Ostatnie dwudziestolecie przyniosło znaczące zmiany w relacjach pomiędzy lekarzem a chorym. Istotnym elementem tych zmian stała się ochrona autonomii każdego człowieka oraz poszanowanie jego integralności cielesnej wyrażone prawem do decydowania o samym sobie. Jest ona obecnie jedną z kluczowych zasad etycznego i zgodnego z prawem działania w medycynie.

Pierwsze sygnały tych zmian, zapoczątkowane w USA w 1950 r., modyfikowały jedynie powszechnie panującą zasadę paternalizmu, w którym podejmowanie lekarskich decyzji opierało się na własnym przekonaniu, że są one najkorzystniejsze dla chorego [1]. W dyskusjach i rozważaniach nad coraz częściej pojawiającymi się wątpliwościami o słuszności takiego postępowania istotną rolę odgrywały opracowane w 1948 r. Zasady Norymberskie a w 1964 r. Helsińska Deklaracja Praw Człowieka. Nakreślały one przede wszystkim zasady obowiązujące w badaniach dokonywanych na ludziach; stały się też podstawą obowiązujących dzisiaj etycznych i prawnych zasad obejmujących całokształt działań w medycynie.

Przejawem zachodzących zmian było położenie silnego akcentu na akt zgody chorego na interwencję medyczną. W ten sposób z czysto formalnego, uprzednio, traktowania zgody, powstała nowa jej koncepcja, określana mianem „zgody świadomej” ( informed consent). W tym nowoczesnym ujęciu wzmocnieniu uległy dwa elementy podejmowania decyzji przez chorego: świadomość oparta na informacji oraz prawo do swobodnego wyrażenia zgody [1, 2, 3, 4].

Według prawnej definicji świadomej zgody lekarze są zobowiązani do uzyskiwania zgody lub akceptacji wyrażanego sprzeciwu wobec interwencji medycznych. Na lekarzy nałożono obowiązek informowania chorego o stanie jego zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych jak również o dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania lub zaniechania. Tak więc zgoda w obecnym kształcie oznacza dobrowolną, nieprzymuszoną decyzję podjętą z dostatecznym rozeznaniem przez osobę zdolną do świadomego wyrażenia swej woli. Decyzja może być podjęta na podstawie adekwatnej informacji, po rozważeniu przyjęcia lub odrzucenia proponowanego sposobu postępowania [5, 6].

W Polsce pierwsze regulacje prawne w tej materii ukazały się na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Obecnie zgoda taka stanowi jedną z przesłanek legalności czynności leczniczych. Wyrazem tego jest określenie działania bez zgody chorego w polskim kodeksie karnym z 1997 r. (art. 192) jako przestępstwo samowolnego leczenia [7]. Znalazły one również swoje odniesienie w praktyce anestezjologicznej. Przyjęto, że zgoda na znieczulenie jako na inwazyjną procedurę obarczoną znacznym ryzykiem jest osobnym aktem woli chorego, niezależnym od zgody na procedurę operacyjną.

Pomimo niewątpliwych etycznych uzasadnień jak i utrwalenia pozycji świadomej zgody przez obowiązujące już od kilkunastu lat akty prawne, wyłaniają się problemy w realizacji tej zasady. Stają się one przedmiotem badań i dyskusji nad dobroczynnym jej działaniem z jednej strony, z drugiej zaś nad trudnościami dostrzeganymi podczas realizacji obowiązującej zasady działania zgodnie z wolą chorego.

W Polsce nie prowadzono jak dotąd w szerszym zakresie badań nad potrzebami chorych odnośnie zakresu informacji o swoim zdrowiu oraz o szczegółach podejmowania decyzji co do planowanych działań diagnostycznych czy terapeutycznych. Liczne badania na świecie dotyczące tego zagadnienia wskazują na duże zróżnicowanie związane nie tylko z cechami osobowymi, ale również z uwarunkowaniami kulturowymi, religijnymi a także prawnymi. Część osób preferuje posługiwanie się prostymi opisami procedur i wyjaśnieniami odnośnie ich korzyści i ryzyka. Większa jednak część wypowiada się za pełną informacją o samej procedurze i ryzyku z nią związanym, uznając, że zwiększony zakres wiedzy obniża ich niepokój. Prowadzone w tym zakresie badania jak dotąd nie przyniosły jednoznacznej odpowiedzi [1, 8, 9,10].

Możliwość dokonania świadomego wyboru broniącego autonomii chorego i jego integralności cielesnej to nie jedyny pozytywny aspekt świadomej zgody. Możliwość wyboru oparta na przysługującym mu prawie do informacji ale również i prawie do niewiedzy wzmaga poczucie wolności człowieka w krytycznych warunkach konfrontacji z chorobą. Należy dostrzegać również inne korzystne efekty świadomej zgody, które mają istotne znaczenie w procesie terapeutycznym. Uważa się, że znajomość własnej choroby, rozeznanie w dostępnych metodach diagnostycznych i terapeutycznych pozwalają aktywnie uczestniczyć w procesie leczenia. Prowadzi to do wzrostu zaufania w relacji pomiędzy lekarzem i chorym oraz przeciwdziała jakże częstej ignorancji i braku odpowiedzialności chorego za stan swego zdrowia. Wydawać by się więc mogło, że wśród stwierdzonych korzyści trudno doszukiwać się ujemnych stron obowiązku uzyskiwania świadomej zgody. Doświadczenie wskazuje jednak, że realizacja zasady świadomej zgody niesie szereg problemów zarówno natury etycznej jak i prawnej.

