Streptococcus pneumoniae (dwoinka zapalenia płuc) jest Gram dodatnim paciorkowcem, wywołującym ostre zakażenia. Bakteria nazywana powszechnie pneumokokiem, ze względu na rolę w wywoływaniu zapaleń płuc, została wyizolowana przez Pasteura w 1881 roku. Związek pomiędzy pneumokokiem, a zapaleniem płuc został po raz pierwszy opisany przez Friedlandera i Talamona już w 1883 roku. Od 1945 roku opisano około 90 serotypów Streptococcus pneumoniae (S. pneumoniae)oraz poznano chemiczną budowę, antygenowość i związek polisacharydowej otoczki bakterii z jej zjadliwością. Tylko pneumokoki posiadające otoczkę polisacharydową są patogenne dla człowieka, a biochemiczna budowa wielocukru wpływa na zjadliwość bakterii (1).

Pneumokokowe zapalenie płuc dotyczy najczęściej dzieci i osób starszych. Jednak niezależnie od nazwy bakteria ta wywołuje nie tylko zakażenia dotyczące płuc, ale także jest czynnikiem powodującym zapalenia zatok, ucha, opon mózgowo-rdzeniowych, czy septyczne zapalenia stawów, wsierdzia, osierdzia i opłucnej. S. pneumoniae zwykle występuje w jamie nosowej i w gardle u dzieci, a także u zdrowych dorosłych. U małych dzieci, ze względu na niedojrzały układ odpornościowy, przede wszystkim obniżoną zdolność do produkcji wystarczającej ilości przeciwciał odpornościowych, bardzo łatwo dochodzi do zasiedlenia pneumokoka na śluzówce nosa, gardła i powstawania nosicielstwa. Obecność S. pneumoniae stwierdzana jest w gardle i zatokach nosowych u 5-10% zdrowych dorosłych, oraz u 20-40% zdrowych dzieci (1). Badania Sulikowskiej i wsp. wykazały nosicielstwo S. pneyumoniae u 60% dzieci od 6 miesiąca do 5 roku życia, uczęszczających do żłobka lub przebywających w domach małego dziecka (2). Potwierdza to fakt stwierdzania drobnoustroju w większych ilościach w miejscach częstego przebywania dzieci i ich dużego zagęszczenia. Nadmierna kolonizacja w tkankach prowadzi do zakażenia. Do zapalenia płuc może dochodzić, gdy S. pneumoniae zostanie zaaspirowany z wdychanym powietrzem do płuc. Wówczas dochodzi do aktywacji jego białek, które stymulują cytokiny i przyciągają krwinki białe, zwłaszcza granulocyty obojętnochłonne. Jednym z czynników zwiększających wirulencję S. pneumoniae jest otoczka polisacharydowa, która czyni bakterie odporne na fagocytozę przez granulocyty obojętnochłonne i makrofagi. Jeżeli w organizmie nie ma przeciwciał skierowanych przeciwko otoczce, makrofagi tkankowe nie są w stanie zneutralizować pneumokoków. Bakterie mogą przedostać się do krążenia, opon mózgowych, stawów i kości, powodując posocznicę (3).

Ryzyko infekcji wywoływanej przez pneumokoki wzrasta u ludzi z zaburzeniami fagocytozy czy produkcji przeciwciał IgG. Im młodsze dziecko, tym narażenie na zakażenia jest większe, a przebieg choroby może być dużo cięższy. Predyspozycja do ciężkich zakażeń jest szczególnie duża u osób z brakiem śledziony (po usunięciu lub po wyłączeniu jej czynności) (4).

Dlatego też ogromne znaczenie ma profilaktyka, czyli zapobieganie infekcjom wywoływanym przez bakterie otoczkowe, w tym S. pneumoniae.

Prace nad szczepionką przeciwko pneumokokom rozpoczęły się w 1911 roku. Jednak wprowadzenie w 1940 roku penicyliny zmniejszyło zainteresowanie badaniami nad szczepionką do czasu, kiedy okazało się, że pomimo leczenia antybiotykami wiele osób umiera. Ponowne prace nad szczepionką rozpoczęły się po 1960 roku. Pierwsza poliwalentna szczepionka polisacharydowa (PPV – Pneumococcal Polysacharide Vaccine) została zarejestrowana w Stanach Zjednoczonych w 1977 roku, a pierwsza skoniugowana (PCV - Pneumococcal Conjugate Vaccine) w 2000 roku (4).

