Narkotyki pojawiły się w Polsce pod koniec lat 60. ubiegłego wieku. Dominującą substancją w owym czasie był narkotyk opiatowy – „kompot” czyli wywar z soku makowego. Przyjmowanie, najczęściej dożylne, tej substancji prowadziło do szybkiego uzależnienia i w konsekwencji do degradacji fizycznej, psychicznej i społecznej. Na przestrzeni lat zmienił się rodzaj używanych narkotyków, motywy sięgania po nie, zmieniły się osoby zażywające narkotyki oraz metody terapii uzależnień.

W zależności od przeprowadzonych badań osoby biorące narkotyki przynajmniej raz w życiu stanowią od 6 do 17% ogółu społeczeństwa (1). Najczęściej eksperymentują z narkotykami ludzie młodzi w wieku ok. 16 lat. Większość z nich ma kontakt z narkotykiem co najwyżej kilkukrotny, jednakże corocznie rośnie liczba osób wymagających pomocy lub leczenia odwykowego.

Używanie narkotyków jest zjawiskiem złożonym, niejednorodnym i dynamicznym. Co jakiś czas mamy do czynienia z pojawianiem się nowych trendów na scenie narkotykowej i jednoczesnym zanikaniem innych wzorów zachowań. Badania przeprowadzone w Polsce w ostatnich latach wskazują, że coraz mniej młodych ludzi eksperymentuje z substancjami nielegalnymi – z narkotykami „starej szkoły”, takimi jak amfetamina, heroina czy nawet ecstasy i cannabis (3). Do przyjmowania amfetaminy kiedykolwiek w życiu przyznało się w badaniach z 2007 r. 3,8% 15-latków. Dla porównania w 2003 roku było to 6%. Analogiczne wyniki uzyskano w starszej grupie wiekowej (17-latków). Było to 15,4% w 2003 roku i 7,8% w 2007 roku. W przypadku heroiny odsetki wyniosły 1,8% w młodszej grupie wiekowej oraz 2,2% w starszej grupie wiekowej w 2003 roku i odpowiednio 1,4 oraz 1,7% w 2007 roku. Wskaźniki dla ecstasy także spadły z 5,8% w 2003 roku do 4,2% w 2007 roku dla starszych oraz z 2,8% w 2003 roku do 2,5% w 2007 roku dla młodszych (3).

Dane te nie świadczą jednak o spadku zainteresowania substancjami psychoaktywnymi w ogóle. Powstałą lukę wypełniają legalne substancje psychoaktywne – dopalacze. Zjawisko, niestety, wykracza poza krąg tzw. eksperymentatorów. Dopalacze stają się na tyle popularne, iż informacje o produktach, takich jak „Spice”, „Devils”, „Sence” i o wielu innych można znaleźć na forach internetowych obok tematów dotyczących najmodniejszych gadżetów, klubów, czy imprez. Wśród młodzieży z ostatnich klas szkół ponadgimnazjalnych (18-latkowie), 3,5% respondentów przyznało się do używania tzw. dopalaczy kiedykolwiek w życiu. Jeśli spojrzymy na wskaźniki zażywania w ciągu ostatnich 30 dni, to dopalacze są trzecią, co do rozpowszechnienia, substancją używaną przez młodzież (1,5% badanych) w Polsce, zostawiając za sobą np. amfetaminę (1,1% badanych) (3, 4).

Terminu dopalacze używa się potocznie dla nazwania grupy różnych substancji lub ich mieszanek o rzekomym, bądź faktycznym, działaniu psychoaktywnym, nie znajdujących się na liście substancji kontrolowanych przepisami ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii (5). Sprzedaż dopalaczy odbywa się głównie za pośrednictwem internetu lub sieci wyspecjalizowanych sklepów, nazywanych smart shops. Nazwa pochodzi od właściwości sprzedawanych tam substancji, tzw. smart drugs, które w założeniu mają poprawiać m.in. funkcje kognitywne człowieka. Smart shops oferują rozmaite produkty – od literatury o tematyce związanej z substancjami psychoaktywnymi, przez akcesoria (fajki, fifki), po rozmaite substancje pochodzenia naturalnego i syntetycznego o działaniu stymulującym oraz halucynogennym, określane jako „legalne dopalacze”.

