Wszystkie znane definicje zdrowia odwołują się do jego wymiaru jednostkowego. Np. według Marcina Kacprzaka jest nim nie tylko brak choroby, ale stopień przystosowania biologicznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach" (5). Przystosowanie" jest także spiritus movens zdrowia zbiorowego, ale skutki jego działania nie są tożsame z oddziaływaniem analogicznego mechanizmu w wymiarze indywidualnym. Odmienność ta wynika z hierarchicznej konstrukcji desygnatu: zawarta w obietnicy przystosowania ochrona grupowa traktuje interesy jednostkowe przedmiotowo – uznaje je za narzędzie przetrwania, a nie jego cel ostateczny. Ilustrują to np. organizowane w przeszłości kordony sanitarne", służące ratowaniu przed epidemiami zdrowia i życia części zbiorowości, kosztem odizolowania jej od reszty społeczności, wcześniej zaatakowanej przez chorobę – i pozostawionej przez tę zbiorowość własnemu losowi (1). Współcześnie obserwujemy większą harmonię między zdrowotnym interesem prywatnym a publicznym, np. aktualny postęp w zwalczaniu chorób przewlekłych, czy przedłużaniu życia wydaje się korzystny zarówno dla jednostek, jak i całego społeczeństwa. Wprawdzie wynikające stąd postarzenie się ludności przysparza społeczeństwu kosztów i trudu opieki nad rosnącą liczbą osób chorych i niesprawnych, ale powstające trudności przeniosły się przynajmniej poza sferę opieki zdrowotnej.

Chociaż jest nader oczywiste, że u podstawy zdrowia zbiorowego leży zdolność adaptacyjna populacji, to wyjąwszy wybrane przejawy odporności przeciwzakaźnej, nie potrafimy określić, lub ocenić w szerszej skali, grupowej zdolności do przeciwstawienia się innym chorobom. Dlatego zdrowie ludności mierzy się albo występowaniem jego przeciwieństw w postaci zagrożenia chorobowego, lub środowiskowego, bądź – rzadziej – ocenami rozpowszechnienia czynnników sprzyjających zdrowiu.

Narzędziem pomiaru tak pojętego stanu zdrowia są liczbowe mierniki występowania chorób, lub innych zjawisk zdrowotnych, będące po prostu wynikiem zliczania takich zdarzeń w populacji. W statystykach stanu zdrowia ludności mierniki te najczęściej reprezentują bezwzględne ryzyko jego utraty (będące wszelako zwykle liczbą względną, wywiedzioną z wartości populacyjnej), najchętniej – fakt pojawienia się choroby (a raczej – przybliżone prawdopodobieństwo jej zaistnienia w czasie – zapadalność). Ryzyko owo rejestruje się albo bezpośrednio (do czego wykorzystuje się zwykle obowiązkowe zgłoszenia odpowiednich grup chorób), lub – w przypadkach uzasadnionych wadami lub brakiem takich danych – robi się użytek z informacji zastępczych o tym samym charakterze (reprezentowania prawdopodobieństwa wydarzenia zdrowotnego w czasie), takich jak umieralność z jakiegoś powodu itp. Dodatkowym rodzajem mierników zdrowia są dane typu inwentarzowego", odnotowujące obecność zjawisk zdrowotnych luźniej związanych z czynnikiem czasu (z powodu braku danych o zachorowaniu i/lub informacji o czasokresie oczekiwania na jego nadejście), takich jak chorobowość szpitalna, umieralność proporcjonalna, umieralność skumulowana itp. (7).

Ocena stanu zdrowia na podstawie zapadalności sprawdza się najlepiej w przypadku śledzenia skutków zagrożeń biologicznych, czyli obecności i ewolucji występowania chorób zakaźnych w populacji. Ilustrują to koleje rozpowszechnienia klinicznie potwierdzonego AIDS w wybranych krajach Europy (ryc. 1) oparte na aktualnych danych z obowiązkowych zgłoszeń ostrych chorób zakaźnych, kumulowanych przez Biuro Europejskie Światowej Organizacji Zdrowia (4) w ramach monitoringu programu Zdrowia dla wszystkich w XXI wieku" (9). Dane te ujawniają zarówno jaskrawe różnice w częstości występowania tej choroby (w tym – znikome, w porównaniu z zachodnią Europą, jej rozpowszechnienie w Polsce), jak i jej stopniowy odwrót (na Zachodzie). Podobnych, pod względem przejrzystości przesłania, informacji dostarczają wyniki obserwacji zachorowań na krztusiec w różnych krajach Europy (łącznie z Polską), (ryc. 2), pokazujące nie tylko większe rozpowszechnienie choroby w krajach zachodnich, ale także zwrot w stronę większej zachorowalności w naszym kraju (i całej Europie Środkowo-Wschodniej). Słabą stroną przedstawianych statystyk jest niepełna zgłaszalność ostrych chorób zakaźnych przez służbę zdrowia różnych obszarów, ale jest mało prawdopodobne, aby przedstawione wyżej kontrasty mogły wyniknąć wyłącznie z braku rzetelności przekazów lekarskich z krajów Europy Środkowo-Wschodniej w porównaniu z zachodnimi. Naszą niską zapadalność na obie choroby można uzasadniać bądź zachowawczością obyczajową, chroniącą przed epidemią AIDS, bądź silniejszą na Zachodzie opozycją przeciwko stosowaniu (uważanej za niezbyt bezpieczną) szczepionki z zabitych pałeczek krztuśca. Statystyki zapadalności na choroby zakaźne uwiarygadnia obraz ewolucji zapadalności na gruźlicę (ryc. 3), zdradzający nasze wciąż niekorzystne (choć ostatnio dość szybko poprawiające się) położenie w stosunku do krajów Zachodu.