Pierwsza siedmiowalentna skoniugowana szczepionka przeciwpneumokokowa została zarejestrowana i dopuszczona do stosowania u niemowląt i małych dzieci w 2000 roku w USA przez FDA ( Food and Drug Administration), a w 2001 roku w Europie przez EMEA ( European Agency for the Evaluation of Medical Products). Szczepionka zawiera polisacharydy otoczkowe serotypów 4, 6B, 9V, 14, 18C, 19F i 23F (PCV7) związane z białkiem nośnikowym, nietoksycznym wariantem toksyny błoniczej ( diphteria variant protein-CRM₁₉₇). Zadaniem nośnika białkowego jest stymulacja odporności zależnej od limfocytów T, co zapewnia powstanie silnej i swoistej odpowiedzi na antygen polisacharydowy, dzięki czemu szczepionka jest skuteczna nawet u najmłodszych dzieci (5).

Od 2000 roku American Academy of Pediatrics (AAP) i Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP) polecają szczepienia z zastosowaniem siedmiowalentnej szczepionki przeciwpneumokokowej (PCV7) u dzieci w 2., 4., 6. i 12-15. miesiącu życia (5). Celem szczepienia jest zapobieganie posocznicy i zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych wywołanych przez S. pneumoniae (inwazyjnej chorobie pneumokokowej - IChP). Szczepienia początkowo stosowane był u wszystkich dzieci w wieku 2-24 miesiące oraz u dzieci z grup ryzyka w wieku 24-59 miesięcy.

Od stycznia 2008 roku, zgodnie z aktualnymi rekomendacjami ACIP-u, skoniugowana szczepionka przeciwko pneumokokom zalecana jest u wszystkich dzieci od 2 do 59 miesiąca życia (6). Zalecane jest rozpoczęcie szczepień u dzieci od 2 miesiąca życia. Stosowane są wówczas cztery dawki szczepionki w 2., 4., 6. i 18. miesiącu życia. W przypadku rozpoczęcia szczepień po 6 miesiącu życia stosuje się tylko 3 dawki (dwie w pierwszym roku życia, trzecią w drugim roku życia). Jeżeli szczepienia rozpoczyna się w drugim roku życia, wówczas podaje się dwie dawki. Natomiast po drugim roku życia stosuje się tylko jedną dawkę szczepionki PCV7. Jednak odwlekanie szczepień jest postępowaniem niewłaściwym, bowiem największa zachorowalność na IChP występuje w pierwszych dwóch latach życia (5).

W Polsce częstość IChP u dzieci do 5 roku życia wynosi 17,6/100 000/rok, a u dzieci do 2 roku życia 19/100 000/rok (6).

Immunogenność szczepionki PCV7 została potwierdzona w badaniach eksperymentalnych i klinicznych (7, 8, 9). Whitney i wsp. podają, że skuteczność szczepionki przeciwko jednemu lub wszystkim serotypom zawartym w szczepionce wynosiła 96% u zdrowych dzieci i 81% u dzieci z chorobami współistniejącymi. Natomiast skuteczność przeciwko zakażeniom opornym na penicylinę wynosiła 76% (9).

Po wprowadzeniu szczepień szczepionką PCV7 u dzieci zaobserwowano spadek zachorowalności na zakażenia wywołane przez serotypy S. pneumoniae zawarte w szczepionce, zmniejszenie częstości występowania pneumokoków opornych na penicylinę oraz znamienne obniżenie zachorowań na zakażenia pneumokokowe u osób powyżej 60 roku życia ( herd immunity – odporność populacyjna) (10). Ostatnie badania potwierdzają, u osób szczepionych, zmniejszenie zachorowań na ostre zapalenie ucha środkowego (11).

Obecnie powszechne szczepienia przeciwko pneumokokom u dzieci stosuje się w wielu krajach europejskich (Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Niemcy, Włochy, Luksemburg, Holandia, Norwegia, Słowacja, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania).

W 2007 i 2008 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wydała wytyczne dotyczące szczepień przeciwko pneumokokom, zalecając włączenie szczepionki PCV-7 do Narodowych Programów Szczepień Ochronnych. WHO uznała IChP za jednostkę chorobową o najwyższym priorytecie do podjęcia działań zapobiegawczych, stanowiącą najwyższe zagrożenie dla jednostki i dla zdrowia publicznego (12, 13).