Przed 2008 rokiem, kiedy to pojawił się pierwszy sklep internetowy oferujący w sprzedaży wysyłkowej niezakazane prawem substancje psychoaktywne, zjawisko to w Polsce miało ograniczony charakter. Na przełomie sierpnia i września 2008 r. w Łodzi powstał pierwszy sklep stacjonarny, a do końca roku otwarto ich w kraju ponad 40. Nie było, i nadal nie ma, prawnych instrumentów pozwalających na zamknięcie sklepu. Co istotne, oferowane substancje sprzedawane są pod szyldem wyrobów kolekcjonerskich, oznaczanych złudnie jako „nie do spożycia”. Jednocześnie na forach internetowych sami oferujący umieszczają pełne barwnych opisów reakcje organizmu w trakcie „kolekcjonowania” tychże.

W Polsce osiemnaście substancji z grupy dopalaczy zostało objętych kontrolą w drodze nowelizacji przez Sejm ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii (nowelizacja weszła w życie 8 maja 2009 roku) (5). Celem było ograniczenie zjawiska handlu dopalaczami. Mimo to, jak dotąd, sklepy te nie zostały zdelegalizowane w żadnym z krajów Unii Europejskiej, a liczba internetowych sprzedawców detalicznych tych produktów wciąż wzrasta.

Smarty (dopalacze) przyjmują postać suszu do palenia i pigułek. Do grupy dopalaczy należą zarówno substancje syntetyczne, m.in. BZP (1-benzylopiperazyna), TFMPP (m-triflunorometylofenylopiperazyna), stanowiące główny składnik różnorodnych „tabletek imprezowych” („party pills”), jak i specyfiki naturalne – mieszanki ziołowe na bazie szałwii wieszczej ( Salvia divinorum); powoju hawajskiego ( Argyreia nervosa), Fly agaric – muchomora czerwonego i plamistego, kratomu ( Mitragyna speciosa).

BZP (1-benzylopiperazyna) po raz pierwszy została zsyntetyzowana w 1944 roku w Wielkiej Brytanii jako potencjalny środek zwalczający pasożyty u zwierząt. Nie weszła jednak do użytku ze względu na słabe działanie i wywoływanie efektów ubocznych. Znana jest na rynku narkotykowym od 1999 r. Aż do połowy 2004 r. BZP pojawiała się tylko sporadycznie i nie stanowiła zagrożenia dla użytkowników narkotyków; później „moda” na jej używanie – jako tzw. legalnych substancji psychotropowych („legal highs”) – zaczęła się nasilać (6).

BZP należy do grupy arylopodstawionych pochodnych piperazyny, tej samej, do której należą mCPP (1-3-chlorofenylopioperazyna), TFMPP (m-trif luorometylofenylopiperazyna), pMeOPP (1-4-metoksyfenylopiperazyna), pFPP (p-flurofenylopiperazyna), DBZP (dibenzylpiperazyna) i MDBP (1-[3,4-metylenodioksybenzylo]piperazyna). Wszystkie te substancje stanowią grupę tak zwanych benzylopiperazyn. BZP występuje w dwóch formach chemicznych: chlorowodorku (biały proszek) lub wolnej zasady (jasna, żółto-zielona ciecz). Najczęściej BZP znajdują się w tabletkach lub kapsułkach, zdarza się również w postaci proszku lub cieczy. Tabletki mogą mieć logo „Mitsubishi” lub „Uśmiechniętej twarzy” i są rozprowadzane jako tabletki ekstazy. BZP bardzo często jest mieszana z innymi pochodnymi piperazyny, takimi jak mCPP, pMeOPP lub DBZP. Zdarza się również, że BZP jest dodatkiem do MDMA (3,4-metylenodioksymetamfetamina – syntetyczny analog amfetaminy i meskaliny) i wykrywana jest w typowych tabletkach ekstazy. Najczęściej dodatkiem do BZP jest TFMPP; jak wynika z przeprowadzonych badań w tabletkach dostępnych przez internet w Londynie zawartość BZP w tabletce wynosi 28-133 mg, a TFMPP 4-72 mg (6).

Działanie BZP jest podobne do działania amfetaminy, ale około 10-krotnie słabsze. Osoby uzależnione od amfetaminy nie są wstanie rozróżnić efektów działania (7), jeśli otrzymają równoważną dawkę BZP i amfetaminy. Inne badania wykazały, że mieszanina BZP i TFMPP wykazuje podobne działanie jak MDMA (8). Prawdopodobnie dlatego bardzo często tego typu mieszanina znajduje się w tabletkach przypominających tabletki ekstazy. Dawka BZP o masie 100 mg wywołuje efekt biologiczny w czasie 6-8 godzin. Przy dawkach pomiędzy 75 mg a 150 mg powoduje pobudzenie, euforię, zwiększa czujność, poprawia samopoczucie i samozadowolenie (8).

