© Borgis - Nowa Medycyna 3/2011, s. 42-50
*Dariusz Bazaliński1,2, Dorota Kaczmarska2, Zdzisława Chmiel1, Paweł Więch1, Małgorzata Dereń2
Determinanty warunkujące satysfakcję z profilaktycznej endoskopii jelita grubego
Factors determining patient’s satisfaction with preventive large bowel endoscopy
1Pracownia Endoskopii, Podkarpacki Ośrodek Onkologiczny, Szpital Specjalistyczny w Brzozowie
Kierownik Pracowni: lek. spec. chir. onk. Grzegorz Stolarz
2Instytut Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu, Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. n. med. Paweł Januszewicz
Summary
Introduction. In recent years endoscopic procedures of the lower part of the gastrointestinal tract have not only been focusing on the detection of large bowel diseases and determination of their stage but have also been used as preventive screening in colorectal cancer, allowing effective diagnoses of colorectal malignancies in their asymptomatic stage. Many patients believe that colonoscopy is a painful examination, burdened with numerous complications, requiring long preparation and a starvation diet.
Purpose. The objective of this work was to recognise factors determining patient’s satisfaction with endoscopy of the lower part of the gastrointestinal tract within the frames of colorectal cancer screening.
Material and methods. The study was performed using a survey method with a two-part questionnaire form. Additionally, two other measures were applied i.e. the pain intensity numeric rating scale NRS and the State-Trait Anxiety Inventory STAI. Obtained research data were analysed statistically with the chi-square Pearson’s test. The total number of 340 patients, who underwent screening colonoscopy, were asked to participate in the study and 283 of them volunteered.
Results. More than the half of respondents believed that the screening program and the incidence of functional disorders of the gastrointestinal tract were the major reasons for their participation in screening. Anxiety, fear of the diagnosis, and fear of the examination itself were dominant emotions related with their decision to undergo colonoscopy. When asked about the sense of safety and intimacy during the examination, almost all patients (96%) gave high marks for the colonoscopy team. Mean pain intensity, assessed by respondents on the numeric rating scale, was 4.5 points. Patients living in the rural area manifested significantly higher level of anxiety when compared with respondents living in the urban settings.
Conclusions. Minimising fear and anxiety during colonoscopy and meticulous mental and physical preparation of the patient for the examination were the main determinants responsible for the level of patient’s satisfaction with large bowel endoscopic procedures. The assumptions and the idea of colorectal cancer screening together with functional disorders of the intestines belonged to the most frequent factors motivating patients to undergo screening colonoscopy. Almost all respondents scored highly when assessing the level of safety and intimacy during the examination.
Colonoscopy correlated with moderate pain (NRS 4.5) as it was indicated by respondents and women reported pain more frequently.
Wstęp
Kolonoskopia jest badaniem endoskopowym wprowadzonym na szeroką skalę do praktyki klinicznej w Stanach Zjednoczonych w latach sześćdziesiątych XX wieku, choć z danych historycznych wynika, że zabiegi związane z wziernikowaniem w obrębie odbytnicy mogły być wykonywane już w starożytnym Rzymie. W Polsce początkowo kolonoskopię uznawano jedynie za eksperymentalną metodę badawczą, dopiero w 1971 roku dzięki pracy naukowej prof. Kornela Gibińskiego udowodniono jej przewagę nad badaniem radiologicznym w diagnostyce chorób jelita grubego (1, 2). Procedura badania polega na wprowadzeniu giętkiego fiberoskopu o długości 130-160 cm do światła jelita grubego, dzięki czemu możliwa jest ocena makroskopowa stanu błony śluzowej dolnego odcinka przewodu pokarmowego, pobranie materiału do badania histopatologicznego, wykonanie drobnych zabiegów w obrębie jelita, takich jak usunięcie polipa lub ciała obcego oraz obliteracja krwawiącego naczynia. Do wykonania badania wymagana jest pisemna zgoda pacjenta oraz przygotowanie dolnego odcinka przewodu pokarmowego preparatami przeczyszczającymi, zgodnie z przyjętą procedurą w placówce medycznej.
