Leczenie uzdrowiskowe ma w Polsce bogate tradycje. Jego znaczenie w wielu chorobach układu kostno-stawowego, stanach pourazowych, alergiach czy chorobach układu oddechowego o innej etiologii jest niekwestionowane. Z historycznego punktu widzenia nie sposób pominąć znaczenia leczenia klimatycznego gruźlicy. Mniej znane, a warte zauważenia, są możliwości wykorzystania leczenia sanatoryjnego w terapii chorób układu dokrewnego.

W naszym społeczeństwie jeszcze obecnie stosowanie leczenia uzdrowiskowego w chorobach gruczołów dokrewnych kojarzy się przede wszystkim z zaleceniem pobytu nad morzem u osób z powiększeniem gruczołu tarczowego. Tymczasem, leczenie to mogło mieć korzystne znaczenie jedynie w sytuacji niedoboru jodu, tj. w okresie przed wprowadzeniem obligatoryjnego modelu profilaktyki jodowej (przed rokiem 1997), gdyż wiele uzyskiwanych efektów związanych było ze zwiększeniem podaży jodu. W chwili obecnej obserwuje się w Polsce pozytywne skutki obligatoryjnego modelu profilaktyki jodowej, w postaci zmniejszenia częstości występowania wola. Praktycznie, u małych dzieci i młodzieży szkolnej nie można obecnie mówić o występowaniu wola endemicznego. Zwiększyła się natomiast częstość chorób autoimmunologicznych tarczycy u dzieci i dorosłych, co wiąże się z normalizacją podaży jodu do organizmu. Tym niemniej, jeszcze w okresie bezpośrednio poprzedzającym wprowadzenie w Polsce obligatoryjnego modelu profilaktyki jodowej obserwowano korzystny wpływ leczenia sanatoryjnego w Świnoujściu (przebywanie w klimacie nadmorskim, dieta bogata w ryby morskie, inhalacje jodobromowe i kąpiele solankowe) u osób z wolem nietoksycznym. U pacjentów tych stwierdzono korzystne przesunięcie równowagi osi przysadka-tarczyca, polegające na podwyższeniu stężenia tyroksyny i trijodotyroniny przy obniżeniu poziomu ty-reotropiny (TSH) oraz zmniejszanie się objętości tarczycy (6). Jednocześnie, w tym samym badaniu u kilku pacjentek (zwłaszcza w starszym wieku) z wolem guzkowym zaobserwowano niewielkie zmniejszenie stężeń hormonów tarczycy, jakkolwiek indywidualne mechanizmy tego zjawiska nie zostały dokładnie poznane. Co więcej, u 2 spośród 31 poddanych kuracji pacjentek doszło do wystąpienia subklinicznej nadczynności tarczycy, potwierdzonej laboratoryjnie, co należy wiązać z gwałtownym wzrostem syntezy hormonów tarczycy w arunkach zwiększonej podaży jodu. Powyższe obserwacje nie mają, z pewnością, praktycznego znaczenia w sytuacji normalizacji podaży jodu, ale wskazują na konieczność zachowania ostrożności w kierowaniu pacjentów z chorobami tarczycy do leczenia uzdrowiskowego, tym bardziej, że opisano przypadek zgonu wskutek udaru cieplnego podczas korzystania z sauny u pacjentki z nierozpoznaną chorobą Hashimoto (58). W roku 1998 opisano przypadek niedoczynności tarczycy wyindukowanej zwiększoną przezskórną podażą jodu podczas kąpieli zawierających jodowaną sól morską (39). Zatem, o ile leczenie uzdrowiskowe chorób tarczycy związanych z niedoborem jodu straciło obecnie na znaczeniu, o tyle nie wolno zapominać o tym, że niektóre choroby tarczycy – nadczynność tarczycy w okresie całkowitego niewyrównania, ostry stan zapalny tarczycy, wole z bezwzględnymi wskazaniami do operacji, wczesne stany po operacji tarczycy z powodu nowotworu (rok od zabiegu) – stanowią przeciwwskazanie do leczenia sanatoryjnego.

