Zespół policystycznych jajników (ang. Polycystic ovary syndrome – PCOS) należy do najczęściej występujących zaburzeń endokrynologicznych u kobiet w okresie rozrodczym. Szacuje się, że dotyczy on około 4-12% tej populacji (1). Fenotyp pacjentek z tym rozpoznaniem nie jest jednorodny. W różnym nasileniu i z różną częstotliwością obserwuje się zaburzenia miesiączkowania, niepłodność, skórne objawy hiperandrogenizmu, zwiększoną ilość pęcherzyków preantralnych w jajniku, powiększenie jajników, otyłość, hiperinsulinizm z insulinoopornością (1). Ze względu na zróżnicowanie obrazu klinicznego kobiety z zespołem policystycznych jajników szukają porady m.in. u ginekologów, endokrynologów, dermatologów. Zatem problem zespołu PCOS staje się problemem interdyscyplinarnym.

Po raz pierwszy zespół PCO został opisany w latach 30. ubiegłego stulecia przez Steina i Leventhala, którzy przedstawili opis grupy kobiet z brakiem miesiączki, niepłodnością, hirsutyzmem oraz znacznie powiększonymi jajnikami. Z powodu heterogennego spektrum objawów konieczne było utworzenie kryteriów rozpoznania. W 2003 roku powstały tzw. Kryteria Rotterdamskie opracowane przez dwa Towarzystwa: European Society for Human Reproduction and Embriology (ESHRE) i American Society for Reproductive Medicine (ASRM), wymagające do postawienia rozpoznania spełnienia 2 spośród 3 warunków: zaburzenia miesiączkowania z oligo- lub anowulacją, obecność klinicznych (pod postacią hirsutyzmu, trądziku, łysienia typu męskiego) lub biochemicznych wykładników hiperandrogenizmu, obraz usg jajników (jajniki policystyczne z co najmniej 12 pęcherzykami o średnicy 2-9 mm w każdym jajniku i/lub objętość jajnika > 10 ml). Dodatkowo należy wykluczyć wrodzony przerost nadnerczy, guzy wydzielające androgeny, zespół Cushinga, hiperprolaktynemię oraz zaburzenia czynności tarczycy (2). W 2006 roku Towarzystwo Nadmiaru Androgenów (The Androgen Excess Society – AES) wydało własne wytyczne służące rozpoznaniu zespołu PCO, wg których konieczne jest spełnienie wszystkich warunków spośród poniższych: stwierdzenie hiperandrogenizmu (hirsutyzm i/lub hiperandrogenemia), zaburzenia jajnikowe (oligo- lub anowulacja i/lub policystyczne jajniki), wykluczenie patologii przebiegających z nadmiarem androgenów (nieklasyczny przerost nadnerczy, nowotwory wydzielające androgeny, nadużywanie egzogennych androgenów lub substancji o działaniu anabolicznym, hiperprolaktynemia, zaburzenia czynności tarczycy, zespół Cushinga, zespół oporności insulinowej) (3). Należy podkreślić fakt, iż ani w Kryteriach Rotterdamskich, ani w mniej rozpowszechnionych kryteriach AES nie bierze się pod uwagę występującej u około 50% pacjentek z zespołem PCO nadwagi/otyłości z nadmiarem tkanki tłuszczowej o charakterystycznej lokalizacji brzusznej (4) oraz insulinooporności, którą stwierdza się nawet w 50-70% przypadków (5).

Zarówno otyłość typu brzusznego, jak i insulinooporność, oraz wtórna do nich hiperinsulinemia mogą mieć wpływ na patomechanizm zaburzeń hormonalnych i biochemicznych stwierdzanych w zespole PCO.

Badania prowadzone w ostatnich latach dotyczące roli tkanki tłuszczowej i adipocytów wskazują, iż tkanka tłuszczowa nie powinna być już dłużej rozpatrywana jako jedynie magazyn energetyczny. Okazało się, że adipocyty są zdolne do syntezy i uwalniania szeregu substancji biologicznie czynnych wywierających działanie auto-, para- i endokrynne.

Leptyna, odkryta w 1994 roku, jest białkiem wytwarzanym głównie w podskórnej tkance tłuszczowej (6). Receptory leptynowe, należące do receptorów cytokinowych klasy I, rozmieszczone są w różnych tkankach i narządach, w tym w ośrodkowym układzie nerwowym (głównie w podwzgórzu), tkance mięśniowej szkieletowej, komórkach beta trzustki, wątrobie, szpiku oraz jajnikach. Leptyna wywiera swoje działanie nie tylko na regulację przyjmowania pokarmów, ale także moduluje gospodarkę węglowodanową i lipidową, wpływa na procesy immunologiczne oraz na procesy rozrodcze (7). Wyniki niektórych badań wskazują, że u kobiet z zespołem PCO występuje skłonność do hiperleptynemii, a poziomy leptyny w surowicy odwrotnie korelują ze wskaźnikami płodności (8). Jednakże inni badacze nie potwierdzają statystycznie istotnych podwyższonych wartości leptyny u kobiet z PCO w porównaniu do grupy kontrolnej po skorygowaniu wyników względem BMI (9).

