Postęp cywilizacyjny w społeczeństwach wysoko rozwiniętych prowadzi nieuchronnie do zmniejszenia się stopnia aktywności fizycznej. Proces akinezy uzupełniony niewłaściwą dietą bogatoenergetyczną powoduje, że zwiększa się występowanie wśród tych społeczeństw nadwagi i otyłości (1, 2). Teoretycznie wielkość nadwagi i otyłości nie jest trudna do określenia. Wystarczy wyznaczyć tzw. poziom należnej masy ciała, który byłby właściwy dla indywidualnego osobnika. Są jednak grupy osób, których poziom aktywności fizycznej jest wyższy od przeciętnego, którzy mają inny skład ciała niż osoby o bardzo małej aktywności fizycznej. Do nich zalicza się zawodników różnych dyscyplin sportowych oraz osoby wykonujące zawody wymagające zwiększonego wysiłku fizycznego. Powszechnie stosowany wskaźnik BMI przy określaniu nadwagi i stopnia otyłości nie informuje nas o tym, co składa się na całkowitą masę ciała. Regularne uprawianie sportu prowadzi do zmian proporcji w obrębie składu masy ciała, a mianowicie do zmniejszenia masy tłuszczowej na korzyść beztłuszczowej masy ciała. Wyżej wymienione proporcje są wynikiem nie tylko zwiększonej aktywności fizycznej, lecz także wynikiem selekcji do sportu i zawodu.

Celem naszej pracy było zbadanie, czy osoby otyłe, uprawiające wyczynowo sport w przeszłości różnią się wybranymi cechami antropometrycznymi od osób, które nie prowadziły podwyższonej aktywności fizycznej.

Materiał obejmujący 187 mężczyzn, których podzielono na trzy grupy badawcze i trzy grupy kontrolne. Grupy podstawowe stanowili mężczyźni z otyłością: I stopnia (BMI od 30 do 34,9 kg/m²) o średnim BMI=32,1 kg/m²±1,6, w średnim wieku 51±5 lat; z otyłością II stopnia (BMI od 35 do 39,9 kg/m²) o średnim BMI=37,6kg/m²±1,5, w średnim wieku 48±8 lat; w skład trzeciej grupy wchodzili mężczyźni z otyłością III stopnia (BMI>40 kg/m²) ze średnim BMI=46,9 kg/m²±6, w średnim wieku 45±8 lat. Te trzy grupy chorych stanowiły osoby otyłe różnego stopnia, które w przeszłości intensywnie uprawiały sport. Wśród uprawianych dyscyplin sportowych największy procent stanowiły: podnoszenie ciężarów, zapasy, sporty walki, gry zespołowe, pływanie, kolarstwo. Do grup kontrolnych zakwalifikowano podobnych otyłych I, II i III stopnia, którzy nie uprawiali sportu . W grupach podstawowych jak i kontrolnych występowała głównie otyłość typu wisceralnego. Charakterystykę chorych podano w tabeli 1.

Zarówno w grupach badawczych, jak i w odpowiadających im grupach kontrolnych dokonano pomiaru masy ciała na wadze lekarskiej oraz pomiaru wzrostu za pomocą antropometru. Obliczono wskaźnik BMI, na którego podstawie zakwalifikowano chorych do poszczególnych grup (3, 4). U badanych chorych pomierzono za pomocą centymetra obwód talii (cm) w połowie odległości między dolnym brzegiem żeber a górnym grzebieniem kości biodrowej oraz obwód bioder (cm) na wysokości krętarza większego. Następnie określono stosunek obwodów talii do bioder i wskaźnik WHR (waist to hip ratio). Na podstawie wskaźnika WHR kwalifikujemy chorych do otyłości wisceralnej, gdy wskaźnik WHR ≥0,95 (u mężczyzn) i WHR ≥0,80 (dla kobiet) oraz otyłości pośladkowo-udowej, gdy wskaźnik ten był<0,95 dla mężczyzn i <0,80 (dla kobiet) (wg WHO). Nasz materiał obejmował tylko mężczyzn. Pomierzono obwód klatki piersiowej na wysokości punktu xiphiale [xi] w bezdechu. Dokonano pomiaru u badanych chorych następujących fałdów tłuszczowych za pomocą fałdomierza: policzkowego, podbródkowego, z przodu i z tyłu ramienia, pachowego, podłopatkowego, z boku tułowia, żebrowego, brzusznego, kolanowego, podkolanowego. Określono szerokość nasad kostnych: kolanowej i łokciowej oraz szerokość bioder w punkcie Iliocristale (ic-ic) za pomocą cyrkla kabłąkowego. Ponadto wykonano pomiary składu masy ciała metodą impedancji bioelektrycznej za pomocą aparatu Bodystat 1500 i wyznaczono betłuszczową i tłuszczową masę ciała. Metoda bioimpedancji bioelektrycznej polega na wykorzystaniu różnicy oporności bioelektrycznej pomiędzy masą beztłuszczową, dobrze uwodnioną (ok. 73% wody organizmu), w związku z tym charakteryzującą się większym przewodnictwem elektrycznym, a masą tłuszczową, słabiej uwodnioną i gorzej przewodzącą prąd elektryczny (5-7).

