Pojęcie zespołu metabolicznego (ZM) jako skojarzonego występowania proaterogennych zaburzeń współistniejących z insulinopornością, warunkujących wzrost czynników ryzyka sercowo-naczyniowego wprowadził po raz pierwszy Gerald Reaven w 1988 roku (1). Zespół ten nie jest jednostką chorobową, ale zbiorem wzajemnie powiązanych zaburzeń metabolicznych i czynników istotnie zwiększających ryzyko rozwoju miażdżycy, cukrzycy typu 2 i powikłań sercowo-naczyniowych. Celem diagnostyki zespołu metabolicznego jest przede wszystkim identyfikacja osób o zwiększonym ryzyku występowania chorób sercowo-naczyniowych oraz objęcie tych pacjentów właściwą opieką medyczną w celu prewencji i leczenia powikłań zespołu metabolicznego (2, 3, 4). Biorąc pod uwagę fakt częstszego występowania tego typu powikłań u osób po transplantacji narządów unaczynionych, niezwykle istotnym wydaje się fakt oceny tych zaburzeń celem stratyfikacji ryzyka rozwoju cukrzycy, powikłań sercowo-naczyniowych czy upośledzenia funkcji przeszczepu w tej populacji pacjentów.

Jedną z przyczyn trudności w ustaleniu jednolitej definicji zespołu metabolicznego jest niejasny i nie do końca poznany charakter czynników patogenetycznych leżących u jego podłoża. Dysfunkcja śródbłonka, insulinooporność, otyłość brzuszna, wzrost stężenia określonych markerów stanu zapalnego to tylko niektóre potencjalne czynniki warunkujące rozwój zaburzeń określanych jako zespół metaboliczny. Nie ma jednak ewidentnych dowodów na udział właśnie tych mechanizmów patofizjologicznych w rozwoju zespołu metabolicznego u pacjentów po przeszczepie narządowym. Istnieją doniesienia podkreślające udział immunosupresji, poprzedzającej transplantację hemodializoterapii oraz wzrostu masy ciała u chorych po przeszczepie jako dominujących czynników warunkujących rozwój zespołu metabolicznego (5).

Pojęcie zespołu metabolicznego istnieje w medycynie już od 32 lat, a za twórcę tej koncepcji uważany jest Dr Gerald Reaven, który wspólne występowanie insulinooporności, hiperinsulinemii, upośledzonej tolerancji glukozy, nadciśnienia tętniczego oraz dyslipidemii określił mianem zespołu X. Badacz ten zauważył ponadto, iż insulinooporność, wraz z towarzyszącą jej kompensacyjną hiperinsulinemią, upośledzoną tolerancją glukozy lub pełnoobjawową cukrzycą typu 2 stanowią niezależne czynniki ryzyka rozwoju powikłań sercowo-naczyniowych (1). Oryginalna definicja zespołu metabolicznego Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 1998 roku postuluje ocenę insulinooporności lub insulinemii jako podstawowego elementu zespołu (tab. 1). Ze względu na brak standaryzowanych, uniwersalnych i łatwych do zastosowania metod oznaczania insulinooporności ma ona jednak obecnie znaczenie historyczne (6). Biorąc pod uwagę powyższe trudności, kryteria te zostały zmodyfikowane przez Europejską Grupę Badań Insulinooporności (European Group for the Study of Insulin Resistance, EGIR), która również podkreślała znaczenie insulinooporności jako podstawowego czynnika etiologicznego zespołu metabolicznego, określanego jednak poprzez oznaczenie hiperinsulinemii. Ponadto pojęcie otyłości zostało ograniczone do otyłości centralnej (brzusznej) i tym samym uproszczone poprzez oznaczanie jedynie obwodu pasa, a także zrezygnowano z mikroalbuminurii, jako kryterium mało przydatnego w rozpoznawaniu zespołu metabolicznego (7). Aktualnie za obowiązujące i równolegle funkcjonujące w piśmiennictwie uważa się wyszczególnione poniżej kryteria Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej (International Diabetes Federation, IDF) oraz zmodyfikowane kryteria Narodowego Programu Edukacji Cholesterolowej (National Cholesterol Education Program- Adult Treatment Panel III, NCEP-ATP III) (2, 8, 9).

W kryteriach NCEP-ATP III zrezygnowano z wykazania insulinooporności. Uznano bowiem, że pomiar insulinooporności, a także mniej swoisty test tolerancji glukozy nie jest rutynowo stosowany w codziennej praktyce klinicznej. Dzięki temu definicja NCEP-ATP III jest bardziej użyteczna klinicznie i pozwala w prosty sposób zdiagnozować zespół metaboliczny (tab. 2). W raporcie NCEP-ATP III uznano zespół metaboliczny jako zbiór lipidowych i pozalipidowych czynników ryzyka o podłożu metabolicznym, wyrażono także stanowisko, że zespół ten jest ściśle związany z insulinoopornością. Nie sformułowano jednak wniosku o jednym czynniku patogenetycznym, co znajduje odzwierciedlenie w określeniu kryteriów diagnostycznych (2, 8).