Opis sytuacji zdrowotnej oparty na zapadalności natrafia jednak na trudności w przypadku śledzenia losów chorób przewlekłych o złożonej, wieloczynnikowej etiologii, które obecnie przeważają liczebnie, i stwarzają największe problemy zdrowotne w większości rejonów świata. Niejednoznaczność takich danych ilustrują trzy kolejne ryciny (4-6), dotyczące różnych aspektów rozpowszechnienia nowotworów złośliwych w Polsce i subregionach europejskich. Ujawniają one wyższą zapadalność i chorobowość szpitalną na zachodzie niż w centrum i na wschodzie Europy, ale niższą, w stosunku do nas i naszych sąsiadów, umieralność standaryzowaną z tych powodów. Na rzetelność porównań zapadalności między Wschodem a Zachodem może, w tym wypadku, rzutować niedorejestrowanie świeżych przypadków nowotworów w naszym regionie Europy. Ponieważ jednak uwidoczniona na rycinie 6 znaczna różnica w umieralności na raka między wschodem a zachodem Europy jest jedynie hipotetyczna (taką by była, gdyby populacje obu części kontynentu starzały się w jednakowym tempie), a różnica w zapadalności z ryciny 4 – rzeczywista (ryzyko zachorowania w starszych populacjach Zachodu jest wciąż wyższe niż w krajach o znacznym do niedawna przyroście naturalnym, takich jak Polska), to wyższa zapadalność, przy zapewne podobnej umieralności rzeczywistej z powodu nowotworów złośliwych, mogłaby się jeszcze tłumaczyć lepszą wykrywalnością i większą skutecznością zwalczania nowotworów w świecie zachodnim (awyższa częstość hospitalizacji z ryciny 5 – łatwiejszym dostępem do hospicjów rakowych w krajach zachodu kontynentu). Jednak w kompetentnej opinii przeważa nieufność do statystyk zapadalności na nowotwory złośliwe – i oceny oraz prognozy rozwoju sytuacji w zakresie występowania raka (iinnych chorób przewlekłych, zwłaszcza takich, dla których statystyki oficjalne nie dysponują żadnymi gotowymi ocenami zapadalności) opierają się głównie na statystykach zgonów według przyczyn.

Wysoka umieralność z powodu nowotworów złośliwych w Polsce tłumaczy się, w części, znacznym względem innych subregionów europejskich rozpowszechnieniem raka płuca (ryc. 7). Także spadek, wysokiej u nas, umieralności na raka szyjki macicy opóźnia się we wzrastającym stopniu w stosunku do krajów najlepiej w Europie radzących sobie ze zwalczaniem tej choroby (ryc. 8). Znaczny jest zwłaszcza rozbrat opisywanych tendencji w Polsce oraz Danii, kraju niegdyś wyróżniającym się znaczną liczbą zgonów z tej przyczyny, który pokazaną na rycinie 8 wydatną poprawę zawdzięcza zapewne wydajnej akcji przesiewu i wczesnego leczenia raka szyjki macicy. Komponentą umieralności nowotworowej o wzrastającym znaczeniu jest ponadto rak sutka, wykazujący w Polsce, mimo niskiej pozycji wyjściowej, stałą tendencję do wzrostu (ryc. 9).

Umieralność z powodu chorób układu krążenia zmieniła w Polsce, na początku lat 1990., kierunek ewolucji z rosnącego na malejący (ryc. 10). Niedoszacowanie częstości głównych składowych umieralności z przyczyn sercowo-naczyniowych: choroby niedokrwiennej serca i choroby naczyniowej mózgu, utrudnia wyważenie wielkości ich udziału w opisanej zmianie. Analiza wiarygodniejszej od ocen całościowych umieralności przedwczesnej (do 64. roku życia), (ryc. 11) wyraźnie wykazuje dwufazową ewolucję (wzrost, później spadek) względnej liczby zgonów z powodu choroby niedokrwiennej w Polsce na tle krajów zachodnich wyróżniających się rzadkim występowaniem tej choroby. Spadek przedwczesnej umieralności z powodu choroby naczyniowej mózgu zaznacza się w kraju słabiej (ryc.12), co może być skutkiem braku zorganizowanej, w skali społecznej, akcji wczesnego wykrywania nadciśnienia tętniczego.

Umieralność występującą w grupie schorzeń układu oddechowego (ryc. 13) charakteryzuje dość powszechna tendencja spadkowa, spowodowana zapewne poprawą wyników leczenia zakażeń, spadkiem intensywności palenia papierosów, czy nawet – zmniejszeniem zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego w regionie europejskim. W dziedzinie tej zanotowano w ostatnich latach sygnały regresu, manifestującego się m.in. wzrostem umieralności z tego powodu w Polsce po roku 1995.

Umieralność wskutek urazów i zatruć (ryc. 14) nieco wzrosła w Polsce na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza, co stanowi wynik gorszy od analogicznych tendencji w większości subregionów Europy (z wyjątkiem krajów b. ZSRR). Liczba wypadków drogowych ze skutkiem śmiertelnym – głównej składowej tej grupy zgonów – uległa jednak w Polsce zmniejszeniu, mimo wzrostu o 50% ilości samochodów (dane pomijamy).