Według Światowej Organizacji Zdrowia wśród przyczyn śmierci ludzi na całym świecie samobójstwa zajmują 13 miejsce. Tylko w 2000 roku zanotowano ich ponad 815 tys. W Europie dokonuje się każdego roku ok. 43 tys. samobójstw i 700 tys. prób samobójczych (4, 8). Również w Polsce liczba zamachów samobójczych zakończonych zgonem jest znaczna i niestety w ostatnich latach obserwuje się wzrost ich częstości (4, 8). W 2001 roku w naszym kraju samobójstwo popełniło ponad 4900 osób, a 2002 już 5100 (9).

Badania kliniczne dowodzą, że głównymi przyczynami targnięcia się ludzi na swoje życie są zaburzenia w samym człowieku: choroba psychiczna, szczególnie depresje i zaburzenia afektywne oraz nadużywanie alkoholu i substancji psychotropowych, także wpływ społeczeństwa i najbliższego otoczenia: patologia i nieporozumienia w rodzinie, stresujące przeżycia, kłopoty finansowe, zawód miłosny, a w przypadku nieletnich również problemy w szkole i brak akceptacji wśród rówieśników (2, 9). Często trudno jednoznacznie podać przyczynę samobójczej śmierci, gdyż zwykle istnieje równocześnie kilka czynników sprawczych. Ogólnie uważa się, że nie bez znaczenia są również warunki pogodowe. W literaturze wielokrotnie poruszano problem zależności pomiędzy zachorowalnością i śmiertelnością ludzi a warunkami meteorologicznymi (1, 3, 10, 11, 12, 13). Na szkodliwe działanie pogody, tzw. psychiczne odczuwanie pogody, jest narażony przede wszystkim układ nerwowy, a dopiero później podlegają jemu inne narządy (5, 6, 7). Najbardziej wrażliwi na sytuacje meteorotropowe są pacjenci cierpiący na depresję, schizofrenię, neurotycy, a także narkomani i alkoholicy (9). Właśnie tacy pacjenci zaliczani są do grupy największego ryzyka zamachów samobójczych.

Wśród meteorotropowych sytuacji pogodowych wyróżnia się m.in.: układy niskiego ciśnienia i związane z nimi nagłe zmiany poszczególnych elementów meteorologicznych (głownie ciśnienia atmosferycznego i temperatury powietrza) podczas przechodzenia frontów atmosferycznych, szczególnie frontu chłodnego oraz występowanie wiatru halnego czy burz (6, 7).

Celem opracowania jest charakterystyka sezonowego zróżnicowania przypadków samobójstw przez powieszenie oraz próba określenia wpływu warunków pogodowych na liczbę popełnionych w ten sposób zgonów w Krakowie i okolicach w latach 1991-2004.

Do analizy wykorzystano dane dotyczące samobójstw przez powieszenie pochodzące z Zakładu Medycyny Sądowej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obejmują one jedynie samobójstwa dokonane. Dla spełnienia warunków jednorodności badanej grupy i uniknięcia nieprecyzyjnej kwalifikacji spośród wszystkich przypadków samobójstw badanych pośmiertnie w krakowskim Zakładzie Medycyny Sądowej wybrano tylko te, w których przyczyną zgonu było uduszenie gwałtowne przez powieszenie. Odrzucono też te przypadki, w których nie można było ustalić precyzyjnej daty zgonu lub które nie pochodziły z rejonu miasta Krakowa i jego okolic.

Dane meteorologiczne wykorzystane w opracowaniu pochodzą ze Stacji Naukowej Zakładu Klimatologii UJ w Krakowie położonej na terenie Ogrodu Botanicznego, ze stacji synoptycznej w Krakowie-Balicach i Zakopanem oraz z Wysokogórskiego Obserwatorium Meteorologicznego na Kasprowym Wierchu z lat 1991-2004.

Za niekorzystne warunki meteorologiczne, działające rozdrażniajaco, silnie i bardzo silnie bodźcowo przyjęto duże i bardzo szybkie zmiany ciśnienia atmosferycznego, temperatury powietrza oraz dni: upalne i gorące, mroźne i bardzo mroźne, dni parne oraz dni z wiatrem halnym. Nie ograniczono się jedynie do określenia związku poszczególnych elementów meteorologicznych z liczbą popełnionych samobójstw ale uwzględniono oddziaływanie całego zespołu elementów pogodowych.

Wśród sposobów popełniania samobójstw największą grupę stanowią samobójstwa przez powieszenie (tab. 1). Najczęściej tę metodę wybierają mężczyźni, prawie 70%, znacznie rzadziej kobiety – niecałe 44% (tab. 1).