Użytkownicy opisują jednak często różne negatywne efekty, takie jak: poczucie niepokoju, bóle brzucha, wymioty, bóle głowy, kłopoty ze snem, kołatanie serca, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, dezorientację oraz poczucie załamania, zwężenie źrenic, suchość w gardle, brak apetytu oraz problemy z oddawaniem moczu. BZP wywołuje też nawet 24-godzinne uczucie kaca. Wedle ankiety przeprowadzonej wśród ponad 2000 jej użytkowników w wieku od 13 do 45 lat z Nowej Zelandii, gdzie historia zażywania BZP jest najdłuższa, nieprzyjemnymi psychoemocjonalnymi doznania po BZP są: problemy ze snem (50,4%), ogólne osłabienie (18,4%), „czarne” myśli (15,6%), zmienność nastroju (14,8%), dezorientacja (12,1%) i rozdrażnienie (11,4%). Najczęstsze problemy fizyczne to: słaby apetyt (41,1%), uderzenia fal ciepła i zimna (30,6%), nadmierne pocenie (23,4%), mdłości (22,2%), bóle głowy (21,9%) oraz drżenie mięśni i dreszcze (18,4%). Istnieją przesłanki, świadczące o możliwości uzależniającego działania BZP (6).

BZP ma bardzo wąski margines bezpiecznego zażywania i w zależności od uwarunkowań genetycznych i osobowych może wywoływać wiele negatywnych skutków. Może być ona zażywana doustnie, wdychana przez nos lub wstrzykiwana, choć prawie w 100% BZP jest zażywana tym pierwszym sposobem.

W Europie nie stwierdzono udokumentowanych zgonów spowodowanych BZP. W kilkunastu przypadkach pośmiertnie wykryto BZP we krwi lub moczu, lecz zawsze stwierdzano obecność również innych substancji psychotropowych lub środków odurzających. Nie ma w tej chwili jednoznacznych dowodów na to, że BZP może powodować zgon.

W ostatnim czasie coraz częściej pojawiają się tabletki ekstazy, które zawierają mieszaninę MDMA i pochodnych BZP lub mieszaninę BZP i jej pochodnych. Użytkownikami BZP są te same osoby, które zażywają ecstazy; a więc młodzi ludzie, głównie mężczyźni w wieku 15-24 lata, pochodzący z dużych miast i często spędzający czas w pubach i na dyskotekach (6).

Zgodnie z dyrektywą Rady UE z dnia 3 marca 2008 r. BZP powinno zostać objęte kontrolą we wszystkich krajach Unii Europejskiej do dnia 3 marca 2009; w Polsce stało się to na mocy nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii z 29 lipca 2005 r., która weszła w życie 8 maja 2009 r. (5).

3-trifluorometylofenylpoperazyna (TFMPP) – stymulująca substancja psychoaktywna, głównie w postaci białego proszku, najczęściej dodawana do tabletek czy kapsułek wraz z BZP. Mechanizm działania jest zbliżony do MDMA lub LSD, choć efekty obserwowane są dużo słabsze i uwidaczniają się w przeważającej częstości tylko w połączeniu z BZP. Działania niepożądane: migreny, bóle głowy, utrata apetytu, bezsenność. Substancja objęta jest kontrolą w Danii, Grecji, Szwecji, Chorwacji i Nowej Zelandii, a także w Polsce (6).

