© Borgis - Medycyna Rodzinna 4/2010, s. 103-108
*Mariusz Jaworski
Funkcje psychologiczne przyczyniające się do rozwoju otyłości wśród ludności w Polsce
Psychological functions contributing to the development of obesity in Poland
Dietetyk, Studia II stopnia, Kierunek dietetyka, Zakład Psychologii Medycznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny
Kierownik Zakładu: prof. Krzysztof Owczarek
Summary
Introduction: Obesity is a very large problem for human health. In recent years, experts in nutrition and doctors gave more comments on psychological aspects of obesity. Obesity is concerned primarily with mini-bar monitoring quantities consumed food under the influence of emotions.
Material and methods: The Study was conducted from 01.11.2009 to 28.12.2009 among 2700 persons from Poland chosen deliberately. The selection criterion was the age of 18. Questionnaire technique and author's questionnaire survey were used as research techniques. The database of the material was created Microsoft EXCEL v 2007 worksheet and explored by statistical analysis using Stat Soft STATISTICA 9. Significance level α=0.05 was assumed and r-Pearson correlation analysis was applied.
Results: More than Ľ of persons showed regulating emotions and needs by eating behavior (26.36 ± 0.9%).
Conclusions: Psychological and emotional factors have a significant impact on the development of obesity. In relation to the high risk of obesity dissemination of nutritional education combined with psychological techniques and to the development of psychodietetics is recommended.
WSTĘP
Otyłość jest chorobą metaboliczną, która związana jest z nadmierną podażą energetyczności diety w porównaniu do zapotrzebowania organizmu przy jednoczenie niskiej aktywności fizycznej. Obecnie uznawana jest za jedną z największych zagrożeń zdrowotnych człowieka (1). Nieleczona otyłość może przyczynić się do rozwoju licznych chorób układu krążenia, hiperdyslipidemii, nadciśnienia tętniczego, nowotworów, m.in. okrężnicy i odbytu, chorób skóry, chorób kręgosłupa i stawów oraz problemów psychologicznych (2, 3). Należy dodać, że otyłość znacznie częściej występuje w krajach zachodnich, a odsetek osób z nadmierną masą ciała systematycznie wzrasta (4).
Dlatego też w ostatnich latach specjaliści w dziedzinie żywienia we współpracy z lekarzami w celu prewencji nadwagi i otyłości zwrócili uwagę na psychologiczne aspekty otyłości oraz dokonywanie wyboru produktów spożywczych. Niektórzy autorzy, jak podaje Wądołowska (2008) za: Furst (1996), Gains (1994), Keane i Willets (1994), proponują w celu określenia czynników wyboru żywności stosować „metodę Shepherda”, która wyróżnia trzy główne czynniki: czynniki związane z produktem, czynniki związane z konsumentem oraz czynniki środowiskowe (5, 6). Wśród czynników związanych z konsumentem istotne znaczenie na rozwój otyłości ma psychologiczny aspekt jedzenie. Do najlepiej poznanych aspektów tego wymiaru jedzenia należą: motywacja do jedzenia oraz emocje (7, 8).
Badania Desmenta i Schiffersteina (2008) wykazały, że istnieje 5 różnych źródeł motywujących zachowania ludzkie w związku z jedzeniem, do których zaliczamy: cechy sensoryczne artykułów spożywczych, doświadczenia i spodziewane konsekwencje związane z konsumpcją żywności, znaczenie osobiste i kulturowe oraz osoby odpowiedzialne za przyrządzanie posiłków (1, 5, 9). Cechy sensoryczne oraz jakość produktów spożywczych mają istotny wpływ na stan emocjonalny osoby poprzez zwiększanie motywacji do konsumpcji apetycznie wyglądającą teksturą bądź kolorystyką serwowanego dania (9).
Należy zaznaczyć, że doświadczane lub spodziewane konsekwencje konsumpcji żywności wpływają na stan emocjonalny jednostki. Na przykład, ludzie mogą odczuwać rozczarowanie po wypiciu filiżanki kawy, która mimo zawartości kofeiny, nie zredukowała odczuwanego przez nich zmęczenia (9). Bądź też niemiłe rozczarowanie braku orzeźwienia po wypiciu drinka w upalny dzień. Ponadto duży wpływ na wybór produktów spożywczych przez konsumentów mają konsekwencje zdrowotne, zwłaszcza gdy dotyczą one aspektów zwiększonej bądź zmniejszonej podaży energetyczności diety.
