Częstość występowania zgonów z powodu samobójstw na świecie wskazuje, że jest to dosyć powszechne zjawisko (1, 2). Z danych opublikowanych przez światową Organizację Zdrowia (WHO, World Health Organization) wynika, iż średni współczynnik zgonów z powodu samobójstw na świecie kształtuje się w granicach 14 przypadków na 100 000 mieszkańców (1, 3, 4).

Przybliżając ogrom problemu w Polsce posłużono się danymi pochodzącymi z Komendy Głównej Policji. W 2005 roku odnotowano 5 625 zamachów samobójczych, z których 4 621 zakończyło się zgonem. W 2008 roku było 5 237 zamachów samobójczych, z których 3 967 zakończyło się zgonem. Z danych opublikowanych przez Komendę Główną Policji za rok 2009 zamachów samobójczych zakończonych zgonem było aż 5 913, z czego 4 839 dotyczyło mężczyzn, a 1 074 kobiet. (ryc.1 i 2) Najczęstszym sposobem popełnienia samobójstwa jest powieszenie (72%), z innych często wybieranych sposobów należy wymienić: rzucenie się z wysokości (6,9%) oraz zatrucia (4,6%) (2). (tab. 1).

W różnych okresach rozwoju cywilizacji obserwowano wiele różnorodnych postaw wobec samobójstw. W starożytnej Grecji i Rzymie samobójstwo w imię honoru, patriotyzmu czy rozpaczy były zjawiskiem nader częstym i uzasadnionym. Samobójstwo w tym okresie popełnili m.in. Sokrates, Arystoteles, Kleopatra czy Neron (5, 6). Początki chrześcijaństwa to również czas pobłażliwości dla samobójców, uznawano bowiem, że śmierć uwalnia duszę do przyszłego życia, co przyspiesza samobójstwo (7, 8). Dopiero w roku 533 Kościół Katolicki uznał czyn samobójczy za moralnie obrażający i niezgodny z prawem. Wiek XVI i XVII przyniósł nieznaczne złagodzenie społecznego potępienia osób targających się na własne życie, chociaż nadal dominował pogląd, że stanowi ono zagrożenie dla porządku duchowego i świeckiego. Początek XVIII wieku przyniósł nowe poglądy na temat zachowań samobójczych. Zaczęto je rozpatrywać pod kątem wpływu czynników społecznych na powstawanie tego zjawiska a jego badanie przeniosło się ze stref etycznych na obszar medyczny (6).

Zachowania autodestrukcyjne od wielu lat są przedmiotem olbrzymiego społecznego zainteresowania i oceny oraz licznych badań dotyczących przyczyn samobójstw.

Socjolog E. Dürkheim już w 1887 roku wyróżnił, ze względu na siłę więzi interpersonalnych w społeczeństwie, cztery typy samobójstw:

1. altruistyczne – odebranie sobie życia dla dobra innych ludzi czy też całego społeczeństwa,

2. egoistyczne – targnięcie się na własne życie wiąże się z rozluźnieniem więzi społecznych, konfliktami interpersonalnymi, czy wręcz zepchnięciem jednostki na margines społeczeństwa,

3. anomiczne – w wyniku intensywnych zmian społecznych czy gospodarczych, kiedy zaburzona jest stabilizacja,

4. fatalistyczne – z powodu zachwiania emocjonalnego, utraty kontroli nad własnym losem i życiem oraz frustracji związanej z niemożliwością realizowania ambicji i zaspokajania pragnień (7, 9, 10, 11).

Z kolei ksiądz T. Śliwko podjął problematykę prób targnięcia się na własne życie w aspekcie granic wolności dysponowania własnym życiem przedstawiając cztery kategorie działań samobójczych:

– samobójstwa bezpośrednie,

– samobójstwa pośrednie,

– narażenie życia na niechybną śmierć,

– narażenie życia na śmierć prawdopodobną (7, 9).

Ze względu na motywację wyróżnił on samobójstwa z rezygnacji, z poświęcenia, z pietyzmu oraz w celach ekspiacyjnych lub kulturowych.