W latach 1991-2004 w Krakowie i okolicach zdarzyło się łącznie 1737 samobójstw przez powieszenie. Dni z samobójstwami było 1467, przy czym w 208 dniach samobójstwa popełniły dwie osoby, w 27 dniach – trzy, a w 1 dniu – aż cztery osoby. W analizowanym 14-leciu liczba samobójstw w roku przekroczyła w każdym przypadku 100 (ryc. 1). Najwięcej samobójstw popełniono w 2002 roku, aż 156, natomiast najmniej w 1996 i 1991 roku, odpowiednio 102 i 103 (ryc. 1).

W każdym z miesięcy analizowanego wielolecia popełniono samobójstwo przez powieszenie. Najmniej osób zginęło w ten sposób w listopadzie 1995 roku i styczniu 1996 roku – 3 osoby, najwięcej w marcu 1997 roku – 20 osób.

Z danych wynika, że średnio w miesiącu co najmniej 8 osób odbiera sobie życie przez powieszenie. Najwięcej samobójstw popełniono w maju (średnio 13,9, co stanowi 11% wszystkich przypadków) i w okresie od maja do lipca (40%), najmniej w lutym i grudniu (średnio 8,4) oraz zimą (średnio 8,6, co stanowi 21%) (ryc. 2).

Jak wspomniano we wstępie, do sytuacji meteorotropowych zalicza się m.in. duże i szybkie zmiany ciśnienia atmosferycznego i temperatury powietrza. W niniejszym opracowaniu badając wpływ tych elementów meteorologicznych na samobójstwa przez powieszenie wyróżniono w całym 14-leciu takie dni, w których oprócz samobójstw zanotowano duże (8-16 hPa oraz 6,1-12,0°C) i bardzo duże (powyżej 16 hPa oraz powyżej 12,0°C) zmiany ciśnienia atmosferycznego lub temperatury powietrza z dnia na dzień i pomiędzy trzema terminami obserwacyjnymi, tj. o godz. 7, 13 i 19 czasu środkowoeuropejskiego, czyli T₇-T₁₃, T₁₃-T₁₉, T₁₉-T₇ następnego dnia.

Stwierdzono zwiększoną liczbę omawianych samobójstw podczas zmian ciśnienia atmosferycznego z dnia na dzień o ponad 16 hPa, szczególnie w półroczu chłodnym oraz zimą i wiosną. Obliczone wartości prawdopodobieństwa warunkowego (aż 50%) wskazują na znacznie większy związek zamachów samobójczych ze spadkiem ciśnienia atmosferycznego o ponad 16 hPa w godzinach nocnych, pomiędzy III i I terminem obserwacyjnym dnia następnego. Przy spadku ciśnienia w przedziale 8-16 hPa prawdopodobieństwo to wynosi 28,8%. Okazuje się, że nie tylko wartość zmiany ciśnienia jest istotna, ale również znak i część doby, w której ta zmiana występuje. Podczas wzrostów ciśnienia atmosferycznego stwierdzono, że prawdopodobieństwo warunkowe wystąpienia samobójstwa znacznie spada. Wynosi 25,0% podczas wzrostów ciśnienia powyżej 16 hPa, a tylko 16,7% przy wzrostach w przedziale 8-16 hPa. Wzrost ciśnienia z dnia na dzień o ponad 16 hPa, głównie w południowym terminie obserwacyjnym, przyczynił się do wzrostu samobójstw w półroczu ciepłym, a szczególnie jesienią.

Znacznie mniejszy wpływ na liczbę stwierdzonych przypadków odbierania sobie życia miały wahania temperatury powietrza w ciągu dnia. W tym przypadku, jedynie silne wzrosty temperatury, powyżej 12°C, między godziną 7 a 13 wykazały prawdopodobieństwo warunkowe równe 26,0%. Badając wpływ dobowych zmian temperatury na wystąpienie samobójstwa wykazano, że przy zmianach temperatury w przedziale od 6,1 do 12°C prawdopodobieństwo warunkowe wahało się w granicach 24-25%, natomiast przy zmianach dobowych większych od 12°C, wartości te wzrastają do 40%. Zauważono, że dość wyraźnie zaznaczyła się częstość pojawiania się samobójstw w dniach, w których wystąpił duży (6,1-12°C) i bardzo duży (>12°C) wzrost temperatury powietrza. Miało to miejsce głównie w półroczu ciepłym i latem.

Analiza statystyczna wykazała, że podczas występowania zarówno dni upalnych, z temperaturą maksymalną powietrza przekraczającą 30°C, jaki i parnych, z prężnością pary wodnej powyżej 18,8 hPa, wzrasta liczba popełnianych samobójstw. Szczególnie wyraźnie ta zależność jest zauważalna wiosną, od marca do maja oraz w czerwcu. W przypadku dni parnych również jesienią, głównie we wrześniu.