Badanie kolonoskopowe od 2000 roku jest wykorzystywane również jako badanie przesiewowe w kierunku wczesnego wykrycia raka jelita grubego, w stadium bezobjawowym. Rak jelita grubego (RJG) najczęściej powstaje na podłożu polipów gruczolakowych w procesie karcynogenezy trwającym zwykle 8-10 lat. Istnieją dowody naukowe, że wykonanie profilaktycznej kolonoskopii z jednoczesną polipektomią zmniejsza zachorowalność na raka jelita grubego. Ze względu na specyficzny charakter badanie stanowi duże obciążenie psychiczne dla chorego. U większości pacjentów występuje lęk przed samym badaniem z powodu uciążliwości w przygotowaniu do badania, potencjalnego bólu, konieczności obnażenia się, utraty kontroli nad zwieraczami podczas endoskopii, długiego czasu wykonania. Ponadto z punktu widzenia finansowego jest badaniem kosztownym, ze względu na drogi sprzęt, zaangażowanie specjalistów w jego wykonanie oraz koszty związane z koniecznością stosowania leków do analgosedacji (3-7). Powikłania endoskopii dolnego odcinka przewodu pokarmowego w świetle literatury są stosunkowo rzadkie, bowiem perforacja jelita występuje w 0,2%, a ciężkie krwawienie w 0,3% przypadków (8-11). W porównaniu z innymi badaniami prewencyjnymi metoda ta jest bardziej akceptowana, gdyż zalecany odstęp czasu między badaniami wynosi 10 lat, podczas gdy test na krew utajoną w stolcu (FOBT – fecal occult blood test) powinien być wykonywany minimum raz w roku, pomimo że jest prostą metodą, nieinwazyjną i łatwo dostępną, obarczony jest wysokim ryzykiem błędu. Przydatność tego typu testu została udowodniona na podstawie kilku badań przesiewowych z randomizacją określanych w literaturze jako ?„kontrowersyjne” (8, 12-15). Pomimo tego faktu test na krew utajoną w kale jest wykorzystywany jako badanie przesiewowe w kilku krajach Europy, gdyż do tej pory nie wypracowano światowego konsensusu dotyczącego badań przesiewowych w raku jelita grubego (16). Analizując fora dyskusyjne oraz biorąc pod uwagę opinie gastroenterologów, pacjenci wzajemnie zastraszają się, opowiadając swoje nieprzyjemne doznania związane z badaniem, uciążliwym przygotowaniem, głodówką trwającą kilka dni. Te negatywne opinie niejednokrotnie powodują, iż osoby, które powinny poddać się badaniu przesiewowemu w kierunku raka jelita grubego, zwykle rezygnują, obawiając się potencjalnego bólu i powikłań związanych z badaniem (4, 17). W opinii Eckardta grono lekarzy podziela przekonanie pacjentów, że kolonoskopia jest bolesną i męczącą procedurą, wymagającą w wielu przypadkach zastosowania analgosedacji (18).
Cel pracy
Celem pracy jest ocena satysfakcji chorych z profilaktycznej endoskopii jelita grubego.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono w Szpitalu Specjalistycznym Podkarpackiego Ośrodka Onkologicznego w Brzozowie w okresie od kwietnia do grudnia 2008 roku. Grupę badaną stanowiły osoby kwalifikujące się do kolonoskopii w ramach programu profilaktyki raka jelita grubego, finansowanego ze środków Ministerstwa Zdrowia (w ramach Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych). Zgodnie z założeniami programu osoby te spełniały następujące kryteria:
– wiek 50-65 lat, bez objawów raka jelita grubego (RJG), bez wykonywanej kolonoskopii w ciągu ostatnich 10 lat;
– wiek 45-65 lat, bez objawów RJG, w rodzinie przynajmniej jeden krewny pierwszego stopnia (rodzice, rodzeństwo, dzieci) ze zdiagnozowanym RJG;
– wiek 25-65 lat, z rodzinnym obciążeniem HNPCC (Hereditary Non Polyposis Colorectal Cancer) lub FAP (Familial Adenomatous Polyposis), ze skierowaniem z poradni genetycznej.
Badania endoskopowe były wykonywane przez doświadczonych specjalistów w dziedzinie chirurgii. W psychicznym i fizycznym przygotowaniu pacjenta do kolonoskopii uczestniczył personel pielęgniarski, udzielając informacji i praktycznych wskazówek na temat zasad przygotowania jelita grubego do badania oraz jego przebiegu. Pielęgniarki asystowały w trakcie badania, zapewniając pacjentom poczucie bezpieczeństwa i wsparcie emocjonalne.