W 2005 roku grupa ekspertów z Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej (IDF) podała kryteria diagnostyczne rozpoznawania zespołu metabolicznego, które stanowią kolejną modyfikację kryteriów NCEP-ATP III. Według IDF warunkiem niezbędnym do rozpoznania zespołu metabolicznego jest otyłość centralna. Należy zauważyć, że podobnie jak w definicji NCEP-ATP III, wśród kryteriów diagnostycznych zaproponowanych przez IDF nie ma insulinooporności, która jest trudna do zbadania w codziennej praktyce lekarskiej. Autorzy definicji uznali, że uwzględniona w kryteriach diagnostycznych otyłość centralna jest na tyle ściśle związana z insulinoopornością, że jeżeli zostanie rozpoznana, to laboratoryjna ocena cech oporności na insulinę nie jest konieczna (9). Zaletą definicji IDF jest jej prostota (tab. 3). Wprowadzone zmiany miały na celu ułatwienie diagnostyki ZM i identyfikacji osób o zwiększonym ryzyku rozwoju chorób serca i naczyń oraz cukrzycy typu 2, które wymagają natychmiastowej zmiany stylu życia i ewentualnej terapii farmakologicznej. Kryteria ODF zostały w 2009 roku zaktualizowane i zharmonizowane z zaleceniami innych towarzystw i organizacji, takich jak National Heart, Lung, and Blood Institute, American Heart Association, World Health Federation, International Atherosclerosis Society i International Association for the Study of Obesity, a najważniejszą zmianą było wprowadzenie kryterium wyboru 3 z 5 kryterium bez ustalenia kryterium „obowiązkowych” (10). Takie podejście pozwala m.in. na rozpoznanie zespołu metabolicznego u chorych bez otyłości, co ma istotne znaczenie praktyczne np. w przypadku chorych ze schyłkową niewydolnością nerek, którzy są często niedożywieni.

Definicje WHO i EGIR służą głównie celom naukowym, określanie zespołu metabolicznego na podstawie definicji NCEP-ATP III sprawdza się w badaniach epidemiologicznych, natomiast nowa definicja IDF doskonale wypełnia potrzeby badawcze, a jednocześnie stanowi przystępne narzędzie diagnostyczne.

Wyniki badań epidemiologicznych wskazują na znaczne rozpowszechnienie występowania zespołu metabolicznego zarówno w USA, jak i w Europie, w tym również w Polsce. Ocenia się, że wśród dorosłych mieszkańców krajów rozwiniętych 20-25% osób w średnim wieku spełnia kryteria diagnostyczne zespołu metabolicznego (11, 12). Ford i wsp. przeanalizowali wyniki badania NHANES III (The Third Health and Nutrition Examination Survey) przeprowadzonego w latach 1988-1994 w grupie 8814 kobiet i mężczyzn w wieku powyżej 20 lat. Oszacowano, że zespół metaboliczny występuje u około 24% dorosłych mieszkańców USA. Autorzy oceniali także wpływ wieku i płci na występowanie zespołu metabolicznego. Wykazano, że częstość występowania zespołu metabolicznego wzrasta wraz z wiekiem. W grupie wiekowej 20-29 lat zespół metaboliczny stwierdzono u niespełna 7% osób, podczas gdy w grupie powyżej 60. roku życia częstość ta wzrastała powyżej 40%. Częstość występowania zespołu metabolicznego była podobna u obu płci (13). Badania epidemiologiczne wykazały także rasowe i etniczne różnice częstości występowania zespołu metabolicznego, a także czynników jego ryzyka. Również bardzo częste występowanie zespołu metabolicznego obserwuje się w niektórych krajach europejskich. Europejska Grupa ds. Badania Insulinooporności (EGIR), na podstawie kryteriów WHO, w kilku populacjach różnych krajów Europy oceniła występowanie tego zespołu u osób w wieku 40-55 lat na 7-36% u mężczyzn i 5-22% u kobiet (7). Dane o rozpowszechnieniu zespołu metabolicznego w Polsce uzyskano dzięki badaniu NATPOL PLUS oraz WOBASZ. W obydwu badaniach częstość występowania zespołu metabolicznego oceniano wg kryteriów NCEP-ATP III. Na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że zespół metaboliczny występuje średnio u co piątej osoby dorosłej, co stanowi prawie 6 mln mieszkańców Polski (14, 15).