O postępie, jaki dokonał się w dziedzinie nadciśnienia tętniczego na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci zadecydowały osiągnięcia wielu dyscyplin, zarówno klinicznych, jak i nauk podstawowych. W niniejszym artykule zostaną omówione przede wszystkim te badania, które miały największe przeniesienie do praktyki lekarskiej.

Wielkie znaczenie dla poznania historii naturalnej nadciśnienia tętniczego miały badania epidemiologiczne rozpoczęte pod koniec lat czterdziestych we Framingham w Stanach Zjednoczonych. Framingham to małe miasteczko w stanie Massachusetts w Stanach Zjednoczonych liczące 28 tysięcy mieszkańców. Spośród nich wyodrębniono 5 tysięcy osób, których objęto wieloletnią obserwacją. Uważano, że miasto to jest reprezentatywne dla amerykańskiego stylu życia w mieście. W owym czasie badania we Framingham stanowiły model badań epidemiologicznych chorób układu sercowo-naczyniowego prowadzonych na tak wielką skalę (1). Dostarczyły one bezspornych dowodów, że nadciśnienie tętnicze jest jednym z najważniejszych czynników ryzyka udaru mózgu, choroby wieńcowej, niewydolności serca i niewydolności nerek. Wykazały, że 10-letnie ryzyko udaru mózgu wzrasta w zależności od czynników ryzyka współistniejących z nadciśnieniem tętniczym.

Badania Framingham dostarczyły dowodu, że izolowane nadciśnienie skurczowe wiąże się ze zwiększonym ryzykiem zdarzeń sercowo-naczyniowych (2). Prowadzone przez kolejne dekady duże międzynarodowe badania epidemiologiczne w istotny sposób poszerzyły wiedzę o roli czynników sprzyjających rozwojowi nadciśnienia i związanych z nim powikłań. Szczególne znaczenie miały badania wskazujące na narastającą epidemię otyłości, mającą początek już w młodym wieku. Trzeba odnotować duże osiągnięcia w dziedzinie epidemiologii nadciśnienia tętniczego ośrodków klinicznych w Polsce: w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu i Gdańsku. Szczególne znaczenie miały badania Pol-Monica, NATPOL-PLUS, WOBASZ i Polkard (3,4). W niedawno opublikowanej pracy wybitni znawcy przedmiotu piszą „Bardzo wiarygodna i wszechstronna informacja o sytuacji epidemiologicznej w kraju umożliwia wyznaczenie najważniejszych kierunków działań dla edukacji zdrowotnej oraz nowoczesnej profilaktyki nadciśnienia tętniczego i innych czynników ryzyka” (4).

Mówiąc o historii badań nad nadciśnieniem tętniczym trzeba podkreślić, że przełomowe znaczenie miało skonstruowanie aparatu do pomiaru ciśnienia krwi. W 1896 r. włoski lekarz Scipione Riva-Rocci opublikował w Gazetta Medica di Torino artykuł, w którym opisał skonstruowany przez siebie sfigmomanometr (5). Stosowana przez niego metoda pozwalała jedynie na ocenę ciśnienia skurczowego. Słusznie zauważa w swojej monografii Bogdan Wyrzykowski, że „często zapomina się o tym, że od nazwiska Riva-Rocciego pochodzi skrót RR, potocznie używany jako synonim ciśnienia skurczowego” (6). Mikołaj Korotkow, rosyjski chirurg, podczas osłuchiwania tętnic stwierdził, że zmniejszenie ich ucisku powoduje powstanie zjawisk osłuchowych – noszą one dziś nazwę tonów Korotkowa. Swoją obserwację opisał w 1905 r. w rosyjskim czasopiśmie medycznym (7). Dzięki obserwacji Korotkowa stał się możliwy pomiar ciśnienia skurczowego i rozkurczowego. W ostatnich dekadach opracowano nieinwazyjną metodę całodobowego pomiaru ciśnienia krwi. Metoda ta stworzyła nową jakość w diagnostyce, rokowaniu i ocenie leczenia hipotensyjnego u chorych z nadciśnieniem tętniczym.

Istotny postęp w diagnostyce nadciśnienia tętniczego zawdzięczamy opracowaniu nieinwazyjnych metod wizualizacyjnych. Były to: ultrasonografia, angiografia, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny, scyntygrafia i pozytronowa tomografia komputerowa (8).

O znaczeniu tych metod dla medycyny świadczy fakt przyznania twórcom tomografii komputerowej (A.M. Cormack i G.N. Hounsfield) w 1979 r. nagrody Nobla. Z kolei twórcom rezonansu magnetycznego (P.C. Lauterbur i P. Mansfield) nagroda ta została przyznana w 2003 r.