Emocje mają bardzo duży wpływ na zachowania związane z jedzeniem, głównie w aspektach, takich jak: motywacja do jedzenia (7), emocjonalne reakcje na żywność (7, 8, 10), sam proces żucia (7, 8), szybkość konsumpcji, kwoty pieniężne przeznaczone na żywność oraz metabolizm i trawienie (8). Wszystkie emocje związane z konsumpcją posiłków mają różne nasilenie i częstotliwość występowania wśród ludzi. Jednakże możemy je podzielić na dwie grupy ze względu na punkt widzenia charakteru odczuwanych emocji: pozytywne i negatywne (1, 7, 8, 11).
Canetti i wsp. (2000) sugerują, iż wpływ emocji na ilość i jakość spożywanych artykułów spożywczych często można wyjaśnić na zasadzie koncepcji „dwóch różnych efektów”, tzn. różnicy pomiędzy emocjami wywoływanymi przez pokarm a emocjami, do których regulacji ten konkretny pokarm jest wykorzystywany (7, 10).
Wszelkie zaburzenia mechanizmu samoregulacji, z którym mamy do czynienia w otyłości, związane są przede wszystkim z brakiem kontrolowania ilości spożywanego pokarmu, co w efekcie bardzo często prowadzi do „przejadania się”. Sytuacje, w których najczęściej osoby otyłe tracą kontrolę ilości pobieranego pokarmu są związane z odczuwaniem emocji (12).
MATERIAŁ I METODYKA
Badanie przeprowadzono od 01.11.2009 r. do 28.05.2009 r. łącznie wśród 2700 celowo dobranych osób z całej Polski. Przed przystąpieniem do badania właściwego przeprowadzono badanie pilotażowe obejmujące 150 osób, którego celem była weryfikacja poprawności narzędzia badawczego (kwestionariusza ankiety).
Udział w badaniu było dobrowolny i wszystkie osoby uczestniczące w badaniu wyraziły zgodę. Kryterium doboru stanowił wiek od 18. roku życia. Niespełnienie tego wymogu uniemożliwiało udział w badaniu. W badaniu użyto metodę sondażu diagnostycznego. A techniką badawczą zastosowaną w niniejszej pracy była technika ankietowa. Narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety. Kwestionariusz zawierał 17 pytań, do których badany miał się ustosunkować. Każda twierdząca odpowiedz była punktowana, a następnie zliczana do ogólnego wyniku aspektu psychologicznego. Pytania dotyczyły regulowania przeżywanych emocji poprzez jedzenie oraz opinie na temat własnej atrakcyjności. Kwestionariusz dodatkowo zawierał metryczkę zawierającą pytania o płeć, wiek, wykształcenie.
Bazę danych uzyskanego materiału utworzono w arkuszu kalkulacyjnym EXCEL v 2007 firmy Microsoft oraz poddano analizie statystycznej przy użyciu pakietu statystycznego STATISTICA 9 firmy Stat Soft, przyjęto poziom istotności α=0,05.
WYNIKI
Spośród grupy wyjściowej, którą stanowiły łącznie 2700 osoby, do dalszych analiz zakwalifikowało się 2047 osób, co stanowiło 75,81% grupy wyjściowej. Pozostała część badanych nie wyraziła zgody na wypełnienie kwestionariusza, co uniemożliwiło im udział w badaniu. Charakterystykę grupy badawczej ilustruje tabela 1.
Tabela 1. Charakterystyka grupy badawczej.
| Lp. | Parametry | Średnia | Błąd |
| Ilość osób (%) |
| Kobiety | 53,13% | 4,0 |
| Mężczyźni | 43,87% | 4,0 |
| Wiek (lata) | 28,37 | 0,7 |
| Wykształcenie (%) |
| Podstawowe | 6,51% | 1,9 |
| Zawodowe | 13,80% | 2,8 |
| Średnie | 38,79% | 3,8 |
| Wyższe | 40,90% | 3,8 |
Wśród wszystkich kwestionariuszy zakwalifikowanych do badań, 56,71% ankiet zostało wypełnionych przez kobiety, a 43,34% przez mężczyzn. Średni wiek całej badanej próby wynosił 28,3 ± 0,7 lata. W grupie badawczej dominowały również osoby posiadające wyższe (40,90 ± 3,8%) lub średnie wykształcenie (38,79 ± 3,8).