Spośród 340 osób, u których została wykonana ambulatoryjna profilaktyczna kolonoskopia, 283 osoby (stanowiące 83% całej grupy) wyraziły zgodę na przeprowadzenie dodatkowego badania metodą sondażu diagnostycznego bezpośrednio po wykonaniu endoskopii. Badania przeprowadzono w oparciu o autorski kwestionariusz ankiety składający się z dwóch części. Część pierwsza zawierała pytania na temat sytuacji socjalno-bytowej ankietowanych, część druga – pytania związane z motywami, problemami, emocjami dotyczącymi przygotowania i przebiegu badania endoskopowego oraz odczuwanych dolegliwości bólowych. W konstruowaniu pytań posłużono się również czterostopniową skalą porządkową Likerta, często wykorzystywaną w metodologii badań społecznych, na podstawie której można uzyskać odpowiedź dotyczącą stopnia akceptacji danego zjawiska, poglądu czy też opinii na określony temat. Drugim narzędziem zastosowanym w badaniu był Polski Inwentarz Stanu i Cechy Lęku będący adaptacją amerykańskiego kwestionariusza State Traite Anxiety Inventory (STAI) opracowanego przez Spielbergera, Gorsucha i Lushene’a. Autorami polskiej adaptacji testu są Strelau, Tysarczyk i Wrześniewski. Kwestionariusz STAI składa się z dwóch niezależnych części, z których każda zawiera po 20 pytań. Za pomocą pierwszej części STAI (X-1) można badać poziom lęku traktowanego jako aktualny stan emocjonalny, przejściowy uwarunkowany sytuacyjnie (lęk jako stan). Część druga STAI (X-2) dotyczy lęku rozumianego jako względnie stała cecha osobowości (lęk jako cecha). Według Spielberga lęk – stan jest związany z subiektywnymi, świadomie postrzeganymi uczuciami, obawami, napięciem, którym towarzyszy związana z nimi aktywacja układu nerwowego. Poziom lęku wyrażony jest liczbą punktów, które w trakcie analizy statystycznej zostają zamienione na wartości stenowe. Wysokie wartości (sten 7-10) oznaczają wysoki poziom lęku (19, 20). Analizując dolegliwości bólowe występujące u osób poddanych profilaktycznej kolonoskopii, posłużono się również prostą skalą NRS (numeryczna skala nasilenia bólu) służącą w praktyce klinicznej do oceny subiektywnego odczuwania dolegliwości bólowych. Badanych proszono, aby określili, jak silny był ból, wskazując na odpowiednią liczbę, przy czym 0 oznaczało „brak bólu”, a 10 – „najgorszy ból, jaki mogę sobie wyobrazić” (21, 22). Zgromadzony materiał badawczy poddano analizie statystycznej, w której wykorzystano test χ2 Pearsona.
Charakterystyka grupy badawczej
W badaniach uczestniczyły 283 osoby, w tym 164 kobiety (58%) i 119 mężczyzn (42%). Średnia wieku badanych wynosiła 55,4 lat (średnie odchylenie SD = 5,27), najmłodszy respondent miał 41 lat, a najstarszy 65 lat. Ponad połowa (60,4%) ankietowanych mieszkała w mieście do 100 tysięcy mieszkańców, zdecydowana większość (86,6%) deklarowała życie w stałych związkach małżeńskich. Wykształcenie respondentów było zróżnicowane, najliczniejszą grupę stanowiły osoby z wykształceniem średnim – 50,5% oraz zawodowym – 23%. Osoby aktywne zawodowo stanowiły 45,9%, z czego 53% wykonywało pracę umysłową. Tylko 13 osób spośród ankietowanych miało wcześniej wykonywaną kolonoskopię, stanowiąc 4,6% ogółu badanych.
Wyniki
Analiza badań wykazała zróżnicowanie i wieloczynnikowość w zakresie motywów, jakimi kierowali się badani, podejmując decyzję o wykonaniu profilaktycznego wziernikowania jelita grubego. Prawie połowa respondentów (47%) zgłosiła się na badanie endoskopowe dopiero, kiedy wystąpiły u nich objawy świadczące o czynnościowych zaburzeniach dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Rozpropagowany w mediach program profilaktyki RJG skłonił do wykonania kolonoskopii 56,9% ankietowanych, natomiast 18% badanych zmotywowały sugestie lekarza domowego oraz członków rodziny. Wpływ rodziny był wyraźnie zauważalny głównie w grupie mężczyzn w wieku 40-49 lat. W zakresie wykształcenia ankietowanych a czynników skłaniających do wykonania profilaktycznego badania nie stwierdzono istotnych zależności. Zaobserwowano jednak pewną tendencję, mianowicie osoby z wykształceniem wyższym nieznacznie w większym stopniu wskazywały, jako czynnik motywujący, ideę programu profilaktyki RJG.