Ze względu na dużą czułość, swoistość i bezpieczeństwo metody te stworzyły nowe możliwości w diagnostyce zarówno nadciśnienia pierwotnego, jak i jego wtórnych postaci. Wymienić tu należy przede wszystkim pierwotny hiperaldosteronizm, pheochromocytoma i nadciśnienie naczyniowo-nerkowe. Nie można tu pominąć dużego znaczenia rozwoju badań na poziomie molekularnym, które na przestrzeni ostatnich lat zostały wdrożone do kliniki. Umożliwiły one poznanie dziedzicznie uwarunkowanych postaci guza chormochłonnego (9), a także pierwotnego hiperaldosteronizmu. Tak więc badania genetyczne stały się istotnym elementem diagnostyki nadciśnienia wtórnego (10).

Warto w tym miejscu przypomnieć badania, które zadecydowały o postępie wiedzy o patogenezie nadciśnienia tętniczego. W latach pięćdziesiątych wiedza o patogenezie nadciśnienia tętniczego była bardzo uboga. Uważano, że dwa czynniki decydują o rozwoju nadciśnienia tętniczego – czynnik nerwowy i nerkowy czynnik presyjny (ryc. 1). Wielki wpływ na poznanie roli nerki w patogenezie nadciśnienia tętniczego miało klasyczne badanie Harry Goldblatta, który w 1934 r. wywołał u psa nadciśnienie tętnicze uciskając tętnice nerkowe (11). W 1949 r. wybitny badacz amerykański Irvine Page sformułował teorię mozaikową nadciśnienia tętniczego. Wielką zasługą tego badacza było to, że pierwszy zwrócił uwagę na wieloczynnikowy charakter patogenezy nadciśnienia tętniczego (12, 13). W następnych latach burzliwy rozwój badań doświadczalnych i klinicznych wykazał, jak wiele różnych czynników może odgrywać rolę w rozwoju nadciśnienia tętniczego (ryc. 1). Hipoteza I. Page´a została w pełni potwierdzona (14,15).

W ostatnich dekadach dokonał się niesłychanie dynamiczny rozwój badań nad biologią ściany naczynia (16).

Wykrycie wytwarzanych przez śródbłonek ściany naczynia tlenku azotu i prostacykliny, substancji o działaniu naczyniorozszerzającym i endoteliny posiadającej właściwości wazokonstrykcyjne ukazały wielką aktywność biologiczną śródbłonka (17, 18, 19, 20). Jego prawidłowa funkcja zapewnia integralność ściany naczynia.

W latach 50 i 60-tych ubiegłego stulecia, wiedza o angiotensynie II ograniczała się głównie do jej właściwości wazokonstrykcyjnych. Badania prowadzone w kolejnych dekadach zmieniły nasze zapatrywania na właściwości biologiczne tego hormonu. Stało się to możliwe dzięki poznaniu działania mitogennego, prozapalnego i prozakrzepowego angiotensyny II. Badania doświadczalne wskazują na wielokierunkowy wpływ angiotensyny II na różne etapy rozwoju miażdżycy Na podstawie ich wyników postuluje się, by tę substancję uznać za czynnik ryzyka rozwoju miażdżycy. Trzeba też wspomnieć, że katecholaminy, oprócz działania presyjnego posiadają właściwości mitogenne, co może mieć znaczenie w rozwoju przerostu mięśnia serca. Wiele danych wskazuje na związek wzmożonej aktywności współczulnej, z zaburzeniami metabolicznymi często współistniejącymi z nadciśnieniem (21). Warto odnotować, liczne badania doświadczalne które wykazały, że aldosteron poza klasycznym wpływem na gospodarkę wodno-elektorlitową sprzyja procesom włóknienia w mięśniu serca i ścianie naczyń. Odznacza się działaniem prozakrzepowym, prozapalnym i proarytmogennym (22). Przytoczone powyżej fakty świadczą o głębszym poznaniu mechanizmów patofizjologicznych leżących u podłoża rozwoju zmian w układzie sercowo-naczyniowym w przebiegu nadciśnienia tętniczego. Wiedza ta pomaga lekarzowi na podejmowanie właściwych decyzji terapeutycznych.

Postęp w terapii nadciśnienia tętniczego dobrze ilustrują losy chorego ze złośliwym nadciśnieniem tętniczym (23). W latach 40-tych jedynie 25% chorych przeżywało 1 rok, a 1% chorych przeżywało 5 lat. W latach osiemdziesiątych następuje dramatyczna poprawa, gdyż około 90% chorych przeżywało 1 rok, a około 80% chorych – 5 lat.