© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 9/2011, s. 712-717
*Mirosław Jarosz, Ewa Rychlik
Otyłość wyzwaniem zdrowotnym i cywilizacyjnym
Obesity – health and global challenge
Zakład Żywienia i Dietetyki z Kliniką Chorób Metabolicznych i Gastroenterologii, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. Mirosław Jarosz
Streszczenie
Otyłość stanowi poważny problem zdrowia publicznego w wielu krajach. W Polsce ponad połowa ludności dorosłej ma nadmierną masę ciała, a odsetek otyłych wynosi około 20%. Wśród dzieci i młodzieży nadwaga lub otyłość występują u 15-20%. W ostatnich latach obserwuje się wzrost rozpowszechnienia nadmiernej masy ciała.
Otyłość może prowadzić do wielu poważnych konsekwencji zdrowotnych, w tym chorób układu krążenia, cukrzycy typu 2 i niektórych nowotworów. Może być także przyczyną zaburzeń psychicznych, zwłaszcza u młodych osób.
Leczenie otyłości i jej powikłań, a także koszty, związanej z otyłością, niepełnosprawności i przedwczesnej umieralności, stanowią znaczne obciążenie budżetu państwa.
Światowa Organizacja Zdrowia i Komisja Wspólnot Europejskich podejmują szereg inicjatyw, których celem jest zwalczanie otyłości i odwrócenie niekorzystnego trendu wzrostu jej rozpowszechnienia. Inicjatywy te zostały przedstawione m.in. w Globalnej Strategii dotyczącej Żywienia, Aktywności Fizycznej i Zdrowia, Europejskiej Karcie Walki z Otyłością oraz Białej Księdze Komisji Europejskiej: Strategia dla Europy w sprawie zagadnień zdrowotnych związanych z odżywianiem, nadwagą i otyłością.
W Polsce działania w tym zakresie związane są przede wszystkim z realizacją Narodowego Programu Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej POL-HEALTH. Istnieje potrzeba kontynuacji i rozszerzenia tych działań w najbliższej przyszłości.
Summary
Obesity is a very serious public health problem in many countries. In Poland more than half of the adults have excessive body weight, while approx. 20% are obese. Overweight and obesity occur among 15-20% of children and adolescents. There has been observed the increased prevalence of excessive body weight in recent years.
Obesity can lead to many serious health consequences, including cardiovascular diseases, diabetes type 2 and some cancers. It can cause also mental health problems, especially in youth.
The treatment of obesity and its complications and the costs of disability and premature mortality related to obesity are a significant strain on national budget.
WHO and European Commission have developed many initiatives aimed to counteract obesity and reverse tendency of its growing prevalence. These initiatives are presented among others in Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health, European Charter on Counteracting Obesity and White Paper: A strategy for Europe on Nutrition, Overweight and Obesity related health issues.
Activities in this area in Poland are connected mainly with the realization of the National Programme for the Prevention of Overweight, Obesity and Non-Communicable Diseases through Diet and Improved Physical Activity POL-HEALTH. There is a need to continue and expand these activities in the near future.
Wstęp
Otyłość jest chorobą przewlekłą, charakteryzującą się nadmiernym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej. Upośledza to funkcjonowanie organizmu człowieka, prowadzi do rozwoju wielu chorób i zwiększa ryzyko umieralności.
Obecnie otyłość stanowi ogromny problem epidemiologiczny na świecie. Wcześniej była uważana za problem krajów wysoko rozwiniętych. Od kilkudziesięciu lat w wielu krajach obserwuje się narastanie epidemii otyłości. Wzrost ten dotyczy również krajów o średnim bądź niskim dochodzie narodowym, w których odnotowywany jest przede wszystkim w środowisku miejskim.
Otyłości sprzyjają wszystkie czynniki zmniejszające wydatek energetyczny i te, które powodują zwiększone spożycie energii. Kiedy ilość energii przyjmowanej z pokarmem przewyższa wydatek energetyczny ustroju dochodzi do nasilenia procesów anabolicznych i wzrostu masy ciała. Bardzo ważną przyczyną dodatniego bilansu energetycznego jest zmniejszenie aktywności fizycznej i to właśnie siedzący tryb życia, obok nieprawidłowej diety, należy uznać za jedną z najważniejszych przyczyn rozpowszechnienia otyłości.
