Szczawnica jest znanym uzdrowiskiem górskim – typu zboczowego. Uzdrowiskowa rola Szczawnicy sięga początków XIX w. (1810 r.). W 1824 r. wybudowano tutaj pierwsze domy dla kuracjuszy (45); w 1858 r. uznano Szczawnicę za najlepiej zorganizowane zdrojowisko w Galicji (5). Wzmianki o działalności tego uzdrowiska, stosowaniu leczniczym niektórych wód szczawnickich łącznie z rozpoznaniem ich składu chemicznego zawarte są w wielu materiałach historycznych (2, 13, 20, 22, 30, 40, 43, 52, 58).

Podstawowym profilem leczniczym uzdrowiska Szczawnica są aktualnie przewlekłe nieswoiste zmiany zapalne dróg oddechowych oraz schorzenia alergiczne narządu oddechowego (4, 50). Czynnikami warunkującymi leczenie ww. schorzeń są walory lokalnego klimatu (korzystne warunki solarne, termiczne i przewietrzania (28, 29, 31, 32, 62, 63) oraz właściwości wód leczniczych stosowanych w formie inhalacji i do picia.

Celem opracowania jest przedstawienie, na podstawie przeglądu piśmiennictwa dotyczącego badań farmakodynamicznych i klinicznych omawianych wód, możliwości stosowania ich także w leczeniu innych jednostek chorobowych.

Lecznicze wody mineralne występujące w uzdrowisku Szczawnica są to wody z tzw. warstw szczawnickich – pochodzących z eocenu dolnego wykształconych w postaci łupków i piaskowców oraz z warstw magurkich – z eocenu środkowego o charakterze piaskowcowym (6, 7, 57).

W złożu wód leczniczych Szczawnicy występują następujące typy wód:

a) szczawy HC0₃-Cl-Na, HB0₂ pochodzące z ujęć: „Jan”, „Pitoniakówka F”, „Stefan”,

b) szczawy HC0₃-Cl-Na, HB0₂ + ( i/lub) J, Br pochodzące z ujęć: „Józefina”, „Józef”, „Wanda”, „Magdalena”,

c) szczawa HC0₃-Cl-Na-Ca,HB0₂ pochodząca z ujęcia „Szymon”,

d) woda mineralna HC0₃-Na-Ca, HB0₂ pochodząca z ujęcia „PD-4”;

e) woda kwasowęglowa HC0₃-Cl-Na, HB0₂ pochodząca z ujęcia „Pitoniakówka B+C+D+G”.

Dwutlenek węgla występujący w kilku szczawnickich wodach jest pochodzenia metamorficznego. Powstaje on w procesach dehydratacji i dekarbonizacji w ostatnim etapie działalności wulkanizmu andezytowego. Rozpuszczony w wodzie powoduje wzrost jej agresywności w stosunku do skał otaczających, wzbogacając ją w jony Ca²⁺, Mg²⁺ i inne. Zawartości dużych ilości Na⁺, Cl^- jak również obecność jonów Br^-, J^-, Ba²⁺ należy wiązać z udziałem reliktowych, zasolonych wód pierwotnego morza fliszowego (57).

Ujęcia wód szczawnickich są przeważnie płytkie (kilkumetrowe studnie z wypływem samoczynnym), z wyjątkiem ujęć: „PD-4”, „Jan”, „Józef” – o głębokości kilkudziesięciu metrów (25-33 m) (37). Ujęcia te charakteryzują się niewielkimi zatwierdzonymi wydajnościami eksploatacyjnymi – min. 0,0008 m³/h („Magdalena”), 0,018 m³/h („Wanda”, „Józef”) max. 0,816 m³/h („Pitoniakówka B+C+D+G”) (46).

Ujęcia wód: „Jan”, „Szymon”, „Magdalena”, „Wanda”, „Józefina” zostały wykonane w latach 1822-1869 (później niejednokrotnie rekonstruowane), a pozostałych wód w latach 1962-1966.

Z danych piśmiennictwa (46, 47) oraz uśrednionych wyników pełnych analiz fizyko-chemicznych wód wykonanych na przestrzeni wielu lat (1974-1998) wynika, że oceniane ujęcia dostarczają wody lecznicze o mineralizacji ogólnej od 0,14% („PD-4”, „Pitoniakówka B+C+D+G”) do 2,64% („Magdalena”). Mineralizacja wód ze źródeł: „Jan”, „Pitoniakówka F”, „Józefina”, „Stefan” waha się w granicach 0,39-0,44%. Duże wahania w mineralizacji ogólnej (sięgające 80 %) występują w wodach z ujęcia: „Józef” (0,78-1,4%), „Wanda” (0,57-1,04%), małe natomiast w wodzie „Jan” (0,42-0,45%) i „PD-4” (0,13-0,15%).