JWH-018 – Naftalen – 1-yl (1-pentylindol – 3-yl) metanon – syntetyczny agonista receptorów kanabinoidowych. Jest to grudkowata, twarda substancja przypominająca haszysz o barwie rudo-brązowej. Produkowana głównie w Chinach, zazwyczaj stosuje się ją jako dodatek do mieszanek ziołowych. Efekty działania są podobne do marihuany i haszyszu mimo że struktura chemiczna JWH-018 różni się znacznie od struktury tetrahydrokannabinolu (THC). U zwierząt doświadczalnych JWH-018 wywołuje takie same efekty jak THC, przy czym stwierdzono, że ma od niego większą siłę działania. Wywołuje wzrost ciśnienia tętniczego krwi, przyspiesza czynność serca, zawroty głowy, zaburzenia uwagi, lęki, urojenia, wysuszenie śluzówek i przekrwienie gałek ocznych, zaburza koordynację ruchową, równowagę. Prawdopodobnie analogicznie do marihuany może powodować uzależnienie psychiczne, indukować psychozy. Przedawkowanie śmiertelne jest raczej niemożliwe, tak jak to ma miejsce w przypadku marihuany (6). Brak jest badań na temat skutków doraźnego i długotrwałego używania, uzależnienia i toksyczności oraz interakcji tej substancji. W Polsce, podobnie jak we Francji oraz czasowo w Niemczech i Austrii, substancja jest objęta kontrolą prawną od 8 maja 2009 r. Analizy przeprowadzone w krajach Europy Zachodniej wykazały, że poza JWH-018 do mieszanek dodawanych jest także wiele innych kanabinoidów pochodzenia syntetycznego, np. CP-47,497, C-8, C-9, HU-210 czy JWH-015 (6).

Mefedron, 4-MMC – organiczny związek chemiczny, pochodna katynonu. Stosowany jako stymulant i empatogen, swym działaniem nieco przypomina kokainę. Dostępny jest w postaci chlorowodorku lub siarczanu, jako biały krystaliczny proszek, tabletki lub kapsułki. Mefedron wywołuje pobudzenie, euforię, otwartość, podniecenie, gonitwę myśli, rozszerzenie źrenic, drżenie rąk, wzmożoną potliwość, wzrost ciśnienia tętniczego krwi i temperatury, zaburzenia rytmu serca, silne pragnienie przyjęcia kolejnej dawki, zaburzenia pamięci krótkotrwałej, szczękościsk, a przy przyjmowaniu donosowo także ból. Niektórymi, ze skutków ubocznych mogą być: krwawienie z nosa, pieczenie nosa, halucynacje, nudności, wymioty, wysypki, uczucie niepokoju, paranoja, nadpobudliwość i urojenia. Metabolity mefedronu są neurotoksyczne. Do kilku dni po zażyciu w moczu i pocie utrzymuje się bardzo nieprzyjemny zapach. Zanotowane przypadki zgonu po zażyciu mefedronu były spowodowane wysokim ciśnieniem tętniczym krwi i udarem krwotocznym mózgu. Po zażyciu nawet stosunkowo niewielkich dawek dosyć często zdarza się przejściowa utrata pamięci krótkotrwałej. Po większych dawkach występują negatywne odczucia spowodowane zmęczeniem. Jest to substancja nowa i skutki jej zażywania nie są do końca znane. Mefedron jest nielegalny w Izraelu, Szwecji, Norwegii, Finlandii, Wielkiej Brytanii i Danii. W Polsce jest legalny, a w Niemczech jest kontrolowany (9, 10, 11).

Drugą grupą dopalaczy są substancje pochodzenia naturalnego – roślinnego tzw. herbal highs. Są to substancje oparte na egzotycznych roślinach i mieszankach ziół o działaniu psychoaktywnym. Działanie mieszanek ziołowych oparte jest o zawarte w nich alkaloidy.

Mieszanki ziołowe to susz roślinny, często aromatyzowany, w postaci skrętów. Podobnie jak w przypadku konopii działają lekko euforyzująco i stymulująco, ale także uspokajająco i relaksująco. Mogą wywoływać bóle głowy, bóle w klatce piersiowej, duszność, znużenie, brak chęci do działania, problemy z koncentracją uwagi, lęki. Nie jest znane pełne działanie tych substancji na organizm ludzki.

Szałwia wieszcza ( Salvia divinorum) charakteryzuje się krótkim, ale silnym działaniem halucynogennym. Roślina ta występuje w Sierra Mazateca w Meksyku. Działanie wywołuje alkaloid salvinorin A. Działanie może być różnorodne, od halucynacji, odhamowania, aż po zaburzenia koordynacji ruchów. Efekt palenia szałwii utrzymuje się od kilku do kilkudziesięciu minut. Dłużej, lecz słabiej działa po zażyciu doustnym ekstraktu. Może wywoływać ataki szału, halucynacji i urojenia, prawdopodobnie może indukować psychozy. Z działań somatycznych może powodować bóle głowy. Substancja ta objęta jest kontrolą prawną w Belgii, Danii, Finlandii, Estonii, Chorwacji, Niemczech, Norwegii, Hiszpanii, USA, Australii, Japonii, we Włoszech i na Litwie, a od ubiegłego roku także w Polsce (6).