Rozpowszechnienie otyłości
Jak ocenia Światowa Organizacja Zdrowia częstość występowania otyłości na świecie w latach 1980-2008 wzrosła dwukrotnie (1, 2, 3). W roku 1980 otyłość występowała u 5% mężczyzn i 8% kobiet, a w roku 2008 już u 10% mężczyzn i 14% kobiet. Liczbę otyłych w roku 2008 oceniono na 205 mln wśród mężczyzn i 297 mln wśród kobiet powyżej 20. roku życia. Uwzględniając również osoby z nadwagą oceniono, że nadmierna masa ciała występowała u 34% mężczyzn i 35% kobiet.
Najbardziej niekorzystną sytuację stwierdzono w regionie obejmującym obie Ameryki, gdzie nadwaga lub otyłość występowała u 62% dorosłych, a sama otyłość u 26% (1). Również Europa należy do regionów o dużym rozpowszechnieniu nadmiernej masy ciała, która występowała u blisko 60% mężczyzn i ponad 50% kobiet, przy czym ponad 1/3 mężczyzn i blisko połowa kobiet z tej grupy to osoby otyłe.
Bardzo niepokojące jest częste występowanie nadwagi i otyłości wśród dzieci. Dane Światowej Organizacji Zdrowia wskazują, że w 2010 roku zbyt dużą masą ciała w stosunku do wysokości odznaczało się 43 mln dzieci poniżej 5. roku życia (2).
W najbliższych latach spodziewany jest dalszy wzrost częstości występowania nadwagi i otyłości. Światowa Organizacja Zdrowia przewiduje istotne zwiększenie liczby osób otyłych zarówno wśród dorosłych, jak i wśród dzieci (1).
W Polsce dotychczas przeprowadzono wiele badań oceniających częstość występowania nadwagi i otyłości zarówno wśród dorosłych, jak i w grupie dzieci i młodzieży. Ich wyniki wskazują, że nadwaga i otyłość również w naszym kraju są poważnym problemem zdrowotnym, a występowanie tych nieprawidłowości w niektórych grupach niepokojąco narasta.
Występowanie nadwagi i otyłości w Polsce oceniono m.in. w badaniach przeprowadzonych w roku 1997 i 2002 w ramach programu NATPOL (4, 5). W roku 1997 nadwagę stwierdzono u 38% mężczyzn w wieku 18-94 lata, a 5 lat później u 39%. Wśród kobiet nadwagę odnotowano odpowiednio u 30 i 29%. Otyłość w 1997 roku występowała u 16% mężczyzn oraz u 19% kobiet, a w roku 2002 u 19% badanych, niezależnie od płci. Dane te wskazują, że w roku 2002 odsetek mężczyzn z nadmierną masą ciała był większy niż w roku 1997, przy czym zwiększyła się przede wszystkim częstość występowania otyłości. Wśród kobiet odsetek osób z nadwagą lub otyłością, w obu okresach prowadzenia badań, był zbliżony.
Według danych z reprezentatywnych badań ogólnopolskich, prowadzonych w ramach programu „Household Food Consumption and Anthropometric Survey” (HFCAS) wśród osób w wieku 19-96 lat w roku 2000, nadwaga występowała u 41,0% mężczyzn oraz u 28,7% kobiet (6). Częstość występowania otyłości oceniono na 15,7% wśród mężczyzn i 19,9% wśród kobiet.
Występowanie nadwagi i otyłości u mężczyzn i kobiet w wieku 20-74 lata było przedmiotem badań realizowanych w ramach programu WOBASZ w latach 2003-2005 (7). Wśród mężczyzn nadwaga występowała u 40,4%, otyłość u 21,2%. Wśród kobiet nadwagę stwierdzono u 27,9%, a otyłość u 22,4%.
