Niepowodzenie w leczeniu jest to nieprzewidziany, niepomyślny wynik leczenia, który nastąpił mimo prawidłowej diagnozy, zastosowanego właściwego leczenia oraz starannej opieki medycznej. Niepowodzenie lecznicze może zdarzyć się w każdym zaburzeniu chorobowym. W praktyce największa częstość niepomyślnych skutków obserwuje się w chorobach o tzw. piorunującym, rozwijającym się skrycie przebiegu, czy też w chorobach z niecharakterystycznymi objawami. Takimi chorobami są: choroby nowotworowe, choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze czy ostry stan infekcyjny. W chorobach tych, im pacjent zgłosi się do lekarza później, tym zwiększa się ryzyko niepowodzenia, mimo iż lekarz uczynił wszystko co mógł. Wtedy najczęściej pacjenci lub ich rodziny zarzucają lekarzom nieudolność i błędne leczenie. Pacjenci obarczają winą lekarza, że nie zostali wyleczeni. Inne zarzuty dotyczą m.in. przypadków, gdzie nie zastosowano drogich leków lub lekarz nie skierował pacjenta na leczenie do renomowanego ośrodka specjalistycznego w kraju lub zagranicą¹. W pewnej części przypadków niepomyślny wynik leczenia może wynikać z nieprawidłowej organizacji placówki leczniczej, a także z powodu innych niedających się zdefiniować przyczyn.

Do zawodowego ryzyka lekarza należy ewentualność niepowodzenia, mimo jego całkowicie prawidłowego postępowania. Przyczyny niepowodzenia mogą zależeć od:

1) natury choroby:

a) jej rodzaju,

b) przebiegu,

c) okoliczności zachorowania i dostępności do leczenia,

d) innych zdarzeń nie dających się przewidzieć,

2) reaktywności organizmu samego chorego:

a) zbyt późne zgłoszenie się do lekarza,

b) nieprzestrzeganie zaleceń².

Podstawy prawne obowiązku należytego leczenia tworzą³:

1) art. 6 ust. 1 Praw Pacjenta⁴ stwierdzający, że „Pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej”;

2) art. 8 Praw Pacjenta, który mówi: „Pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych z należytą starannością przez podmioty udzielające świadczeń zdrowotnych w warunkach odpowiadających określonym w odrębnych przepisach wymaganiom fachowym i sanitarnym. Przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych osoby wykonujące zawód medyczny kierują się zasadami etyki zawodowej określonymi przez właściwe samorządy zawodów medycznych”.

3) art. 2 ust. 1 u.z.l.l.d.⁵, który przewiduje, że „Wykonywanie zawodu lekarza polega na udzielaniu przez osobę posiadającą wymagane kwalifikacje (...) świadczeń zdrowotnych (...)”;

4) art. 4 u.z.l.l.d. określający, że: „Lekarz ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej (...), zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością”;

5) art. 6, 8, art. 10 ust. 1, art. 56 ust. 1, art. 57 ust. 1 KEL⁶, które stanowią, że:

a) „Lekarz ma swobodę wyboru w zakresie metod postępowania, które uzna za najskuteczniejsze. Powinien jednak ograniczyć czynności diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze do rzeczywiście potrzebnych choremu zgodnie z aktualnym stanem wiedzy” (art. 6).

b) „Lekarz powinien przeprowadzać wszelkie postępowanie diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze z należytą starannością, poświęcając im niezbędny czas (art. 8).

c) „Lekarz nie powinien wykraczać poza swoje umiejętności zawodowe przy wykonywaniu czynności diagnostycznych, zapobiegawczych, leczniczych i orzeczniczych” (art. 10 ust. 1).

d) „Powinnością każdego lekarza jest stałe uzupełnianie i doskonalenie swej wiedzy i umiejętności zawodowych, a także przekazywanie ich swoim współpracownikom” (art. 56 ust. 1).

e) „Lekarzowi nie wolno posługiwać się metodami uznanymi przez naukę za szkodliwe, bezwartościowe lub niezweryfikowanymi naukowo. Nie wolno mu także współdziałać z osobami zajmującymi się leczeniem, a nie posiadającymi do tego uprawnień” (art. 57 ust. 1).

Za niepowodzenie w leczeniu lekarz może odpowiadać w przypadku popełnienia przestępstwa: nieumyślnego spowodowania śmierci człowieka (art. 155 k.k.⁷), nieumyślnego spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 § 2 k.k.) i nieumyślnego spowodowania lżejszego niż opisane w art. 156 k.k. naruszenia czynności ciała lub rozstroju zdrowia (art. 157 § 3 k.k.) oraz nieumyślnego narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 § 3 k.k.)⁸. Nie ma przepisu, który pozwalałby na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lekarza jedynie za sam fakt niewłaściwego zastosowania przezeń leczenia, bez względu na ewentualne jego następstwa⁹.