Należy wspomnieć, że jeszcze obecnie na terenach niedoboru jodu stwierdza się korzystny wpływ kąpieli solankowych i jodobromowych na regulację neurohormonalną u dzieci z wolem rozlanym (44). Wykazano również korzystny wpływ leczenia sanatoryjnego u dzieci z powiększeniem tarczycy z rejonów dotkniętych skutkami skażenia promieniotwórczego środowiska związanego z katastrofą w Czernobylu (45). Dane doświadczalne wskazują na możliwość zmniejszenia wychwytu ¹³¹I u szczurów pijących wodę mineralną zawierającą solankę jodową, co wskazuje, że doustna podaż jodu zawartego w wodzie mineralnej mogłaby mieć znaczenie dla ochrony przed napromienieniem ¹³¹I (64). Wydaje się, że ten ostatni efekt został już w Polsce osiągnięty poprzez wprowadzenie obligatoryjnego modelu profilaktyki jodowej.

Przedstawione powyżej uwagi nie wykluczają celowości i skuteczności leczenia sanatoryjnego pacjentów z chorobami gruczołu tarczowego. Wykazano, że wypoczynek w uzdrowisku może wpływać na czynność tarczycy nawet wtedy, gdy nie prowadzi do zmian w podaży jodu. Stwierdzono niewielki, ale znamienny wzrost stężenia TSH, połączony z obniżeniem stężeń tyroksyny i trijodotyroniny u osób z prawidłową czynnością tarczycy (chorujących na przewlekłe choroby płuc) podczas 4-tygodniowego wypoczynku w sanatorium nad Morzem Północnym (54). Niezwykle istotny jest również korzystny wpływ leczenia sanatoryjnego na stan psychiczny pacjentów z chorobami tarczycy, zachodzący poprzez zapewnienie warunków do spokojnego wypoczynku w miejscowości o dobrych walorach klimatycznych, w oderwaniu od codziennych obowiązków, możliwość korzystania z fizykoterapii, zagwarantowanie poczucia bezpieczeństwa dzięki zapewnieniu stałej opieki medycznej, a także poznanie innych kuracjuszy z tą samą chorobą i umożliwienie wymiany doświadczeń (to ostatnie może być szczególnie cenne np. dla osób z oftalmopatią Gravesa, które nie akceptują własnego wyglądu) (5).

W Polsce choroby tarczycy uwzględnione są obecnie w profilu leczniczym następujących uzdrowisk: Kołobrzeg, Świnoujście, Ustka, Kudowa-Zdrój (nadczynność tarczycy), a – według obowiązujących zaleceń – do leczenia uzdrowiskowego kwalifikują się: pierwotna nadczynność tarczycy w stadium eutyreozy, stany po operacjach z powodu nadczynności tarczycy w okresie 3-6 miesięcy po zabiegu, niedoczynność tarczycy w początkowym okresie leczenia substytucyjnego, poronne postacie nadczynności i niedoczynności tarczycy, stany po zapaleniu tarczycy (około 6 miesięcy po ustąpieniu stanu ostrego), wole nietoksyczne.

Leczenie uzdrowiskowe znajduje zastosowanie w chorobach układu rozrodczego. Spośród naturalnych „tworzyw leczniczych” szczególne znaczenie mają w tym przypadku borowiny, stosowane najczęściej w postaci okładów lub zawijań, kąpieli, nasiadówek lub tamponów borowinowych. Ważne jest, aby borowina pochodziła z wartościowego i dobrze zbadanego złoża. Stwierdzono korzystny wpływ terapii borowinowej hipertermicznej i izotermicznej na czynność hormonalną u kobiet z niedoczynnością ciałka żółtego i z jego prawidłową czynnością. U wszystkich pacjentek stwierdzono przejściowy wzrost stężenia progesteronu i estradiolu w surowicy krwi, niezwiązany ze zwiększeniem sekrecji gonadotropin, a więc zachodzący na drodze uwolnienia hormonów zmagazynowanych w jajnikach. Obserwowano ponadto znamienny wzrost wydzielania adrenaliny i noradrenaliny, szczególnie po zastosowaniu borowiny hipertermicznej (12). W badaniach doświadczalnych u szczurów wykazano korzystny wpływ stosowania borowiny siarczkowej w zapaleniu przydatków wywołanym założeniem szwów na jajniki i jajowody, wyrażający się zmniejszeniem pooperacyjnej atrezji pęcherzyków jajnikowych, zwiększeniem liczby pęcherzyków wzrastających i ciałek żółtych (35), co wskazuje na celowość stosowania terapii borowinowej u pacjentek po operacjach ginekologicznych, szczególnie, jeśli z punktu widzenia klinicznego istotne jest zachowanie drożności jajowodów czy uniknięcie zrostów w obrębie miednicy mniejszej. Możliwe jest również zastosowanie w tych przypadkach innych metod leczenia uzdrowiskowego. Wykazano, że w wyniku zastosowania kąpieli z dodatkiem papki torfowej u kobiet w okresie pomenopauzalnym stwierdza się znamienny wzrost wydzielania estradiolu w porównaniu ze stosowaniem ciepłych kąpieli wodnych (co wskazuje na działanie składników torfu a nie samej kąpieli). Należy podkreślić, że – jakkolwiek torf i jego preparaty są źródłem nie tylko pierwiastków śladowych, ale także metali ciężkich – podczas terapii nie obserwowano wzrostu wydalania z moczem metali ciężkich (7). Świadczy to o bezpieczeństwie stosowania terapii torfowej. Wykazano także, że balneoterapia w połączeniu z laseroterapią może być z powodzeniem stosowana u kobiet po zabiegach operacyjnych w obrębie jajowodów (2). Stwierdzono również korzystne oddziaływanie balneoterapii (kąpiele siarczkowe i jodobromowe) na peroksydację lipidów u kobiet z zaburzeniami funkcji układu rozrodczego, mieszkających na obszarach skażenia promieniotwórczego w wyniku awarii w Czernobylu (11).