Porównanie wyników badań ogólnopolskich, prowadzonych w ramach programów NATPOL (4, 5), HFCAS (6) oraz WOBASZ (7), w zakresie występowania nadwagi i otyłości może wskazywać na rosnące ich rozpowszechnienie wśród mężczyzn. W 1997 roku nadmierną masą ciała charakteryzowało się 54% mężczyzn (NATPOL), w 2000 – 56,7% (HFCAS), w 2002 – 58% (NATPOL), a w latach 2003-2005 – 61,6% (WOBASZ). Natomiast rozpowszechnienie nadwagi i otyłości wśród kobiet, w tym samym okresie, nie wykazywało wyraźnych zmian.
Dane dotyczące występowania nadwagi i otyłości wśród Polaków w wieku 15 lat i więcej zbierane były również przez Główny Urząd Statystyczny w roku 1996, 2004 i 2009 (8, 9, 10). W przeciwieństwie do wcześniej opisywanych badań nie prowadzono tu pomiarów antropometrycznych, a wskaźnik BMI obliczono na podstawie danych uzyskanych od respondentów. Nie były one weryfikowane poprzez pomiary kontrolne, dlatego też można zakładać pewne niedoszacowanie masy ciała, zwłaszcza u kobiet, i przeszacowanie wysokości.
Wyniki badań GUS wskazują, że w 1996 roku nadwaga występowała u 37,6% mężczyzn, a otyłość u 10,3%. Osiem lat później odsetki te wynosiły odpowiednio 39,5 i 12,6%, a w ciągu kolejnych 5 lat wzrosły do 44,8 i 16,6%. Wśród kobiet w roku 1996 nadwagę miało 26,5%, otyłość – 12,4%, w roku 2004 – odpowiednio 26,6 i 12,5%, a w roku 2009 – 29,4 i 15,2%.
Pomimo możliwości niedoszacowania, dane GUS są bardzo istotnym źródłem informacji o tendencjach występowania nadwagi i otyłości w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Wynika z nich, że w latach 1996-2004 odsetek osób z nadwagą i otyłością wśród mężczyzn zwiększył się o 4,2 punktów procentowych, a wśród kobiet praktycznie nie uległ zmianie, co potwierdzałoby wnioski z porównania wyników wcześniej omawianych badań ogólnopolskich. Natomiast bardzo niepokojące są dane zebrane w roku 2009, wskazujące, że w ciągu 5 lat częstość występowania nadmiernej masy ciała wśród mężczyzn wzrosła aż o 9,3 punktów procentowych, a samej otyłości o 4 punkty procentowe. Odnotowano też niekorzystną tendencję wzrostu odsetka kobiet z nadmierną masą ciała – o 5,5 punktu procentowego, przy czym odsetek otyłych wzrósł o 2,7 punktu procentowego.
Nadwaga i otyłość wśród dzieci i młodzieży występują rzadziej niż wśród dorosłych. Wśród osób poniżej 18. roku życia uczestniczących w badaniach prowadzonych w ramach programu „Household Food Consumption and Anthropometric Survey” nadwaga występowała u 15,9% chłopców i 11,1% dziewcząt (11). Otyłość stwierdzono u 4,0% chłopców i 3,4% dziewcząt.
W Instytucie Żywności i Żywienia od kilkudziesięciu lat zbierane są dane o stanie odżywienia młodzieży warszawskiej w wieku 11-15 lat (12). Badania te wskazują, że w latach 1971-2006 częstość występowania nadwagi i otyłości w tej grupie stopniowo, lecz systematycznie wzrastała. W roku 1971 nadwaga występowała u 9,2% chłopców i 8,2% dziewcząt, a otyłość odpowiednio u 1 i 0,3%. W latach 2005-2006 odsetek osób z nadwagą wynosił 18,7% wśród chłopców i 11,4% wśród dziewcząt. Otyłych było odpowiednio 2,8 i 3,4%.
Również długi okres czasu (1971-2000) obejmują badania prowadzone wśród dzieci i młodzieży w wieku 3,5-20,5 lat z Krakowa (13). Badania te wykazały, że w latach 1971-2000 nastąpił wzrost przeciętnego poziomu otłuszczenia organizmu.
