Osteoporoza i nowotwory są również chorobami cywilizacyjnymi, w patogenezie których zaburzenia metaboliczne indukowane czynnikami środowiskowymi odgrywają ważną rolę. Dotychczasowy stan wiedzy nie uzasadnia jednak ujmowania tych chorób we wspólną grupę z wyżej wymienionymi. Warto jednak podkreślić, że niektóre metody profilaktyki stosowane w odniesieniu do metabolicznych chorób cywilizacyjnych służą także profilaktyce osteoporozy i niektórych nowotworów.

Potrzeba ujmowania metabolicznych chorób cywilizacyjnych we wspólną grupę wyłoniła się przed kilkudziesięciu laty. Po raz pierwszy E. Kylin w 1923 r. sugerował celowość traktowania hiperglikemii i nadciśnienia tętniczego jako zespołu chorób (8). J. Węgierko w książce poświęconej cukrzycy w 1958 r. użył pojęcia cukrzycy skojarzonej z otyłością, nadciśnieniem tętniczym i chorobą niedokrwienną serca (29). W 1976 r. wysunęliśmy propozycję traktowania otyłości, cukrzycy i miażdżycy jako grupy chorób o wspólnych patomechanizmach, nadając im nazwę metabolicznych chorób cywilizacyjnych (25). Podkreślaliśmy wówczas szczególną rolę czynników środowiskowych, głównie żywienia, w rozwoju tych chorób. W 1988 r. Reaven ogłosił własną koncepcję tzw. zespołu X, do którego zaliczył insulinooporność, dyslipidemię i nadciśnienie tętnicze (19).

Także Reaven kładł nacisk na wspólne patomechanizmy tych chorób. Później w licznych pracach innych autorów używane były różne nazwy dla określenia tego zespołu zaburzeń metabolicznych, jak: metaboliczne dyslipidemie, zespół metaboliczny, zespół insulinooporności i inne.

Ostatnio na potrzeby Narodowego Programu Edukacji Cholesterolowej w USA przyjęto kryteria diagnostyczne zespołu metabolicznego podane w tabeli 1. Występowanie co najmniej 3 nieprawidłowości z podanych 5 upoważnia do rozpoznania tego zespołu.

Zagrożenie zdrowia populacji przez metaboliczne choroby cywilizacyjne wyraża się najdobitniej w pandemii chorób układu krążenia (ChUK). USA były pierwszym krajem w którym wystąpiła ta epidemia. Wzrost umieralności na ChUK zaznaczył się tam od lat dwudziestych i postępował aż do lat pięćdziesiątych. Potem, po kilku latach stabilizacji nastąpiło zmniejszenie umieralności. W 1996 r. wskaźnik zgonów na ChUK był o 60% mniejszy niż w 1950 r. (2).

W krajach europejskich wzrost umieralności na ChUK zaznaczył się silnie po II wojnie światowej i trwał do końca lat sześćdziesiątych. Potem w krajach Europy Zachodniej zaznaczyła się poprawa, podobnie jak w USA. W krajach Europy Centralno-Wschodniej spadek umieralności na choroby układu krążenia zaznaczył się dopiero w latach dziewięćdziesiątych (20).

Również w Polsce w latach powojennych następował wzrost umieralności na ChUK. W 1970 r. umieralność z tego powodu w grupie wiekowej 0-64 lat w naszym kraju była bliska średniej umieralności w krajach Europy Zachodniej. Jednakże w następnych latach umieralność w Polsce zwiększała się nadal, ulegała natomiast systematycznemu zmniejszaniu się na Zachodzie. Poprawa w Polsce nastąpiła dopiero po 1991 r. (6, 26).

Umieralność i długość życia są najłatwiejszym do oszacowania miernikiem zdrowia populacji. Z tego też powodu wskaźniki te są najczęściej używane. Należy jednak pamiętać, że koszty społeczne metabolicznych chorób cywilizacyjnych wyrażające się w utraconych dniach pracy, wydatkach na leczenie i rehabilitację oraz rentach inwalidzkich są ogromne. Stąd wskaźniki zgonów i długości życia opisują tylko część złożonego problemu.

W Polsce przeciętna długość życia ulegała szybko zwiększeniu we wczesnych latach powojennych, co było odzwierciedleniem poprawy sytuacji zdrowotnej populacji „odrabiającej” zaległości okresu wojny. Na rycinie 1 przedstawione jest dalsze trwanie życia mężczyzn i kobiet w wieku 45 lat (26). Ten limit wiekowy przyjęliśmy, ponieważ lepiej odpowiada on potrzebom oceny wpływu metabolicznych chorób cywilizacyjnych na długość życia, niż dalsze trwanie życia od dnia urodzenia. Zwraca uwagę szybka poprawa sytuacji w latach pięćdziesiątych, spowolnienie wzrostu wskaźnika długości życia w latach późniejszych, a u mężczyzn nawet skrócenie dalszego trwania życia w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. To pogorszenie pozostawało w związku z rozwojem metabolicznych chorób cywilizacyjnych. Poprawa omawianego wskaźnika nastąpiła dopiero po 1991 roku.