Efekt terapeutyczny przy stosowaniu, w formie per os,leczniczych wód mineralnych zależy od ilości wody wypitej, jej składu chemicznego a także w dużym stopniu od relacji (proporcja + specjacja) pomiędzy aktywnymi biochemicznie pierwiastkami, które w wodach naturalnego pochodzenia są na ogół niepowtarzalne. Składnikiem decydującym o kwalifikacji balneochemicznej wód szczawnickich są: wodorowęglany i chlorki sodu, a w niektórych wodach także wapnia i magnezu oraz bromki, jodki i kwas m-borowy.

Średnie, najwyższe stężenie: HC0₃^- stwierdzono w wodzie z ujęcia „Magdalena” (11785 mg/dm³), najniższe „Pitoniakówka B+C+D+G” (778 mg/dm³); Na⁺ - „Magdalena” (7760 mg/dm³) i „PD-4” (270 mg/dm³); Ca²⁺ - „Stefan” (215 mg/dm³) i „Pitoniakówka B+C+D+G” (58,12 mg/dm³); Mg²⁺ - „Magdalena” (225 mg/dm³) i „PD-4” (17,7 mg/dm³).

Z przebiegu krzywych (ryc. 1 i 2) przedstawiających średnie stężenia (podane w % mval), najważniejszych jonów występujących w omawianych wodach wynika, że wody posiadają podobny charakter chemiczny w zakresie makroskładników.

Wszystkie wody są naturalnie nasycone dwutlenkiem węgla. Oprócz ujęcia „PD-4” i „Pitoniakówka B+C+D+G”, pozostałe wody zawierają C0₂ w ilości> 1 g/dm³ co kwalifikuje je jako szczawy. Największe stężenie C0₂ występuje w wodzie z ujęcia „Pitoniakówka F” – średnio ok. 2300 mg/dm³.

Woda ze wszystkich ujęć zawiera związki boru w znacznym stężeniu – od kilkunastu do kilkuset mg/dm³ HBO₂ (dla przykładu 182 mg/dm³ „Józef”, 212 mg/dm³ „Wanda” i 481 mg/dm³ „Magdalena”). Zawartość kwasu metaborowego w wodzie z poszczególnych ujęć ulega wahaniom, stosownie do wahań ogólnej mineralizacji. Wahania te występują zwłaszcza w szczawach wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowych, bromkowych, jodkowych, borowych („Magdalena”, „Wanda”, „Józef”).

W niektórych wodach np. „Wanda” i „Magdalena” występują także związki baru w stężeniu średnio 5,44-6,21 mg/dm³.

Zarówno bar – w stężeniu> 1 mg/dm³ (ww. wody oraz „Józef”, „Pit.F”, „Jan”), jak też bor w stężeniu> 20 mg/dm³ oceniane są obecnie jako składniki potencjalnie szkodliwe dla zdrowia przy podawaniu ich drogą doustną. Potencjalne zagrożenie tymi składnikami może być zminimalizowane przez dobór odpowiedniej wody, czasu kuracji i wielkości dawki.

Wyniki badań klinicznych, wykonane przez lekarzy pracujących w uzdrowisku we współpracy z klinikami akademii medycznych – opublikowane w periodykach poświęconych zagadnieniom uzdrowiskowym („Balneologia Polska”, „Problemy Uzdrowiskowe”) dotyczyły przede wszystkim głównego profilu leczenia uzdrowiskowego w Szczawnicy tj. schorzeń dróg oddechowych.

U chorych po uprzednio wykonanych zabiegach operacyjnych usunięcia polipów nosa, leczenie uzdrowiskowe wydłużało okres remisji średnio o ok. 30% (49).

U chorych, z zanikowym nieżytem górnych dróg oddechowych nazywanym w zależności od dominujących objawów również suchym nieżytem gardła, nosa lub krtani, który przejawia się nie tylko suchością i cienkością błon śluzowych dróg oddechowych ale także zmniejszonym wydzielaniem błony śluzowej przewodu pokarmowego stwierdzono, iż zabiegi lecznicze zastosowane w uzdrowisku Szczawnica wywołują przekrwienie błony śluzowej nosa i gardła i tą drogą przyczyniają się do wzmożenia ich czynności wydzielniczej (37).