Do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za nieumyślne spowodowanie śmierci lub utraty zdrowia niezbędne jest:

1) powstanie w świecie zewnętrznym określonej zmiany opisanej jako znamię skutku w normie prawa karnego; w kontekście omawianej przez nas problematyki zmianą tą są: śmierć pacjenta (art. 155 k.k.), wystąpienie u niego ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 k.k.), naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia w stopniu lżejszym (art. 157 k.k.) oraz wystąpienie stanu bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty przez pacjenta życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 k.k.);

2) stwierdzenie związku przyczynowego między taką zmianą (skutkiem) a czynem sprawcy;

3) stwierdzenie przypisywalności określonemu lekarzowi takiego skutku¹⁰.

Do przyjęcia odpowiedzialności z art. 155 k.k. dochodzi jedynie wtedy, gdy śmierć człowieka jest następstwem działania sprawcy, polegającym na zachowaniu przeciętnego obowiązku ostrożności w sytuacji, w której na podstawie normalnej zdolności przewidywania i ogólnego obowiązku dbałości o życie ludzkie lub przewidywania skutków własnych działań można wymagać od człowieka, aby nie dopuścił do nastąpienia przestępnego skutku¹¹. W wypadku spowodowania nieumyślnie „śmierci klinicznej” pacjenta, gdy stan ten zdołano w wyniku stosowanych zabiegów reanimacyjnych odwrócić – sprawca nie odpowiada na podstawie art. 155 k.k., lecz za nieumyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci choroby realnie zagrażającej życiu (art. 156 § 2 k.k.).

Do przypisania sprawcy odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne nie wystarczy jednak samo stwierdzenie, że zachował się on nieostrożnie, co wywołało negatywny, społecznie szkodliwy skutek, lecz – przede wszystkim – ustalenia, że był świadomy tego, że swoim nieostrożnym zachowaniem może zrealizować znamiona czynu zabronionego (przewidywał taką możliwość) bądź też ustalenie, że jakkolwiek możliwości tej nie przewidywał, to mógł ją przewidzieć¹². Pomimo że opinie biegłych jednoznacznie wskazały, „iż oskarżony popełnił błąd w sztuce medycznej, gdyż dokonał błędnej interpretacji objawów klinicznych, postawił nieprawidłową diagnozę oraz zaordynował niewłaściwe leki” Sąd Najwyższy stwierdził, że „nie można z całą pewnością ustalić, czy nawet gdyby oskarżony postawił prawidłową diagnozę, to z uwagi na „piorunujący” przebieg choroby, życie pokrzywdzonego zostałoby uratowane”¹³. Wśród błędów popełnionych przez lekarzy będących podstawą odpowiedzialności z art. 155 k.k. można wyróżnić: uszkodzenie dużego naczynia krwionośnego podczas laparotomii zwiadowczej z następowym śmiertelnym wykrwawieniem; nieprawidłowe prowadzenie znieczulenia ogólnego; nieprawidłowe ustalenie sytuacji położniczej, przeprowadzenie prób zabiegu vacuum, mimo przeciwwskazań i przez to doprowadzenie do zbyt późnego rozwiązania u pacjentki cesarskim cięciem i urodzenie dziecka z ciężką kwasicą metaboliczną, co spowodowało ogniska krwotoczne w prawej półkuli mózgu i móżdżku, niedodmę płuc oraz ostre przekrwienie narządów, czym nieumyślnie lekarz doprowadził do śmierci dziecka¹⁴.

Przedmiotem ochrony z art. 156 k.k. jest zdrowie człowieka. Ciężki uszczerbek na zdrowiu jest terminem oznaczającym, przede wszystkim zbiorcze określenie dla bardziej szczegółowo opisanych poszczególnych ciężkich skutków dla zdrowia ludzkiego w postaci pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia; innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej nieuleczalnej choroby lub długotrwałej choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała¹⁵. Odpowiedzialność za przestępstwa skutkowe niesie ze sobą przypisanie sprawcy zarzucalności zamiaru spowodowania jakiegokolwiek uszkodzenia ciała czy rozstroju zdrowia, a nie uszkodzenia określonego narządu ani niespowodowania konkretnego czasu egzystencji zakłóceń funkcjonowania takiego narządu¹⁶. Przykładami naruszenia przedmiotu ochrony z art. 156 k.k., za które lekarz poniesie odpowiedzialność są: długotrwałe leczenie gentamycyną pacjenta zgłaszającego narastające kłopoty ze słuchem, bez kontroli słuchu, z następową obustronną głuchotą; nieprawidłowe prowadzenie porodu doprowadzające do porażenia dziecięcego u dziecka; nie rozpoznanie przez lekarza-okulistę obecności ciała obcego w gałce ocznej, co doprowadziło do następowej ślepoty oka; nieprawidłowe zaopatrzenie ortopedyczne złamania kończyny dolnej z nierozpoznanymi objawami ostrego niedokrwienia, doprowadzające do jej utraty.