Rezystyna, adipocytokina odkryta w 2001 roku, syntetyzowana jest w adipocytach tkanki tłuszczowej wisceralnej oraz w makrofagach (10). Badania doświadczalne wskazują na rolę rezystyny w procesach zapalnych, albowiem wykazano, iż podwyższone stężenia rezystyny towarzyszą przewlekłemu zapaleniu (11). Ponadto stwierdzono, że rezystyna może wpływać na nasilenie insulinooporności w mechanizmie stymulacji glukoneogenezy i glikogenolizy oraz może modyfikować ekspresję transportera GLUT4, co prowadzi do zmniejszenia utylizacji glukozy w komórkach mięśni szkieletowych (12).

W przeciwieństwie do rezystyny, którą uważa się za białko antagonizujące działanie insuliny, adiponektyna wywiera szereg korzystnych działań metabolicznych (13). Adiponektyna jest wydzielana w tkance tłuszczowej wisceralnej, ale ostatnie doniesienia wskazują na możliwość syntezy tej adipocytokiny również przez kardiomiocyty (14). Istnieje odwrotna zależność pomiędzy ilością tkanki tłuszczowej a stężeniami krążącej adiponektyny. Sugeruje się, że adiponektyna posiada właściwości przeciwzapalne, przeciwmiażdżycowe, korzystnie wpływa na profil lipidowy oraz moduluje insulinowrażliwość. Szereg badań wskazuje, że u pacjentek z zespołem PCO stężenia adiponektyny są niższe niż u kobiet zdrowych (15), co może wpływać na wzrost ryzyka sercowo-naczyniowego w tej grupie chorych (16).

Celem pracy była ocena stężeń leptyny, rezystyny i adiponektyny w grupie kobiet z zespołem PCO, zarówno szczupłych, jak i z nieprawidłową masą ciała (z nadwagą lub otyłością).

Do badania zakwalifikowano 148 kobiet, w tym 81 z rozpoznanym zespołem PCO oraz 67 stanowiących grupę kontrolną. W grupie osób z PCO wyodrębniono dwie podgrupy: 47 osób z prawidłową masą ciała (BMI < 25 kg/m²) oraz 34 osoby z nadwagą i otyłością (BMI ≥ 25 kg/m²).

Rozpoznanie zespołu PCO zostało postawione wg obowiązujących kryteriów, zgodnie z następującymi wytycznymi: obecność oligoowulacji lub anowulacji, kliniczne lub biochemiczne wykładniki hiperandrogenizmu, po wykluczeniu hiperprolaktynemii, wrodzonego przerostu nadnerczy oraz guzów wydzielających androgeny. U wszystkich pacjentek z zespołem PCO w badaniu usg sondą transwaginalną wykazano obecność policystycznych jajników. Nasilenie hirsutyzmu oceniono na podstawie zmodyfikowanej skali Ferrimana-Gallwey’a.

Kryteria wykluczające z udziału w badaniach były następujące: ostre i przewlekłe choroby zapalne, choroby nowotworowe, choroby nerek i wątroby, przyjmowanie leków antykoncepcyjnych w ciągu 6 miesięcy poprzedzających udział w badaniu, palenie papierosów, nadmierne spożywanie alkoholu.

Krew pobierano na czczo (po co najmniej 8-godzinnej przerwie w jedzeniu i piciu) do probówek zawierających inhibitory proteaz (aprotyninę i EDTA) oraz probówek do badań biochemicznych. Bezpośrednio po pobraniu próbki materiału biologicznego zostały odwirowane, a następnie uzyskana surowica została rozpipetowana do 2 ml probówek i zamrożona w temperaturze -70°C.

Wykonano pomiary antropometryczne (wzrost, masa ciała, BMI, obwód talii i bioder, wskaźnik talia/biodra). Zawartość tkanki tłuszczowej badano metodą bioimpedacji elektrycznej (BIA) z użyciem aparatu Tanita.

Badanie uzyskało zgodę Komisji Bioetycznej CMKP. Wszystkie osoby biorące udział w badaniu podpisały formularz świadomej zgody.

Stężenie adiponektyny całkowitej oraz leptyny w surowicy oceniano za pomocą metody RIA (Linco Research). Rezystyna była badana z użyciem metody ELISA (Bio Vendor Laboratory Medicine). Stężenie insuliny było mierzone przy pomocy metody IRMA (BioSource).

Glukoza i parametry lipidowe były ocenianie przy użyciu rutynowych badań laboratoryjnych.

Czułość oznaczenia adiponektyny wynosiła 1 ng/ml ze zmiennością wewnątrzseryjną < 10% i międzyseryjną < 10%.

Czułość oznaczenia leptyny wynosiła 0,5 ng/ml ze zmiennością wewnątrzseryjną < 10% i międzyseryjną < 10%.

Czułość oznaczenia rezystyny wynosiła 0,1 ng/ml ze zmiennością wewnątrzseryjną < 10% i międzyseryjną < 10%.