W ostatnich latach obserwuje się wyraźny wzrost zainteresowania świata medycznego lekiem roślinnym jako alternatywą wobec nadużywania w lecznictwie antybiotyków i w związku z tym powstawania szczepów drobnoustrojów opornych na ich działanie. Liczne doniesienia naukowe coraz częściej wiążą patomechanizm wielu chorób wewnętrznych i zewnętrznych z czynnikiem etiologicznym, jakim są drobnoustroje, zarówno bakterie, grzyby, jak i wirusy chorobotwórcze dla człowieka. Stąd wynikają poszukiwania nowych, skutecznych preparatów leczniczych opartych na aktywnych antybiotycznie surowcach roślinnych. Są one możliwe dzięki współpracy badaczy z dziedziny botaniki, fitochemii, medycyny i mikrobiologii.

Wieloletnie badania własne prowadzone w Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich, a od stycznia 2009 r. w Instytucie Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu, poparte danymi piśmiennictwa wskazują na istotną rolę roślin i sporządzonych z nich wyciągów, tak w podwyższaniu odporności organizmu na zakażenia, jak i poprzez bezpośrednie niszczące oddziaływanie na komórki drobnoustrojów chorobotwórczych. W tym kontekście w poprzedniej pracy (1) poddano badaniom skriningowym wobec szczepu standardowego gronkowca złocistego 135 surowców zielarskich pochodzenia krajowego i zagranicznego, z których sporządzono łącznie 405 wyciągów lipofilnych i hydrofilnych. Analizując uzyskane wartości aktywności antybiotycznej badanych wyciągów, wyodrębniono grupy wyciągów o wysokiej, średniej i niskiej aktywności. W poprzedniej pracy (1) przeanalizowano także dane piśmiennictwa, które wskazują na szeroki zakres aktywności przeciwdrobnoustrojowej badanych wyciągów.

W niniejszej pracy postanowiono kontynuować przegląd oznaczeń aktywności antybiotycznej dla kolejnych wyciągów roślinnych pozyskanych w większości z surowców zielarskich rodzimego pochodzenia, mając nadzieję na odkrycie dalszych wyciągów roślinnych o wyjątkowo silnym działaniu na drobnoustroje.

Badaniami prowadzonymi na przestrzeni 30 lat objęto 387 suchych i zagęszczonych wyciągów roślinnych otrzymanych z 74 roślin zielarskich różnego pochodzenia. W wielu przypadkach wyciągi sporządzano z różnych części tej samej rośliny (kwiat, liść, igły, ziele, cała roślina, plecha, owoc, cebula, nasiona, kiełki, korzeń, korzeń i liść, słoma, plewy, ziarno). Analizowane surowce ekstrahowano w stosunku 1:10 za pomocą rozpuszczalników o różnej polarności, w tym wody (54 wyciągi), metanolu (35 wyciągów), etanolu (207 wyciągów), butanolu (7 wyciągów), chlorku metylenu (14 wyciągów), octanu etylu (14 wyciągów), acetonu (6 wyciągów), eteru etylowego (9 wyciągów), eteru naftowego (7 wyciągów), chloroformu (5 wyciągów), heptanu (7 wyciągów) i heksanu (20 wyciągów). Rośliny zielarskie poddane badaniom i otrzymane z nich wyciągi zestawiono w tabeli 1. Wynika z niej, że do przygotowania wyciągów wodnych użyto 25 surowców zielarskich, wyciągów metanolowych – 24 surowce, wyciągów etanolowych – 46 surowców, butanolowych – 3 surowce, natomiast do sporządzenia wyciągów przy użyciu chlorku metylenu wykorzystano 5 surowców, octanu etylu i eteru etylowego – po 8 surowców, acetonu i chloroformu – po 4 surowce, eteru naftowego i heptanu – po 2 surowce oraz heksanu – 14 surowców zielarskich.

Badania skriningowe prowadzono z użyciem wrażliwego na substancje antybiotyczne międzynarodowego szczepu standardowego Staphylococccus aureus ATCC 6538 P. Wyciągi rozpuszczano w DMSO w stężeniu 100 mg/ml i przygotowywano z nich rozcieńczenia w płynnym podłożu Antibiotic Medium (Merck) w stężeniach od 0,01 do 10,0 mg/ml. W razie potrzeby przygotowywano dodatkowo roztwory badanych wyciągów w DMSO w stężeniu 1000 mg/ml, z których sporządzano roztwory w podłożu Antibiotic Medium w granicach stężeń od 10 do 100 mg/ml. Podobnie w razie potrzeby przygotowywano roztwory wyciągów w podłożu Antibiotic Medium w granicach stężeń od 0,0005 do 0,01 mg/ml. Do odpowiednich rozcieńczeń wyciągów o objętości 1 ml dodawano po 0,1 ml 18-godzinnej hodowli szczepu standardowego, zawierającej 10⁵ komórek w 1 ml. Posiewy inkubowano przez okres 24 godz. w temp. 37°C. Następnie określano najmniejsze stężenia hamujace (MIC – Minimal Inhibitory Concentration) badanych wyciągów wobec szczepu standardowego. Jako substancji referencyjnej użyto chloramfenikolu.