Na podstawie pomiarów masy tłuszczowej i beztłuszczowej dokonaliśmy określenia wskaźnika mięśniowo-tłuszczowego (MT), obliczając stosunek wielkości masy beztłuszczowej(%) do tłuszczowej (%) dla każdej z grup badanych. Przez nas wprowadzony wskaźnik nazwany MT pozwala na lepsze odzwierciedlenie różnic w proporcjach masy beztłuszczowej i tłuszczowej w poszczególnych grupach otyłych niż tylko procentowa ocena składu masy ciała. Wskaźnik MT>3 odpowiada 25% masy tłuszczowej. Jest to wartość graniczna, od której zalicza się otyłych do I^o(dla mężczyn) (8). Niższe wartości wskaźnika odpowiadają otyłości większego stopnia.

Stwierdzono istotne statystycznie różnice pomiędzy zawartością masy tłuszczowej i beztłuszczowej wyrażoną w % w grupie otyłości I stopnia. Masa beztłuszczowa była u byłych sportowców o 4% wyższa, a masa tłuszczowa o tyle samo niższa niż u osób nietrenujących przy zbliżonym BMI. Również w grupie otyłych II stopnia uzyskano istotnie statystyczne różnice pomiędzy zawartością masy tłuszczowej i beztłuszczowej (wyrażoną w %). Masa beztłuszczowa u byłych sportowców była istotnie statystycznie wyższa o 5,2% niż w grupie kontrolnej i masa tłuszczowa analogicznie o tyle samo niższa. W dwóch grupach otyłości III stopnia różnice te nie były tak wyraźne. Masa beztłuszczowa (wyrażona w %) była u byłych sportowców istotnie statystycznie wyższa (o 3%), a masa tłuszczowa analogicznie niższa niż w grupie kontrolnej (ryc. 1). Wprowadzony przez nas wskaźnik mięśniowo-tłuszczowy okazał się przydatny do oceny składu masy ciała. Wartość wskaźnika mięśniowo-tłuszczowego MT dla mężczyzn obliczono zakładając, że przy prawidłowej masie ciała BMI=25 procentowa zawartość masy tłuszczowej dla mężczyzn wynosi 15%, dla BMI=30; masa tłuszczowa=20%, dla BMI=35; masa tłuszczowa=25%; BMI=40; masa tłuszczowa=30%. Wyniki obliczeń wskaźnika MT dla różnych stopni otyłości przedstawiono w tabeli 2. We wszystkich grupach otyłych sportowców wskaźnik ten był istotnie statystycznie wyższy niż u otyłych tego samego stopnia nieuprawiających sportu. Ponadto zarówno w grupach kontrolnych jak i badawczych zauważono wzrost wielkości MT wraz ze zmniejszeniem się stopnia otyłości. Oznacza to, że stosunkowo największą masę beztłuszczową, jednocześnie najmniejszą masę tłuszczową mieli byli sportowcy zakwalifikowani do grupy otyłości I stopnia. Ujemna korelacja wskaźnika MT nasilała się wraz ze wzrostem stopnia otyłości, jednocześnie była wyższa u uprawiających w przeszłości sport niż u osób nietrenujących (ryc. 2). W grupie otyłych I stopnia korelacja między wskaźnikiem MT a stopniem otyłości wyniosła u byłych sportowców – 0,34, w grupie kontrolnej – 0,58, w grupie otyłych II stopnia u byłych sportowców – 0,37, w grupie kontrolnej – 0,46; w grupie otyłych III stopnia byłych sportowców – 0,70, a w grupie kontrolnej – 0,80. W naszych badaniach nie stwierdzono wpływu rodzaju uprawianej dyscypliny sportowej na wielkość otyłości u byłych sportowców.