Na niekorzystną tendencję wskazują także dane zbierane przez Główny Urząd Statystyczny. W roku 2009 odnotowano zauważalne zwiększanie się średniej masy ciała u dzieci prawie w każdym wieku (10).
Konsekwencje otyłości
Otyłość może prowadzić do wielu poważnych konsekwencji, zarówno zdrowotnych jak i społecznych.
Choroby związane z otyłością bardzo często stają się przyczyną zgonu. Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że każdego roku co najmniej 2,8 mln osób na świecie umiera w wyniku powikłań otyłości (1).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Global status report on noncommunicable diseases 2010. Geneva: World Health Organization 2011; p. 1-162.
2. Obesity and overweight. Fact Sheets No 311. World Health Organization; 2011. http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs311/en/index.html
3. Finucane MM, Stevens GA, Cowan MJ et al.: National, regional, and global trends in body-mass index since 1980: systematic analysis of health examination surveys and epidemiological studies with 960 country-years and 9.1 million participants. Lancet 2011; 377: 557-67.
4. Zdrojewski T, Babińska Z, Bandosz P et al.: Związek nadwagi i otyłości z podwyższonymi wartościami ciśnienia tętniczego w badaniach reprezentatywnych grup dorosłych Polaków w 1997 i 2002 roku (NATPOL II, NATPOL III). Med Metabol 2002; 6 (Suppl 4): 32.
5. Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P et al.: Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol Pol 2004; 61 (Suppl IV): IV1-26.
6. Szponar L, Sekuła W, Rychlik E et al.: Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. Warszawa, Instytut Żywności i Żywienia 2003; p. 1-900.
7. Biela U, Pająk A, Kaczmarczyk-Chałas K et al.: Częstość występowania nadwagi i otyłości u kobiet i mężczyzn w wieku 20-74 lat. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005; 63 (Suppl IV): S632-5.
8. Stan zdrowia ludności Polski w 1996 r. Raport przygotowany na podstawie ankietowego badania stanu zdrowia ludności, przeprowadzonego w 1996 r. Warszawa, Główny Urząd Statystyczny 1997; p. 1-468.
9. Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r. Warszawa, Główny Urząd Statystyczny 2006; p. 1-434.
10. Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia w 2009 r. Warszawa, Główny Urząd Statystyczny 2010; p. 1-14.
11. Jarosz M, Szponar L, Rychlik E et al.: Nadwaga, otyłość, niedożywienie w Polsce. [W:] Jarosz M, editor. Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków. Instytut Żywności i Żywienia 2006; p. 45-114.
12. Chabros E, Charzewska J, Wajszczyk W et al.: Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży warszawskiej w wieku pokwitania. [W:] Charzewska J, Bergman P, Kaczanowski K, Piechaczek H, editors. Otyłość – epidemią XXI wieku. Warszawa, Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie 2006; p. 54-62.
13. Chrzanowska M, Gołąb S, Żarów R et al.: Trendy w otłuszczeniu ciała oraz występowanie nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży Krakowa w ostatnim trzydziestoleciu. Ped Pol 2002; 77: 113-9.
14. Branca F, Nikogosian H, Lobstein T (editors).: The challenge of obesity in the WHO European Region and the strategies for response. Summary. Copenhagen, World Health Organization Europe 2007; p. 1-60.
15. Aneja A, El-Atat F, McFarlane SI et al.: Hypertension and obesity. Recent Prog Horm Res 2004; 59: 169-205.
16. August P, Oparil S: Hypertension in women. J Clin Endocrinol Metab 1999; 84: 1862-6.
17. Howard BV, Ruotolo G, Robbins DC: Obesity and dyslipidemia. Endocrinol Metab Clin North Am 2003; 32: 855-67.
18. Sowers JR: Obesity as a cardiovascular risk factor. Am J Med 2003; 115 (Suppl 8A): 37S-41S.
19. Rosenbaum M, Leibel RL, Hirsch J: Obesity. N Eng J Med 1997; 337: 396-407.
20. Hubert HB, Feinleib M, McNamara PM et al.: Obesity as an independent risk factor for cardiovascular disease: a 26-year follow-up of participants in he Framingham Heart Study. Circulation 1983; 67: 968-77.
