Epidemiologia: Zajęcie węzłów chłonnych jest drugą co do częstości występowania, pozapłucną lokalizacją gruźlicy. W Polsce w 2005 roku zarejestrowano 143 przypadki gruźlicy węzłów chłonnych, co stanowi 1,5% wśród nowo zarejestrowanych przypadków gruźlicy oraz 17,4% przypadków gruźlicy o lokalizacji pozapłucnej (8). W krajach anglosaskich gruźlica węzłów chłonnych stanowi 3-5% wśród wszystkich przypadków gruźlicy oraz 30-50% wśród przypadków gruźlicy pozapłucnej (14, 22). W krajach o dużym rozpowszechnieniu gruźlicy chorują przede wszystkim dzieci. W krajach o ustabilizowanej sytuacji epidemiologicznej gruźlicy chorują najczęściej młodzi dorośli (20-40 lat). Do zachorowania dochodzi dwukrotnie częściej wśród kobiet, częściej wśród pacjentów rasy nie białej (14, 22). Również zakażenie wirusem HIV sprzyja zachorowaniu na gruźlicę węzłów chłonnych. U pacjentów chorych na AIDS gruźlica obwodowych węzłów chłonnych stwierdzana jest w 22% przypadków, zaś gruźlica węzłów śródpiersia i wnęk w 33-40% przypadków (22).

Czynnikiem powodującym chorobę w przeszłości było najczęściej M. bovis, obecnie M. tuberculosis. Inne mikobakterie powodujące zapalenie węzłów chłonnych to: M. scrofulaceum, M. avium-intracellularae oraz M. kansasi (11).

Patomorfologia: Zajęcie węzłów chłonnych w gruźlicy jest zwykle miejscowym objawem uogólnionego zakażenia. Prątki dostają się do płuc, stamtąd do węzłów chłonnych wnęk i śródpiersia. Tam dochodzi do ograniczenia choroby lub przy zaistnieniu niekorzystnych warunków (obniżenie odporności) do dalszego rozsiewu (17). Gruźlica węzłów chłonnych wnęk i śródpiersia jest dość rzadka, stanowi 5% przypadków gruźlicy węzłów. Wśród pacjentów zakażonych wirusem HIV gruźlica węzłów wnęk jest obserwowana 3-8 razy częściej (17). Do zajęcia węzłów obwodowych dochodzi w wyniku rozsiewu drogą krwi z ognisk w miąższu płuca lub drogą chłonki z węzłów chłonnych śródpiersiowych (17, 19). Opisywane są również przypadki zakażenia obwodowych węzłów chłonnych drogą bezpośredniego wszczepienia prątków do skóry, błon śluzowych, migdałków, ślinianek (17, 20).

Objawy: Gruźlica zajmuje w 90% przypadków węzły chłonne okolicy głowy i karku. Najczęściej zajęte są węzły przednie i tylne szyi (70% przypadków). Inne lokalizacje to węzły podżuchwowe, przeduszne oraz podbródkowe, nadobojczykowe znacznie rzadziej pachowe, pachwinowe, podobojczykowe, międzyżebrowe (12, 21). Częściej (60% przypadków) zmiany są jednostronne ale, szczególnie u małych dzieci, mogą być obustronne. U dzieci z prosówką uogólnione zajęcie węzłów obserwowane jest w 10-15% przypadków (17). W około połowie przypadków gruźlicy obwodowych węzłów towarzyszą zmiany w innych narządach: gruźlica płuc u 80% dzieci i 22-30% dorosłych, gruźlica nosogardzieli u 6%, uogólniona limfadenopatia z hepatosplenomegalią u 5% pacjentów (17, 19).

Objawy ogólne występują u 20-60% pacjentów. Są to stany podgorączkowe i gorączkowe, złe samopoczucie, utrata apetytu, chudnięcie, osłabienie. Przy zajęciu węzłów śródpiersia występują bóle w klatce piersiowej. Objawy miejscowe zależą od lokalizacji zmian. Przy zajęciu obwodowych węzłów pierwszym objawem jest bezbolesne powiększenie początkowo pojedynczych po pewnym czasie pakietów węzłów. Zwykle mija kilka tygodni a nawet miesięcy, zanim zmiany zostaną zauważone. Początkowo powiększone węzły chłonne są twarde, przesuwalne, skóra nad nimi jest niezmieniona. Jest to I stopień zajęcia węzłów chłonnych wg Jones i Campbell´a. Z czasem obserwuje się zaczerwienienie skóry nad tworzącym się pakietem węzłów chłonnych – jest to stopień II. Stopień III i IV to narastające rozmiękania węzłów chłonnych objawiające się chełbotaniem przy badaniu palpacyjnym. Stopień V cechuje się tworzeniem przetok skórnych, które nie mają tendencji do gojenia. Choroba przebiega z okresami remisji i zaostrzeń objawiających się zwiększonym wydzielaniem ropnej treści z przetok (17, 19, 22).

