeniem białka i obniżonym stężeniem glukozy (5). Gruźlicę jelit należy zawsze wykluczyć u chorych z podejrzeniem choroby Crohna (5).

Należy podkreślić, że gruźlica pozapłucna jest często wtórna do gruźlicy płuc, dlatego w każdym przypadku, już na etapie podejrzenia gruźlicy pozapłucnej należy wykonać podstawowe badania w kierunku gruźlicy płuc: radiogram klatki piersiowej i badanie plwociny na obecnośc prątków gruźlicy.