Trudności z jakimi styka się klinicysta w swojej praktyce dotyczą zarówno przekazywania informacji jak i jej odbioru. Według prawnych regulacji [5, 11] informacja udzielana choremu winna obejmować dane dotyczące:

– rozpoznania,

– stanu zdrowia,

– proponowanych oraz możliwych metod diagnostycznych i leczniczych,

– dających się przewidzieć następstw ich zastosowania lub zaniechania,

– pozytywnych jak i negatywnych dla danej metody wyników leczenia,

– rokowania.

Zostały tu wymienione jedynie ogólne dane zawarte w aktach prawnych. Biorąc pod uwagę trzy podstawowe elementy zgody, takie jak informacja, dobrowolność oraz wyrażanie zgody przez osobę zdolną do samostanowienia, w anestezjologii nasuwają się wątpliwości odnośnie rzeczywistej możliwości jej realizacji u każdego chorego. Czy w przypadku zgody na znieczulenie można mówić o dobrowolności? Znieczulenie nie jest przecież procedurą samą w sobie, ale koniecznością w przypadku wyrażenia zgody na operację. Zdolność do podejmowania decyzji może być upośledzona u osób z zaburzeniami intelektualnymi jak również z ograniczoną świadomością, z powodu choroby lub działania środków analgetycznych i sedatywnych. Najwięcej trudności wnosi trzeci niezbędny warunek aby zgoda była świadoma. Będzie nią informacja, którą chory winien uzyskać dla podjęcia własnej decyzji oraz jej zakres. Jednakże zakres informacji stanowi nieustanny przedmiot dyskusji toczącej się pomiędzy lekarzami i prawnikami na całym świecie. W anestezjologii najwięcej wątpliwości budzi realizacja prawnego nakazu udzielenia informacji o ryzyku związanym z daną procedurą medyczną a więc i ze znieczuleniem.

Powszechnie znanym jest fakt nasilającego się niepokoju a nawet lęku związanego z oczekiwaniem na operację. Wizyta anestezjologiczna poza innymi elementami ma na celu uspokojenie chorego i to nie tylko przez zastosowanie środków farmakologicznych. Jak więc rozmowa o ryzyku, czyli o możliwościach wystąpienia powikłań związanych ze znieczuleniem może wpłynąć uspokajająco? Przedstawienie możliwych powikłań, szczególnie tych najcięższych, choć według statystyk obecnie bardzo rzadkich, powodować może nasilenie lęku, z towarzyszącą wzmożoną aktywnością układu adrenergicznego w odpowiedzi na dodatkowy czynnik stresowy [12, 13].

Badania prowadzone w tym zakresie przynoszą zróżnicowane wyniki. Prace Inglisa i Farmilla [14] nie wykazały aby informacje o powikłaniach i ryzyku związanym ze znieczuleniem ogólnym wpłynęły na zwiększenie niepokoju chorych. Przeciwne wyniki w tym zakresie przyniosły badania Moermana i wsp. [15], które wykazały, że szczegółowe informacje o znieczuleniu powodują nasilenie niepokoju i lęku. Prawo wskazuje na konieczność przekazywania informacji o znaczącym ryzyku ( significant risk), a więc takich, które istotnie wpływać mogą na podejmowanie decyzji odnośnie akceptacji lub odrzucenia proponowanej metody postępowania. Zdefiniowanie znaczącego ryzyka może opierać się na dwóch przesłankach. Jedna z nich to częstość występowania powikłania, druga to zakres szkody jaki przynieść może takie czy inne powikłanie. W Wielkiej Brytanii rozstrzygnięcia w tym zakresie oparte zostały na indywidualnej decyzji doświadczonego lekarza określonego w modelu Bolama jako „reasonable doctor” [3].

Odrębnym problemem jest zróżnicowane ryzyko w zależności od doświadczenia wykonującego znieczulenie. Przykładem jest ryzyko przedłużonej, traumatycznej intubacji i związanych z tym przykrych, choć przejściowych doznań. O możliwości takich powikłań, z racji ich przejściowego charakteru, najczęściej nie ma potrzeby informować chorego. Nie jest to bowiem istotna informacja w podejmowaniu decyzji o zgodzie na znieczulenie a więc nie ma prawnego obowiązku do jej przekazania. Jest jednak ona ważnym elementem przy określaniu ryzyka. Dlatego też wielu anestezjologów szczególnie w przypadku przewidywania trudnej intubacji słusznie informuje o zwiększonym ryzyku wystąpienia powikłań.