Coraz lepiej poznane są mechanizmy korzystnego oddziaływania przynajmniej niektórych spośród stosowanych w leczeniu uzdrowiskowym metod. Wiadomo, że w zapaleniu przydatków dochodzi do zmian ultrastruktury naczyń krwionośnych oraz destrukcji części komórek nabłonkowych, co w efekcie prowadzi do atrezji rosnących pęcherzyków i włóknienia, przy czym zmiany te zachodzą również pomimo stosowania antybiotykoterapii. Wykazano, że zastosowanie fizjoterapii zmniejsza nasilenie ww. niekorzystnych procesów poprzez aktywację fibroblastów i makrofagów oraz regulację produkcji i degradacji kolagenu, co zapobiega włóknieniu zrębu jajników i ściany jajowodów (34). U pacjentek z zapaleniem przydatków wykazano również skuteczność stosowania kąpieli jodobromowych w skojarzeniu z oddziaływaniem pola magnetycznego o niskiej częstotliwości. Działanie to wyrażało się zwiększeniem odpowiedzi ze strony limfocytów T i B, wzrostem produkcji IgM i IgA oraz zmianą wzajemnych proporcji subpopulacji immunoregulujących limfocytów T (37).

Wskazaniami do leczenia uzdrowiskowego są zatem przewlekłe i podostre stany zapalne narządu rodnego i ich następstwa, niepłodność, zaburzenia miesiączkowania (w wyniku zmian pozapalnych jajników, cykle bezowulacyjne), stany po operacjach w obrębie narządu rodnego, a także zaburzenia menopauzalne, zwłaszcza ze współistniejącą osteoporozą czy chorobą zwyrodnieniową (w których to stanach znaczenie leczenia sanatoryjnego jest powszechnie znane i uznane).

Należy jeszcze w tym miejscu wspomnieć o przeciwwskazaniach do leczenia uzdrowiskowego, jakimi są nowotwory złośliwe narządu rodnego (w okresie aktywnego procesu i do roku po zakończeniu terapii), ostre stany zapalne w obrębie narządu rodnego, mięśniaki macicy kwalifikujące się do zabiegu operacyjnego, niewyjaśnione krwawienia z dróg rodnych, a także ciąża i okres karmienia. Uzdrowiskami specjalizującymi się w leczeniu chorób ginekologicznych są: Ciechocinek, Duszniki Zdrój, Gołdap, Horyniec Zdrój, Iwonicz Zdrój, Krynica, Lądek Zdrój, Połczyn Zdrój, Świeradów Zdrój.