Przyczyny podejmowania prób samobójczych są liczne i złożone. Jako jedną z nich przyjmuje się sezonowość, literatura opisuje sprzyjające warunki atmosferyczne wpływające na występowanie większej liczby samobójstw (12, 13, 14). Najwięcej zamachów na własne życie odnotowuje się w miesiącu kwietniu, maju i czerwcu oraz wrześniu i październiku (3, 4, 12, 15, 16, 17). Próby targnięcia się na własne życie mają również związek z występowaniem wiatru halnego, w czasie którego dochodzi do wzrostu temperatury powietrza, spadku wilgotności, nagłych zmian ciśnienia atmosferycznego i wzrostu prędkości wiatru (12, 14). Wśród czynników psychosocjalnych najczęściej wymienia się trudne warunki ekonomiczne, brak pracy, patologię życia rodzinnego, przemoc w rodzinie nieadekwatne oczekiwania rodziców wobec dzieci oraz brak autorytetu rodziców (18, 19). Innym czynnikiem zwiększającym ryzyko popełnienia próby samobójczej są zaburzenia psychiczne: depresja, schizofrenia, zaburzenia osobowości (17, 19). Warto także zauważyć, że wśród przyczyn samobójstw często przewija się problem nadużywania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych. Uważa się, że nadużywanie w nadmiarze tych substancji wywołuje negatywny wpływ na relacje międzyludzkie, konflikty z bliskimi czy utratę pracy co jest czynnikiem predysponującym do targnięcia się na własne życie. Ponadto intensywne picie alkoholu w krótkim odstępie czasu przed popełnieniem samobójstwa ułatwia podjęcie takiej decyzji (7). Należy również wspomnieć, że w wielu wypadkach samobójstw alkohol jest spożywany razem ze środkami toksycznymi powodując potencjalizację działań niepożądanych. Przykładem jest zażycie paracetamolu razem z alkoholem u chorych z niewydolnością wątroby. W wyniku potencjalnego przedawkowania powstaje silnie reaktywny metabolit N-acetylo-p-benzochinoimina nieodwracalnie uszkadzający hepatocyty. Jest to przykład często niekorzystnego synergizmu addycyjnego, w którym działania niepożądane przewyższają spodziewane. Istnieją sugestie specjalistów zajmujących się problemami toksykologii dotyczące zmniejszenia ilości leku w opakowaniu dostępnym w handlu (20).

Na powstawanie skłonności samobójczych wpływa również wiele innych aspektów życia. Daniel Philips, socjolog z Uniwersytetu Kalifornijskiego, twierdzi, że próby targnięcia się na własne życie powstają w wyniku koncepcji naśladownictwa (efekt powielania). Już w 1974 roku opisał on zjawisko wzrostu liczby samobójstw po opublikowaniu w mass mediach informacji o samobójczej śmierci znanej osobistości. Osobliwość tą nazwał on efektem Wertera. Gdy Goethe opublikował „Cierpienia młodego Wertera” przez Europę przeszła fala samobójstw. Było to zjawisko na tyle niebezpieczne, że niektóre państwa zakazały publikacji tego dzieła. Philips analizując statystyki dotyczące skłonności samobójczych z lat 1947-1968 wykazał, że w ciągu dwóch miesięcy po opisanym na pierwszych stronach gazet samobójstwie liczba prób pozbawienia się życia gwałtownie wzrosła (10, 21). Współczesnym, modelowym przykładem, efektu Wertera była śmierć Kurta Cobeina. Jego samobójcza śmierć znalazła naśladowców na całym świecie.

Innym zjawiskiem społecznym mającym wpływ na zachowania związane z zamachem na własne życie są pakty samobójcze, czyli zgromadzenia ludzi, którzy z różnych pobudek pragną popełnić próbę destrukcji. Czynnikami sprzyjającymi powstawaniu takich paktów jest z jednej strony lojalność wobec partnera paktu, z drugiej zaś może to być splot podobnych okoliczności i przyczyn popełniania czynu samobójczego (22).

Aby ocenić ryzyko samobójstwa należy przede wszystkim zidentyfikować czynniki, które mają wpływ na zwiększenie lub zmniejszenie ryzyka autodestrukcji. Wiąże się to z zebraniem informacji pozwalającym na: identyfikację czynników mogących zwiększać lub zmniejszać ryzyko autoagresji, określeniem miejsca terapii, najbardziej adekwatnego do stanu psychicznego i możliwości oraz postawienie diagnozy, będącej podstawą do dalszej terapii (4). Amerykański zespół ekspertów U.S. Preventive Services Task Force (USPSTF) opracował zestaw pytań przesiewowych ukierunkowanych na poszukiwanie czynników ryzyka samobójstwa przez lekarza pierwszego kontaktu.

Organizacja ta w roku 2004 opublikowała na łamach Annals of Internal Medicine wyniki badań, z których wynika, że rutynowe badania przesiewowe nie są skuteczną metodą prewencji samobójstw. Mimo to zalecają czujność w stosunku do pacjentów z grup zwiększonego ryzyka wystąpienia próby samobójczej takich, jak: depresja, nadużywanie substancji psychoaktywnych, inne zaburzenia psychiczne, próba samobójcza w wywiadzie, również w wywiadzie rodzinnym (23).