Stopniowy zanik wydłużania się dalszego trwania życia u kobiet, a w szczególności skrócenie trwania życia u mężczyzn po 1960 roku, następowało równolegle do wzrostu umieralności z powodu chorób układu krążenia. Wynika to z porównania rycin 1 i 2. Między rokiem 1960 i 1990 odsetek zgonów powodowanych chorobami układu krążenia wzrósł ponaddwukrotnie, czemu towarzyszyło zwiększenie umieralności ogólnej. Natomiast w dziesięcioleciu 1990-2000 zaznaczyła się tendencja spadkowa zarówno umieralności ogólnej jak i procentu zgonów przypadających na ChUK. W tym też dziesięcioleciu wydłużyło się dalsze trwanie życia zarówno kobiet jak i mężczyzn.

Wzrost umieralności z powodu chorób sercowo-naczyniowych w latach powojennych w Polsce należy wiązać głównie ze zmianami stylu życia, to jest zmniejszaniem aktywności fizycznej ludzi i zwiększaniem spożycia miażdżyco-rodnych produktów żywnościowych. Rozwój mechanizacji pracy, motoryzacji, mechanizacji prac domowych, upowszechnienie telewizji, przyczyniło się w stopniu zasadniczym do zamiany aktywnego na siedzący tryb życia.

W tym samym czasie następowały zmiany w sposobie żywienia ludzi. Ogólna ilość spożywanej energii (wg bilansów żywnościowych) zwiększyła się średnio z 3292 kcal dziennie w 1961 roku do 3489 kcal dziennie w 1989 roku (3). Później zaznaczył się spadek. W 2001 roku statystyczny Polak spożywał 3074 kcal dziennie. Największe zmiany dotyczyły jednak spożycia tłuszczów i produktów zawierających tłuszcze. W 1961 roku spożycie tłuszczu ogółem wynosiło 93 g dziennie, w 1989 roku 130 g dziennie, a w 2001 roku 125 g dziennie. Spożycie tłuszczów zwierzęcych wynosiło odpowiednio 75 g, 101 g i 76 g.

Wynika z tego jasno, że w czasie gdy malała aktywność fizyczna ludzi, spożycie energii wzrosło, a w szczególności zwiększyło się spożycie tłuszczu. Istotna poprawa w spożyciu nastąpiła dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Do tego zagadnienia wrócimy nieco później.

Konsekwencją tak istotnych zmian w stylu życia powinny być zmiany w występowaniu czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca (ChNS) w populacji. Nie rozporządzamy pod tym względem danymi tak dokładnymi jak oceny spożycia żywności. Jednakże z tych informacji, które zostały w Polsce zebrane wynika jasno, że populacja nasza cechuje się dużym nasileniem najważniejszych czynników ryzyka.

Oczywistym następstwem zmniejszenia aktywności fizycznej ludzi powinien być wzrost masy ciała. Występowanie otyłości w ostatnim dwudziestoleciu istotnie zwiększyło się co najmniej w Anglii, Australii, Brazylii, Finlandii, Holandii, Kanadzie, Niemczech, Szwecji i USA (21). W badaniu Pol-MONICA również zaznaczyła się tendencja do wzrostu odsetka ludzi otyłych w populacji mężczyzn między 1984 i 2001 rokiem (tab. 2). Nie obserwuje się tego wyraźnie u kobiet. Podobne wyniki uzyskano w Łodzi w ramach programu CINDI/WHO (tab. 3). Warto zwrócić uwagę na fakt, że w tym czasie zwiększyła się w Polsce znacznie liczba samochodów, nastąpił dalszy postęp mechanizacji pracy i zwiększyła się liczba bezrobotnych. Spadek spożycia energii między 1989 i 2001 rokiem najwidoczniej nie wyrównał zmniejszenia wydatkowania energii, bowiem największy odsetek otyłych mężczyzn stwierdzono w 2001 roku. Polsce, podobnie jak innym krajom rozwiniętym, zagraża nasilenie epidemii otyłości i wiążących się z nią chorób metabolicznych. Należą do nich głównie cukrzyca i dyslipidemia, a także nadciśnienie tętnicze.

W badaniu NATPOL obejmującym losową próbę ludności Polski obydwojga płci w wieku 18-94 lata otyłość (BMI ł 30 kg/m²) stwierdzono u 19% kobiet i 16% mężczyzn w 1997 r. oraz u 20% kobiet i 19% mężczyzn w 2002 roku (30).

Otyłość brzuszna jest silnym czynnikiem ryzyka cukrzycy 2 typu. W związku z tym przewiduje się, że w najbliższych latach występowanie cukrzycy w krajach rozwiniętych nasili się, a wraz z nią jej najważniejszych powikłań (11). Występowaniu otyłości towarzyszy także zwiększenie liczby ludzi z zespołem metabolicznym, który wydatnie przyspiesza rozwój miażdżycy (15). III Narodowe Przeglądowe Badanie Zdrowia i Odżywiania w USA ujawniło występowanie zespołu metabolicznego średnio u 23,7% populacji w wieku 20 lat i więcej (5). Występowanie tego zespołu rosło wraz z wiekiem. Wydłużanie się życia ludzi nakazuje przewidywać zwiększanie się częstości występowania zaburzeń typowych dla zespołu metabolicznego.