W terapii chorób męskiego układu rozrodczego duże nadzieje wiązane są z zastosowaniem radonu. Pierwiastek ten jest jednym z najważniejszych naturalnych źródeł promieniowania. Znajduje się w mineralnych wodach leczniczych wykorzystywanych w balneoterapii. Wpływa korzystnie na przemiany wolnych rodników tlenowych, procesy naprawcze kwasów nukleinowych i procesy immunologiczne, przez co jest skuteczny w terapii wielu chorób (przewlekłe zespoły bólowe, choroby układu krążenia i oddechowego, choroby gruczołów dokrewnych) (65). Już 30 lat temu Halawa i wsp. (19) stwierdzili u mężczyzn w wieku 40-60 lat dwukrotny wzrost wydzielania androgenów po serii kąpieli radonowych, związany prawdopodobnie z wpływem promieniowania emitowanego przez produkty rozpadu radonu. Kolejne badania nad możliwością wykorzystania radonu w leczeniu wspomagającym niepłodności męskiej podjęli Karasek i wsp. (24). W badaniach tych, pod wpływem zastosowania inhalacji zawierających radon obserwowano zwiększenie bezwzględnej liczby plemników, a także odsetka plemników wykazujących prawidłową ruchliwość, zwiększenie stężeń gonadotropin (FSH, LH) i testosteronu przy braku wpływu na wydzielanie prolaktyny. Uzyskano ciążę u 21,7% partnerek mężczyzn leczonych radonem przy jedynie 4,2% skuteczności w odniesieniu do możliwości uzyskania ciąży u partnerki w przypadku leczenia wyłącznie klimatycznego. Opisywane są również inne efekty oddziaływania radonu. U mężczyzn z nadciśnieniem tętniczym kąpiele radonowe powodowały znamienne obniżenie wartości średnich ciśnienia tętniczego, obserwowano również wzrost stężenia wapnia zjonizowanego, parathormonu i kalcytoniny (27). W badaniach doświadczalnych u szczurów już jednorazowe podanie wody zawierającej radon powodowało zahamowanie wczesnej sekrecji insuliny w odpowiedzi na bodziec wydzielniczy. Podobne zjawisko, polegające na długoterminowej adaptacji regulacji hormonalnej glukohomeostazy, obserwowano u górników narażonych na kontakt z radonem (47).

Pobyt w sanatorium stwarza korzystne warunki leczenia pacjentów z zaburzeniami stanu odżywienia oraz z cukrzycą. Leczenie uzdrowiskowe pacjentek z jadłowstrętem psychicznym było wykorzystywane w wielu krajach (m.in. Francja, Anglia, Niemcy) pod koniec XIX wieku (lata 1870-1900). Warto podkreślić, że już wówczas uznawano anoreksję za chorobę somatyczną. Wysunięto koncepcję, że pacjentki poświęcają się studiowaniu „literatury dla dziewcząt” zamiast przyjmowania pokarmów. Zastosowana terapia miała na celu zastąpienie „nadmiernej ilości literatury” przez „normalną ilość jedzenia”, a w efekcie uzyskanie zmiany sylwetki ciała z wychudzonej na szczupłą oraz przygotowanie pacjentki do małżeństwa (15). Wydaje się, że również obecnie mogłoby być celowe wprowadzenie leczenia sanatoryjnego przynajmniej u części pacjentek, u których spodziewane są korzystne efekty odizolowania od środowiska, w którym choroba się rozwinęła (problemów rodzinnych, szkolnych czy zawodowych, wpływu koleżanek rywalizujących w dążeniu do jak najszczuplejszej sylwetki). Należy podkreślić możliwość zapewnienia pacjentce stałej, kompleksowej opieki medycznej i psychologicznej oraz wdrożenia prawidłowego sposobu żywienia, przy uniknięciu stresu związanego z pobytem w szpitalu czy wręcz pewnego rodzaju „napiętnowania” związanego z hospitalizacją, zwłaszcza w oddziale psychiatrycznym.