Osoby biorące udział w badaniu charakteryzowały się wysokim poziomem braku wiary w siebie (70%), blisko 1/4 osób przyznała, że była mało atrakcyjna oraz 1/2 uznała, że mogłaby poprawić coś w swoim wyglądzie (tab. 2).
Tabela 2. Opinia respondentów na temat własnej atrakcyjności.
| Twierdzenie z autorskiego kwestionariusza ankiety | Odsetek respondentów zgadzający się z tym twierdzeniem | SD (odchylenie standardowe) |
| Brak mi wiary w siebie | 70,58% | 3,5 |
| Uważam, że jestem mało atrakcyjny | 25,49% | 2,3 |
| Uważam, że mogę coś poprawić w swoim wyglądzie | 50,42% | 2,4 |
Grupa badana charakteryzowała się różnorodnymi zachowaniami żywieniowymi. W przypadku częstotliwości konsumpcji żywności 41% ankietowanych przyznała, że spożywa posiłki głównie wieczorami, a utrzymanie pełnej lodówki jest priorytetem dla 39% badanych (tab. 3).
Tabela 3. Opinia respondentów na temat zachowań żywieniowych.
| Twierdzenie z autorskiego kwestionariusza ankiety | Odsetek respondentów zgadzający się z tym twierdzeniem | SD (odchylenie standardowe) |
| Lubię spożywać przekąski podczas oglądania telewizji | 35,18% | 2,0 |
| Jem w chwilach odczuwania napięcia | 8,15% | 3,2 |
| Jem, kiedy się zdenerwuję | 19,38% | 3,3 |
| Walory sensoryczne są dla mnie ważniejsze dla nich od innych aspektów przy wyborze żywności | 66,90% | 2,4 |
| Nie potrafię się oprzeć skosztowaniu pięknie pachnącej i smakowicie wyglądającej potrawiy | 5,06% | 2,1 |
| Jem w sytuacjach stresu | 11,87% | 2,1 |
| Uważam, że słodycze są dobrym sposobem na niepowodzenia | 55,02% | 2,0 |
| Jedzenie pomaga mi zmagać się z problemami | 30,32% | 2,2 |
| Nie zwracam uwagi na to, ile i co zjadam | 19,01% | 1,2 |
| Jem znacznie więcej żywności wieczorem | 41,38% | 2,6 |
| Uważam, że jedzenie może dawać tyle samo przyjemności, co seks | 54,02% | 1,6 |
Aż 35% osób lubiło konsumować jedzenie podczas oglądania telewizji. Słodycze za dobrą formę rekompensaty trudów ciężkiego dnia uznało 55% ankietowanych, przy czym około 30% osób wskazało, że jedzenie pomaga im w sytuacjach problemowych. Znacznie mniejszy odsetek osób sięgał po jedzenie w celu regulowania emocji, m.in. stresu (około 12%), napięcia (8%) oraz zdenerwowania (19%) poprzez zwiększoną konsumpcję żywności. Ponad 66% respondentów wskazywała, że walory sensoryczne są istotnym aspektem wyboru żywności (tab. 3).
Natomiast 54% respondentów wskazało, że jedzenie może dawać tyle samo przyjemności, co seks. Ponadto aż 39% osób przyznało, że należy zjeść wszystko, co się ma podane, gdyż jest to oznaką miłości. Tyle samo respondentów uznało, że nie można marnować jedzenia (tab. 3). Około 30% osób z tej grupy uznała, że jedzenie daje władzę (tab. 4).
Tabela 4. Opinia respondentów odnośnie psychologicznego znaczenia jedzenia w kontaktach międzyludzkich.
| Twierdzenie z autorskiego kwestionariusza ankiety | Odsetek respondentów zgadzający się z tym twierdzeniem | SD (odchylenie standardowe) |
| Na przyjęciu staram się spróbować wszystkich serwowanych dań | 28,67% | 1,9 |
| Jedzenie daje mi tyle samo przyjemności, co kontakty z innymi ludźmi | 6,8% | 1,0 |
| Uważam, że trzeba jeść wszystko, co jest na talerzu i nie można marnować jedzenia | 38,94% | 1,4 |
| Uważam, że jedzenie daje władzę | 29,15% | 2,3 |
| Staram się mieć zawsze pełną lodówkę | 38,94% | 3,1 |
W sytuacjach kontaktów społecznych prawie 29% respondentów uznała, że próbuje wszystkich potraw podawanych na przyjęciach. Wśród wszystkich respondentów 19% osób uznało, że nie zwraca uwagi na to, co je (tab. 4). Należy zaznaczyć, że jedynie 5% tych osób przyznało się, że nie potrafi oprzeć się skosztowaniu pięknie pachnących potraw (tab. 3). Niewielki odsetek osób (6%) uznał, że jedzenie dostarcza im tyle samo przyjemności, co kontakty z ludźmi (tab. 4). Pośród badanej grupy średnia częstotliwość redukowania emocji poprzez jedzenie wynosiła około 26% (tab. 5).