W opracowaniu Majchrzaka i wsp. (39) dotyczącym nieżytu górnych dróg oddechowych wywołanego działaniem przemysłowych środków chemicznych, po leczeniu w Szczawnicy stwierdzono wyraźną poprawę stanu błony śluzowej i odnowę komórkową w obrazach cytologicznych wymazów z nosa.

Prowadzono także obserwacje kliniczne u ludzi z chorobą alergiczną górnych dróg oddechowych, a przede wszystkim w alergicznym nieżycie nosa, którego głównym objawem jest powstawanie obrzęków i nadmierne wydzielanie błony śluzowej doprowadzające do upośledzenia drożności nosa. Stwierdzono, że przeprowadzona kuracja balneoklimatyczna nie wywiera wpływu na poziom elektrolitów (Na⁺, K⁺, Cl^-, Ca²⁺) we krwi (38), powoduje jednak wzrost ciepłoty błony śluzowej nosa (10), obniżenie eozynofilii we krwi (36).

Opracowanie Rzepeckiego i wsp. (54) dotyczące leczenia uzdrowiskowego chorych – z pylicą powikłaną przewlekłym nieżytem oskrzeli, z dychawicą oskrzelową lub przewlekłym astmatycznym nieżytem oskrzeli – wykazało poprawę sprawności wentylacji płuc oraz zapobieganie wystąpienia niewydolności oddechowej.

We wszystkich przedstawionych powyżej obserwacjach klinicznych, kuracja przeprowadzona w Szczawnicy opierała się na leczeniu klimatycznym i inhalacjach solankowych (zbiorowych lub aparatem Bullinga) z użyciem wody z ujęć „Stefan” i/lub „Józefina” z domieszką soli jodobromowej lub bez tej soli, płukaniem nosa i gardła tymi wodami oraz kuracji pitnej („Józefina”, „Stefan” 2 x dz. po 200 dm³). Jako uzupełnienie stosowano niekiedy preparaty wapnia i leki przeciwhistamonowe. Podobne zabiegi (oprócz kuracji pitnej ww. wodami) stosowała także Bystrzanowska i wsp. (9).

Wykonano także badania mikroflory i pyłków w powietrzu oraz dokonano obserwacji meteorologicznych, oceniając wpływ badanych czynników klimatycznych na stan chorych z astmą oskrzelową (1, 9).

W oparciu o przedstawione wyżej obserwacje ustalono, że w Szczawnicy można leczyć:

– nieżyty górnych dróg oddechowych,

– dychawicę oskrzelową,

– nieżyt oskrzeli,

– rozedmę płuc,

– alergiczny nieżyt górnych dróg oddechowych,

– zapalenie zatok,

– pylicę płuc.

Panowicz (44) określił wpływ niektórych jonów wód mineralnych Szczawnicy na zmiany elektrolitowe wywołane działaniem histaminy u królików. Z doświadczeń Borowicza i wsp. (8) nad wpływem wody „Stefan´, „Józefina” „Magdalena” na antagonizm histaminowy wynika, że w mechanizmie przeciwhistaminowego działania tych wód może odgrywać rolę stosunek zawartości takich jonów jak Na⁺, K⁺, Ca²⁺, Mg²⁺.

Podstawowe badania farmakodynamiczne wykonane w latach dziewięćdziesiątych przez zespół pracowników Instytutu Medycyny Uzdrowiskowej oraz Państwowego Zakładu Higieny dotyczą wpływu leczniczych wód szczawnickich podawanych w kuracji pitnej.

Wyniki doświadczeń przeprowadzonych na zwierzętach pozwoliły określić wpływ wody z ujęcia: „Józef”, „Szymon”, „Józefina”, „Stefan”, „Jan”, „Wanda”, „Magdalena” i „PD-4”, „Pitoniakówka B+C+D+G” na wydalanie moczu, wydzielanie żółci i soku żołądkowego, zachowanie się mięśni gładkich przewodu pokarmowego, na gospodarkę węglowodanową, lipidową, elektrolitową, białkową, morfologię i rozmaz krwi obwodowej (3, 15, 17, 18, 19).

Wody z ujęcia „Józef” „Pitoniakówka B+C+D+G”, „Stefan” wykazywały działanie moczopędne. Wody mineralne „Józefina” , „Stefan”, „Jan” oraz „Wanda” a zwłaszcza „Józef”, „Szymon” i „Magdalena” powodowały wzrost wydzielania soku żołądkowego.