Wszyscy ankietowani zostali zapoznani przez personel z procedurą badania oraz z zasadami przygotowania dolnego odcinka przewodu pokarmowego w warunkach domowych. Dla 1,7% badanych informacje te były niewystarczające, a otrzymane instrukcje mało precyzyjne i niejasne. W opinii większości respondentów informacje oraz instrukcje (pisemne i ustne) dotyczące procesu przygotowania do endoskopii były przekazywane głównie przez pielęgniarki (84,0%), tylko 8,5% badanych wskazało w tym zakresie na lekarza.
Skuteczność i bezpieczeństwo ambulatoryjnego przygotowywania jelita grubego do badania preparatem Fortrans potwierdziło 98,5% badanych, natomiast brak efektu oczyszczenia jelita deklarowało 1,5% ankietowanych pacjentów. Każda osoba zakwalifikowana do kolonoskopii miała wyznaczoną datę i godzinę badania, w 56% przypadków czas oczekiwania na badanie wynosił kilka dni, a w 37,8% – kilka tygodni. Najczęściej zgłaszaną, zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn, dolegliwością podczas przygotowania do endoskopii były uporczywe biegunki (40%) oraz pieczenie i ból okolicy odbytu (30%) (ryc. 1).
Ryc. 1. Zaburzenia podczas przygotowania w domu.
Znaczna większość ankietowanych (95,6%) wskazywała na personel pielęgniarski jako osoby zapewniające wysoki poziom poczucia bezpieczeństwa oraz dbające o zachowanie intymności w trakcie wykonywanego badania.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Lewandowska A, Poniewierka E: Kolonoskopia – czy istnieje optymalny sposób przygotowania do badania? Gastroenterologia Polska 2009; 1: 63-67. 2. Ginsberg GG, Kochman ML, Notron I, Gostout ChJ: Kliniczna endoskopia przewodu pokarmowego. Medipage, Warszawa 2009; s. 9-10. 3. Lisowska B: Sedacja i znieczulenie do badań diagnostycznych. Geriatria 2007; 1: 55-59. 4. Homa K: Akceptowalność przesiewowych badań kolonoskopowych we wczesnym wykrywaniu raka jelita grubego. Gastroenterologia Polska 2004; 2: 181-185. 5. Homa K, Safranow K, Brzosko M, Marlicz K: Ocena przydatności i tolerancji programu przesiewowych badań kolonoskopowych w zależności od niektórych czynników demograficznych. Gastroenterologia Polska 2005; 6: 499-503. 6. Reguła J, Nowacki M: Butruk E: Badania przesiewowe w kierunku raka jelita grubego. Zwalczanie Nowotworów 2002; 1: 52-56. 7. Taylor JC, Kendall CA, Cook JA: Optical adjuncts for enhanced colonoscopic diagnosis. British Journal of Surgery 2007; 94: 6 -16. 8. Stec R: badania przesiewowe w raku jelita grubego. Współczesna Onkologia 2006; 3: 96-102. 9. Lieberman DA, Weiss DG, Bond JH et al.: Use of colonoscopy to screen asymptomatic adults for colorectal cancer. N Engl J Med 2000; 343: 162-168. 10. Imperiale TF, Wagner DR, Lin CY et al.: Risk of advanced proximal neoplasms in asymptomatic adults according to the distal colorectal findings. New England Journal of Medicine 2000; 343: 169-74. 11. Kohut M, Nowak A: Czy można poprawić wyniki leczenia raka jelita grubego? Przewodnik Lekarza 2002; 3: 58-63. 12. Banaszkiewicz Z, Tojek K, Jarmocik P et al.: Ocena przydatności testu na krew utajoną w kale w opiece profilaktyczno-diagnostycznej członków rodzin z dziedzicznym niepolipowatym rakiem jelita grubego (HNPCC). Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2008; 1: 1-11. 13. Mandel JS, Church TR, Bond JH et al.: The effect of fecal occult-blood screening on the incidence of colorectal cancer. N Engl J Med 2000; 343: 1603-1607. 14. Robinson MH, Thomas WM, Pye G et al.: Is dietary restriction always necessary in Haemoccult screening for colorectal neoplasia? Eur J Surg Oncol 1993; 19: 539-5 42. 15. Jorgensen OD, Kronborg O, Fenger C: A randomised study of screening forcolorectal cancer using faecal occult blood testing: results after 13 years and seven biennial screening rounds. Gut 2002; 50: 29-34. 16. Pawlicki M (red.): Rak okrężnicy – diagnostyka, leczenie, kontrowersje. Alfa Medica Pres, Bielsko-Biała 2006; 45-50. 17. Bazaliński D, Kaczmarska D, Bujalski D: Lęk i ból u osób poddanych profilaktycznej endoskopii jelita grubego. Współczesna Onkologia 2010; 5: 326-332. 