21. Strazzullo P, D?Elia L, Cairella G et al.: Excess body weight and incidence of stroke: meta-analysis of prospective studies with 2 million participants. Stroke 2010; 41: e418-26.
22. Mokdad AH, Ford ES, Bowman BA: Prevalence of obesity, diabetes, and obesity-related health risk factors, 2001. J Am Med Assoc 2003; 289: 76-9.
23. Krauss RM, Winston M, Fletcher RN et al.: Obesity: impact of cardiovascular disease. Circulation 1998; 98: 1472-6.
24. Calle EE, Rodriquez C, Kimberly W et al.: Overweight, obesity and mortality from cancer in a prospectively studied cohort of U.S. adult. N Engl J Med 2003; 348: 1625-38.
25. Garfinkel L: Epidemiology of obesity and mortality. Obes Res 1999; 7 (Suppl 1): 1S.
26. In-Iw S, Biro FM: Adolescent women and obesity. J Pediatr Adolesc Gynecol 2011; 24: 58-61.
27. Kaur H, Hyder ML, Poston WS: Childhood overweight: an expanding problem. Treat Endocrinol 2003; 2: 375-88.
28. Adair LS, Gordon-Larsen P: Maturational timing and overweight prevalence in US adolescent girls. Am J Public Health 2001; 91: 642-4.
29. Chueca M, Azcona C, Oyarzabal M: Obesidad infantil. An Sist Sanit Navar 2002; 25 (Suppl 1): 127-41.
30. Togashi K, Masuda H, Rankinen T et al.: A 12-year follow-up study of treated obese children in Japan. Int J Obes Relat Metab Disord 2002; 26: 770-7.
31. Magarey AM, Daniels LA, Boulton TJ et al.: Predicting obesity in early adulthood from childhood and parental obesity. Int J Obes Relat Metab Disord 2003; 27: 505-13.
32. Maffeis C, Tato L: Long-term effects of childhood obesity on morbidity and mortality. Horm Res 2001; 55 (Suppl 1): 42-5.
33. Sturm R, Ringel JS, Andreyeva T: Increasing obesity rates and disability trends. Health Aff (Milwood) 2004; 23: 199-205.
34. Jarosz M, Respondek W, Rychlik E: Konsekwencje zdrowotne i ekonomiczne nadwagi i otyłości oraz przewlekłych chorób niezakaźnych. [W:] Jarosz M, editor. Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków. Warszawa, Instytut Żywności i Żywienia 2006; p. 13-44.
35. Claessen H, Arndt V, Drath C et al.: Overweight, obesity and risk of work disability: a cohort study of construction workers in Germany. Occup Environ Med 2009; 66: 402-9.
36. Capodaglio P, Capodaglio EM, Precilios H et al.: Obesity and work: an emerging problem. G Ital Med Lav Ergon 2011; 33: 47-54.
37. Global strategy on diet, physical activity and health. Geneva, World Health Organization 2004; p. 1-19.
38. Europejska Karta Walki z Otyłością. [W:] Jarosz M, editor. Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej 2007-2016. Europejska Karta Walki z Otyłością. Warszawa, Instytut Żywności i Żywienia 2006; p. 85-97.
39. White Paper: A strategy for Europe on Nutrition, Overweight and Obesity related health issues. Brussels: Commission of the European Communities 2007; p. 1-12.
40. Second WHO European Action Plan for Food and Nutrition Policy 2007-2012. Belgrade, Copenhagen, World Health Organization 2007; p. 1-29.
41. 2008-2013 Action Plan for the Global Strategy for the Prevention and Control of Noncommunicable Diseases. Geneva, World Health Organization 2008; p. 1-42.
42. Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej 2007-2016. [W:] Jarosz M, editor. Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej 2007-2016. Europejska Karta Walki z Otyłością. Warszawa, Instytut Żywności i Żywienia 2006; p. 7-36.