Korzystne znaczenie leczenia uzdrowiskowego u chorych z otyłością wydaje się nie podlegać dyskusji. W leczeniu tym wykorzystywane są różnorodne metody, a więc balneoterapia, kinezyterapia, hydroterapia, terenoterapia, leczenie dietetyczne, a także edukacja zdrowotna. Tak prowadzone kompleksowe leczenie sanatoryjne stwarza korzystne warunki, umożliwiające skuteczną redukcję masy ciała, prowadząc do istotnej poprawy większości modyfikowalnych czynników ryzyka miażdżycy oraz poprawy insulinowrażliwości (14). Najlepsze efekty uzyskuje się stosując programy terapii zakładające ścisłe przestrzeganie diety redukującej (w porównaniu z protokołami terapeutycznymi opartymi na stosowaniu innych diet, czy też przede wszystkim wysiłku fizycznego bez ścisłego reżimu dietetycznego) (55). Korzystne efekty leczenia pacjentów z otyłością nie ograniczają się do samej redukcji masy ciała. Białkowska i wsp. (10) wykazali korzystny wpływ redukcji masy ciała podczas 24-dniowego pobytu w sanatorium (stosowania diety niskokalorycznej) na gospodarkę lipidową u chorych z otyłością. Średni spadek masy ciała wynosił 5,3 kg u kobiet i 6,2 kg u mężczyzn. Uzyskano przy tym znamienne obniżenie stężenia triglicerydów, cholesterolu całkowitego i apolipoprotein B we frakcji lipoprotein o niskiej gęstości (LDL-apo B). Nie stwierdzono natomiast wpływu redukcji masy ciała na frakcję lipoprotein o wysokiej gęstości (HDL). Uzyskane efekty wydają się przy tym względnie trwałe, gdyż po powrocie do stosowania diety normalnej nie obserwowano dalszych zmian stężeń lipidów i lipoprotein. Podobny wpływ na gospodarkę lipidową obserwowali Chojnowski i wsp. (14) u pacjentów z otyłością olbrzymią, poddanych kompleksowej terapii w warunkach uzdrowiska. W innym badaniu wykazano, że u kobiet z otyłością prostą redukcja masy ciała poprzez stosowanie diety niskokalorycznej, gimnastyki leczniczej, fizykoterapii i balneoterapii doprowadziła do przywrócenia prawidłowego funkcjonowania układu rozrodczego (36). W badaniu przeprowadzonym u szczurów z doświadczalnie wywołaną otyłością z hiperalimentacji stwierdzono, że kąpiele w wodach mineralnych zawierających arsen powodowały redukcję masy ciała, poprawę wskaźników gospodarki lipidowej i normalizację procesów metabolicznych w wątrobie. Wydaje się, że wody z zawartością arsenu mogą znaleźć zastosowanie w balneoterapii chorych z otyłością (21). Na etapie badań eksperymentalnych pozostaje obecnie stosowanie krioterapii w leczeniu otyłości. Wykazano, że u szczurów poddanych stymulacyjnemu działaniu krioterapii dochodzi do obniżenia stężenia frakcji HDL- i LDL-cholesterolu oraz wzrostu stężenia triglicerydów (60). Ten ostatni efekt związany jest z aktywacją lipolizy pod wpływem działania zimna (63).

Pobyt w sanatorium daje możliwość dokładnej oceny nawyków żywieniowych pacjenta. Ma to szczególne znaczenie u chorych z otyłością i cukrzycą typu 2, u których aż w 32% przypadków nie stwierdza się hiperalimentacji kalorycznej, a jedynie nieprawidłowy skład diety, przeważnie z nadmierną zawartością tłuszczów. Leczenie uzdrowiskowe tych pacjentów stwarza szansę nie tylko redukcji masy ciała, ale także edukacji zdrowotnej i zmiany nawyków żywieniowych (49). U części otyłych chorych z cukrzycą, leczonych insuliną, stwierdzono podczas kompleksowego leczenia sanatoryjnego zmniejszenie zapotrzebowania na insulinę, a nawet możliwość odstąpienia od insulinoterapii i zastosowania wyłącznie doustnych leków przeciwcukrzycowych, podczas gdy u części pacjentów stosujących dotychczas preparaty doustne możliwe było odstąpienie od farmakoterapii. Poprawa wrażliwości na insulinę związana była nie tylko z redukcją masy ciała, ale także z korzystnym wpływem wysiłku fizycznego (14).

Wykazano pozytywny wpływ kompleksowego leczenia uzdrowiskowego na gospodarkę lipidową u pacjentów z cukrzycą. W cukrzycy obserwuje się obniżenie zawartości fosfolipidów we krwi i istotne zmiany ilościowe niektórych frakcji fosfolipidów (obniżenie frakcji fosfolipidów obojętnych w ogólnej puli fosfolipidów). Podczas leczenia uzdrowiskowego stwierdza się normalizację lub przynajmniej tendencję do normalizacji stężeń poszczególnych frakcji fosfolipidów (4). Wykazano korzystny wpływ „shinrin-yoku”, tj. kąpieli powietrznych podczas kilkukilometrowych spacerów w lesie, na gospodarkę węglowodanową u pacjentów z cukrzycą typu 2. Obserwowano zarówno znamienny spadek glikemii podczas spaceru (średnio ze 179 do 108 mg/dL), jak też obniżenie stężenia HBA_1c (z 6,9% do 6,4%) i glikemii na czczo (do około 70 mg/dL) po dłuższym okresie stosowania „shinrin-yoku”, niezależnie od długości spacerów (3 km lub 6 km). Samo przebywanie w środowisku leśnym wydaje się mieć korzystny wpływ na czynność autonomicznego układu nerwowego i regulację hormonalną, niezależnie od poprawy insulinowrażliwości (40). Istnieją dane wskazujące na możliwość wykorzystania wód mineralnych w leczeniu uzdrowiskowym chorych z cukrzycą. Picie wody mineralnej Naftusya (źródło na Ukrainie) spowodowało normalizację sekrecji insuliny u pacjentów z utajoną i łagodną postacią cukrzycy (41).