Tabela 5. Średnia częstotliwości redukowania emocji poprzez zachowania związane z jedzeniem.
| Średnia częstotliwość redukowania emocji poprzez zachowania związane z jedzeniem | SD |
| 26,36% | 0,9 |
DYSKUSJA
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Doll HA, Petersen SEK, Stewart-Brown SL: Obesity and physical and emotional well-being: Associations between BMI, chronic illness and the physical and mental components of the SF-36. Obesity Res 2000; 8: 160-170. 2. Ogińska-Bulik N: Psychologia nadmiernego jedzenia. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Łódź 2004; 9-67. 3. van der Horst K et al.: A systematic review of environmental correlates of obesity-related dietary behaviors in youth. Health Education Research 2007; 22(2): 203-226. 4. Kottke TE, Wu LA, Hoffman RS: Economic and psychological implications of the obesity epidemic. Mayo Clin Proc 2003; 78: 92-94. 5. Wądołowsk L, Babicz-Zielińska E, Czarnocińska J: Food choice models and their relation with food preferences and heating frequency In the Polish population: POFPRES study. Food Policy 2008; 33: 122-134. 6. Kihlberg I, Risvik E: Consumers of organic foods. Value segments and liking of bread. Food Quality and Preference 2007; 18(3): 471-481. 7. Macht M, Simons G: Emotions and eating in everyday life. Appetite 2000; 35: 65-71. 8. Macht M: How emotions affect eating: A five-way model. Appetite 2008; 50: 1-11. 9. Desment PMA, Schifferstein HNJ: Sources of positive and negative emotions in food experience. Appetite 2008; 50: 290-301. 10. Macht M, Roth S, Ellgring H: Chocolate eating in healthy men during experimentally induced sadness and joy. Appetite 2002; 39: 147-158. 11. Rappoport L: How we eat: appetite, culture, and the psychology of food. Toronto. Ontario: ECW Press 2003. 12. Ogińska-Bulik N: Pułapki jedzenia. Style i charaktery 007; 2: 14-16. 13. Jablow M: Na bakier z jedzeniem. Anoreksja-bulimia – otyłość. Przewodnik dla rodziców, GWP, Gdańsk 2001. 14. Bąk-Sosnowska M: Wpływ redukcji masy ciała na poziom niepokoju otyłych kobiet. Ann Acad Med Siles 2005; 205: 59(3): 186-191. 15. Stice E et al.: Psychological and behavioral risk factors for obesity onset in adolescent girls: a prospective study. Journal of Consulting and Clinical Psychology 2005; 73(2): 195-202. 16. Friedman K et al.: Body image partially mediates the relationship between obesity and psychological distress.Obes Res 2002; 10(1): 33-41. 17. Makara-Studzińska M, Gałkiewicz M: Psychologiczne aspekty otyłości. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin 2003; Vol XVIII: (Suppl. XIII): 155: 279-184. 18. Canetti L, Bachar E, Berry EM: Food and emotion. Behavioral Processes 2002; 60(2): 157-164. 19. Sun YC: Health concern food choice motives and attitudes toward healthy eating: The mediating role of food choice motives. Appetite 2008; 51: 42-49. 20. Macht M, Haupt C, Ellgring H: The perceived function of eating is changed during examination stress: A field study. Eating Behaviors 2005; 6: 109-112. 21. Bekker MHJ, van de Meerendonk C, Mollerus J: Effects of negative mood induction and impulsivity on self-perceived emotional eating. International Journal of Eating Disorders 2004; 36: 461-469. 22. Johansen A, Rasmussen S, Madsen M: Children's television viewing and objectively measured physical activity: associations with family circumstance. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2006; 3(36). 23. Oliver G, Wardle J & Gibson EL: Stress and food choice: A laboratory study. Psychosomatic Medicine 2000; 62: 853-865.