18. Eckardt VF, Kanzler G, Willems D et al.: Colonoscopy without premedication versus barium enema: a comparison of patient discomfort. Gastointestinal Endoscopy 1996; 44: 177-180. 19. Sosnowski T, Wrześniewski K: Polska akceptacja inwentarza STAI do badania stanu i cechy lęku. Polski przegląd Psychologiczny 1983; 26: 393-412. 20. Wrześniewski K, Sosnowski T, Jaworowska A, Fecenec D: Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI. Polska adaptacja STAI. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2006. 21. Wordliczek J, Dobrogowski J: Leczenie bólu. PZWL, Warszawa 2007. 22. Dobrogowski J, Krajnik M, Jassem J, Wordliczek J: Stanowisko dotyczące postępowania przeciwbólowego u chorych na nowotwory. Onkologia w praktyce klinicznej 2009; 2: 55-58. 23. Levin TR: Colonoscpy capacity; can we build it? Will they come? Gastroenterology 2004; 127: 47: 807-817. 24. Vijan S, Inadomi J, Hayward RA et al.: Projections of demand and capacity for colonoscopy related to increasing rates of colorectal cancer screening in the United States. Alimentary Pharmacology & Therapheutics 2004; 20: 507-515. 25. Hardt PD, Edwald N: Tumor M2 pyruwate kinase: a tumor marker and its clinical application gastrointestinal malignancy. Expert Review. Molecular Diagnosis 2008; 5: 579-585. 26. Dolwani S, Ragunath K: Quality criteria for a good screening colonoscopy. Current Colorectal Cancer Reports 2010; 6:38-43. 27. McQuaid KR, Loren L: A systematic review and meta-analysis of randomized, controlled trials of moderate sedation for routine endoscopic procedures. Gastrointestinal Endosccopy 2008; 67: 910-23. 28. Zubarik R, Ganguly E, Benway D et al.: Procedure-related abdominal discomfort in patients undergoing colorectal cancer screening; a comparison of colonoscopy and flexible sigmoidoscopy. American Journal of Gastroenterology 2002; 97: 3056-3061. 29. Condon A, Graff L, Elliot L, Ilnyckyj A: Acceptance of colonoscopy requires more than test tolerance Canadian Journal of Gastroenterology 2008; 1: 41-47. 30. Harewood GC, Wiersema MJ, Melton LJ: A prospective, controlled assessment of factors influencing acceptance of screening colonoscopy. American Journal of Gastroenterology 2002; 97: 3186-3194. 31. Weinberg DS, Turner BJ, Wang H et al.: A survey of women regarding factors affecting colorectal cancer screening compliance. Preventive Medicine 2004; 38: 669-675. 32. Green AR, Peters-Lewis A, Percac-Lima S et al.: Barriers to Screening Colonoscopy for Low-income Latino and White Patients in an Urban Community Health Center. Journal of General Internal Medicine 2008; 6: 834-840. 33. Denberg T, Melhado T, Coombes J: Predictors of nonadherence to screening colonoscopy. Journal of General Internal Medicine 2005; 11: 989-895. 34. Klabunde C, Vernon S, Nadel M et al.: Barriers to colorectal cancer screening: a comparison of reports from primary care physicians and average-risk adults. Medical Care 2005; 9: 939-944. 35. Gryz J, Izdebski P: Lęk u pacjentów przed inwazyjnymi badaniami diagnostycznymi: koronografią, arteriografią, kolonoskopią. Polish Journal of Radiology 2005; 2: 31-6. 36. Brannon L: Psychologia rodzaju. GWP, Gdańsk 2002. 37. Siek S: Walka ze stresem. ATK, Warszawa 1989. 38. Wrześniewski K, Sosnowski T, Jaworowska A, Fecenec D: Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI. Polska adaptacja STAI. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2006; s. 49. 39. Filat C, Milas D, Dragomi I, Dumit DL: Endoskopia digestive – cauza de anxietate. Clujul Medical 2010; 1: 127-132. 40. Luck A, Pearson S, Madden G, Hewitt P: Effects of video information on precolonoscopy anxiety and knowledge: a randomized trial. Lancet 1999; 354: 2032-2035. 41. Kim LS, Koch J, Mee J et al.: Comparison of patents experiences during imaging test of the colon. Gastroenterology 2001; 54: 67-74. 42. Bytzer P, Lindeberg B: Impact of an information video before colonoscopy on patient satisfaction and anxiety – a randomized trial. Endoscopy 2007; 39: 710-714. 43. Rameau R, Kinas-Budzisz J: Obecność zachowań asertywnych w życiu człowieka a ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową. Współczesna Onkologia 2002; 3: 187-91.