Występki określone w art. 157 oraz w 157a k.k. są przestępstwami powszechnymi w wypadku popełnienia ich poprzez działanie i wówczas ich sprawcą może być każdy człowiek, są natomiast przestępstwami indywidualnymi, gdy zachowanie się sprawcy ma formę zaniechania, bowiem w takim wypadku, zgodnie z art. 2 k.k., jego podmiotem może być tylko osoba, na której ciąży prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi¹⁷. Lekarz poniesie odpowiedzialność karną za przestępstwa naruszenia czynności ciała lub rozstroju zdrowia określone w art. 157 i 157a k.k., np. gdy podejmie leczenie zachowawcze złamania kończyny, mimo istnienia wskazań do leczenia operacyjnego, skutkujące znacznym przedłużeniem czasu wyłączenia funkcji kończyny; nie zastosuje mimo wskazań antybiotykoterapii, co przedłuży czas trwania procesu chorobowego; dojdzie do zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby pacjenta przebywającego w oddziale szpitalnym.

Przedmiotem występku określonego w art. 160 k.k. jest życie lub zdrowie konkretnego człowieka. Lekarz, który uchyla się – wbrew obowiązkowi – od udzielenia pomocy ciężko choremu lub rannemu, naraża go tym samym na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu¹⁸. W wypadku zaistnienia skutku w postaci śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu uzasadniona jest kumulatywna kwalifikacja czynu na podstawie art. 160 w zw. z art. 155 lub 156 k.k.¹⁹. Lekarz będzie odpowiadał karnie za naruszenie przepisu 160 k.k., gdy np. nieuzasadnione opóźnienie zabiegu operacyjnego doprowadziło do pogorszenia stanu zdrowia pacjenta; nastąpił brak niezbędnej w określonej sytuacji zdrowotnej ścisłej obserwacji stanu chorego; zaniechał zbadania pacjentki, pomimo informowania go o pogarszającym się ogólnym stanie zdrowia po zabiegu wyłyżeczkowania jamy macicy; nie zlecił konsultacji i wykonania niezbędnych badań dodatkowych (np. nakłucia lędźwiowego) oraz ich nie wykonał²⁰.

I tak przykładowo: lekarka rentgenodiagnosta, przeprowadzając w pracowni tomografii komputerowej badania głowy pacjentek oddziału neurologicznego Bogusławy S. i Heleny W., podczas dokonywania opisu i rozpoznania lekarskiego na podstawie prawidłowo wykonanych zdjęć tomografem, na których widoczne były prawidłowe wpisy danych osobowych pacjentek, przypisała zmiany chorobowe widoczne na zdjęciu głowy Heleny W. – pacjentce Bogusławie S., a wydana przez nią wadliwa diagnoza i jej niezweryfikowanie przez lekarza oddziału neurochirurgii doprowadziła do przeprowadzenia na pacjentce Bogusławie S. dwóch zbędnych zabiegów operacyjnych, stanowiących bezpośrednie narażenie na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Sąd Najwyższy w przedmiotowej sprawie stwierdził, że „Końcowy błąd terapeutyczny polegający na skierowaniu pacjentki na operację neurochirurgiczną, mimo że stan jej zdrowia w ogóle nie uzasadniał wykonania takiego zabiegu, był następstwem rażąco niestarannego wykonania obowiązków przez lekarkę [rentgenodiagnostę – A.F.], ale również w dalszej kolejności przez innych lekarzy, którzy przyjęli od niej dokumentację diagnostyczną i powinni byli zdecydować na jej podstawie o sposobie leczenia”²¹. Organ ten uznał, że „Błąd diagnostyczny był w tym wypadku zauważalny prima facie i miał charakter tak ewidentny, że dla usunięcia go w procesie leczenia pacjentki nie zachodziła nawet potrzeba wykorzystania wiedzy medycznej. Wystarczyło z należytą starannością i w całości czytać wyniki badań, by zauważyć, że opis zmian chorobowych sporządzono na podstawie badania innej pacjentki”²².