Leczenie sanatoryjne może być stosowane u chorych z powikłaniami cukrzycy. Wykazano korzystny wpływ ćwiczeń w basenie solankowym na ukrwienie kończyn dolnych u chorych z makroangiopatią w przebiegu cukrzycy typu 2 (53). Zastosowanie balneoterapii w połączeniu z laseroterapią i edukacją zdrowotną u pacjentów z cukrzycą typu 2 i chorobą niedokrwienną serca spowodowało zmniejszenie częstości bólowych i bezbólowych epizodów niedokrwienia mięśnia sercowego, przy czym – co wydaje się szczególnie istotne – efekt ten utrzymywał się jeszcze po 24 tygodniach od momentu zakończenia kuracji. Jednocześnie stwierdzono u tych chorych obniżenie ciśnienia tętniczego: skurczowego (średnio o 18 mm Hg) i rozkurczowego (średnio o 10 mm Hg) oraz poprawę metabolizmu węglowodanów i lipidów (66). Leczenie uzdrowiskowe z wykorzystaniem wód leczniczych może być bezpiecznie stosowane u pacjentów z cukrzycą i z nadciśnieniem tętniczym. W tych grupach chorych nie stwierdzono istotnego wpływu stosowania wód mineralnych na wybrane wskaźniki hemodynamiczne (42). Należy jednak zwrócić uwagę na przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego, jakimi są okresy niewyrównania cukrzycy, zespół stopy cukrzycowej wymagający interwencji chirurgicznej czy też niezagojona rana po amputacji kończyny, zaawansowana makroangioopatia kończyn dolnych, ciężka polineuropatia lub neuropatia wegetatywna, nefropatia w okresie mocznicy oraz zaawansowana niewydolność krążenia.

Istotne znaczenie wydaje się mieć możliwość wykorzystania terapii uzdrowiskowej nie tylko w leczeniu, ale także w profilaktyce cukrzycy typu 2 (52). Szczegółowe standardy postępowania z osobami chorymi na cukrzycę i zagrożonymi wystąpieniem tej choroby (w szczególności – wskazania i przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego oraz szczegółowe programy lecznicze dla chorych z powikłaniami cukrzycy, z współistniejącą chorobą niedokrwienną serca i z nadciśnieniem tętniczym, a także standardy prewencji pierwotnej cukrzycy typu 2) opublikowali Ponikowska i wsp. w „Balneologii Polskiej” w 2004 roku (50).

Według licznych doniesień, nadciśnienie tętnicze nie tylko nie stanowi przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego, ale wręcz może się takiemu leczeniu poddawać. Korzystny wpływ leczenia sanatoryjnego u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym zachodzi poprzez zapewnienie warunków do wypoczynku, odizolowanie od stresów oraz zwiększenie aktywności fizycznej (56). Wykazano skuteczność różnych programów leczenia sanatoryjnego w terapii nadciśnienia tętniczego. I tak, np., zastosowanie kąpieli radonowych, ćwiczeń na rowerze oraz pola magnetycznego na okolicę nerek prowadzi do normalizacji nadmiernej aktywności układu renina-angiotensyna -aldosteron (RAA) i osi układ współczulny-nadnercza. Z kolei, łączne zastosowanie kąpieli, zabiegów elektroforezy oraz pola magnetycznego o niskiej częstotliwości na okolicę nerek wywiera korzystny wpływ na układ RAA, gospodarkę wodno-elektrolitową i peroksydację lipidów. Połączenie laseroterapii i kąpieli solankowych ma działanie hamujące wzmożoną aktywność osi układ współczulny-nadnercza (26). Przyjmuje się, że wskazaniem do leczenia uzdrowiskowego jest nadciśnienie tętnicze stopnia I i II wg WHO-ISH 1999, podczas gdy nadciśnienie tętnicze III stopnia według tej samej klasyfikacji z 2-3 i więcej czynnikami ryzyka powikłań sercowo-naczyniowych oraz nadciśnienie tętnicze złośliwe stanowią przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego, także planowanego z jakiejkolwiek innej niż nadciśnienie przyczyny.