Przy zajęciu węzłów chłonnych okołooskrzelowych lub okołotchawiczych objawy zależą od wieku. U dzieci, szczególnie dzieci poniżej 4 roku życia, zwykle występują napadowy kaszel oraz cechy zwężenia dróg oddechowych takie jak świsty, duszność aż do niewydolności oddychania (17). U dorosłych zwykle objawy zwężenia dróg oddechowych nie występują. Stwierdza się raczej objawy ogólne opisane powyżej. W części przypadków obserwuje się zmiany w obrazie rtg klatki piersiowej przy braku objawów klinicznych. Przebieg ostry z wysoką gorączką przypominający ropną bakteryjną infekcję obserwuje się szczególnie u chorych leczonych immunosupresyjnie oraz zakażonych HIV (7, 17, 22).

Diagnostyka: Stwierdzenie powiększonych obwodowych węzłów chłonnych jest wskazaniem do wykonania rtg klatki piersiowej. Zmiany radiologiczne w obrębie klatki piersiowej stwierdza się u 40-50% chorych z gruźlicą węzłów chłonnych (9, 10). Najczęściej stwierdza się zajęcie węzłów chłonnych okołotchawiczych oraz jednostronne lub obustronne powiększenie węzłów wnęk. W rtg klatki piersiowej można również stwierdzić zwapnienia w obrębie klatki piersiowej lub w obwodowych węzłach chłonnych, nacieki miąższowe oraz pogrubienie opłucnej (6, 19).

Gruźlicze zapalenie węzłów śródpiersia ma charakterystyczną lokalizację oraz charakterystyczny obraz w tomografii komputerowej. W gruźlicy zwykle zajęte są węzły przytchawicze i tchawiczooskrzelowe po stronie prawej (22). Po zastosowaniu środka cieniującego węzły o średnicy większej niż 2 cm wykazują mniejszą gęstość w części centralnej i wzmocnienie w części obwodowej. Mniejsze węzły również wykazują nierównomierną gęstość. Inne opisywane zmiany stwierdzane na obszarze zajętych węzłów to wielopłatkowe masy z obrączkowatymi wzmocnieniami w środku i na zewnątrz otoczone prawidłową torebką (18).

Przy podejrzeniu gruźlicy należy dążyć do bakteriologicznego lub histologicznego potwierdzenia rozpoznania. Materiałem do badania bakteriologicznego może być wymaz z przetoki lub fragment węzła chłonnego. Badanie mikroskopowe pozwala wykryć prątki u 25-60% pacjentów z gruźlicą węzłów chłonnych, natomiast posiewy na podłożu tradycyjnym są dodatnie w 20-80% przypadków (10, 17, 22).

Zajęciu węzłów chłonnych śródpiersia zwykle towarzyszą zmiany w miąższu płuca. Z tego powodu można również wyhodować prątki z plwociny, mimo braku zmian miąższowych stwierdzanych radiologicznie (3).

Punkcja cienkoigłowa jest metodą polecaną do pobierania materiału przy zajęciu obwodowych węzłów chłonnych. W badaniu histologicznym stwierdza się typowy obraz ziarniny z serowaceniem. Histologiczne potwierdzenie rozpoznania jest możliwe w 71-83% przypadków przy specyficzności badania do 93% (czułość badania 77%) (10, 14, 19). Chirurgiczna biopsja obwodowych węzłów chłonnych bywa powikłana przetokami i z tego powodu nie jest polecana jako metoda diagnostyczna przy podejrzeniu gruźlicy obwodowych węzłów chłonnych (19).

Przy lokalizacji zmian w węzłach śródpiersia lub wnęk rozpoznanie powinno być potwierdzone bakteriologicznie i histopatologicznie z materiału pobranego drogą mediastinoskopii lub biopsją transbronchialną.

Obraz ziarniny złożonej z komórek olbrzymich i nabłonkowatych stwierdza się w badaniu histopatologicznym nie tylko w gruźlicy, stąd konieczność dążenia do bakteriologicznego potwierdzenia rozpoznania (14).

Polimerazowa reakcja łańcuchowa (PCR) jest badaniem na obecność materiału genetycznego prątków. Jej zaletą jest duża specyficzność (94-98%) oraz krótki czas badania. Jednak u pacjentów z gruźlicą węzłów chłonnych badaniem materiału z punkcji cienkoigłowej i biopsji można potwierdzić rozpoznanie w 58-76% przypadków, co jest wynikiem zbliżonym do skuteczności badań bakteriologicznych (15).

W przypadkach gruźlicy węzłów chłonnych odczyn tuberkulinowy jest często dodatni (w 74-98% przypadków), wyjątek stanowią chorzy w stanie immunosupresji oraz zakażeni HIV (19).

Rozpoznanie różnicowe: Gruźlica węzłów chłonnych wymaga różnicowania z wieloma chorobami takimi jak zakażenie prątkami niegruźliczymi, mononukleoza, choroba kociego pazura, tularemia, bruceloza, beryloza, promienica (4). Powiększenie węzłów chłonnych jest również stwierdzane w sarkoidozie, białaczce limfatycznej, chłoniakach oraz przerzutach nowotworowych (3).

Ziarnina gruźliczopodobna stwierdzana jest w badaniu histopatologicznym również w innych chorobach: sarkoidozie, brucelozie, berylozie (19), natomiast ziarnina z martwicą w zakażeniach prątkami niegruźliczymi, chorobie kociego pazura, kile, tularemii (1).