Krynica to uzdrowisko karpackie położone w południowo-wschodniej części Beskidu Sądeckiego na wysokości 560-620 m n.p.m., w dolinie potoku Kryniczanka i dolinach jej dopływów: Palenicy i Czarnego Potoku. Jest to uzdrowisko górskie, dolinne, które charakteryzuje się bioklimatem o umiarkowanej i silnej bodźcowości (5).

Krynica usytuowana jest w Karpatach zewnętrznych na obszarze magurskiej jednostki tektonicznej, na pograniczu dwu podjednostek różniących się rozwojem facjalnym. Są to strefa sądecka (bystrzycka) oraz krynicka. Oddzielone są one od siebie podłużną nieciągłością tektoniczną zwaną „dyslokacją krynicką”. Obszar ten budują utwory fliszowe: piaskowce, łupki i margle.

W Krynicy występują wody mineralne typu szczaw i wody kwasowęglowe, należące do centralnej strefy hydrochemicznej Karpat. Skład chemiczny wód, jak i wydajność, jest zróżnicowana. Mineralizacja waha się od 1 do 28 g/dm³ rozpuszczonych składników stałych, a zawartość CO₂ od 1,5 do 3,0 g/dm³. Dominują tu szczawy typu: HCO₃-Ca-Na-Mg; HCO₃-Na-Mg oraz HCO₃-Na (Zuber I, III i IV).

Wody mineralne typu szczaw udostępniają źródła (Zdrój Główny, Jan, Józef, Słotwinka, Słoneczne 16 a i Słoneczne 16 b) i 18 odwiertów. Są one wykorzystywane w balneoterapii do krenoterapii i kąpieli leczniczych w licznych sanatoriach uzdrowiskowych oraz są butelkowane.

Historia Krynicy jest nierozerwalnie związana ze źródłem Zdrój Główny i to jemu zawdzięcza swoje powstanie i sławę. Liczne publikacje, materiały archiwalne i niepublikowane dokumentacje dostarczają bardzo obszernego materiału badawczego.

Dzieje Krynicy związane są z historią klucza muszyńskiego należącego do biskupów krakowskich, którzy w 1280 roku otrzymali jego ziemie. Na początku XIV wieku zostały one włączone do dóbr królewskich (11). W roku 1391 król Władysław Jagiełło nadał dobra ziemskie muszyńskie (zamek muszyński wraz z okolicznymi wsiami i dwoma miasteczkami) na wieczną własność Janowi Radlicy – biskupowi krakowskiemu (7). Pierwsza wzmianka o Krynicy znajduje się w akcie wydanym przez biskupa krakowskiego Samuela Maciejowskiego, który chcąc zaludnić okolice 8. I. 1547 roku wydał dekret, w którym udzielił Dankowi z Miastka (Tylicza) przywileju założenia, „innova radice Krzenycze ” sołtysostwa. Nazwa Krzenycze niewątpliwie oznacza źródło lub zdrój i pochodzi od greckiego słowa krene, czyli źródło.

Źródło krynickie przez obfitość wody i „burzenie się” wywołane wydobywającym się CO₂ było ciekawostką okolicy, przez co dało osadzie nazwę, ale musiało być znane znacznie wcześniej (10). Przez 200 lat używano wody ze źródła, zanim pojawiła się o nim pierwsza wzmianka, którą podaje ks. Gabriel Rzączyński w dziele Historia naturalia curiosa Regni Poloniae z roku 1721, gdzie wspomina o źródłach wód kwaśnych w dobrach muszyńskich. Następne informacje tego autora pochodzą z Auctuarium historiae naturalia curiosae Regni Poloniae Gedani wydane w 1745 roku, gdzie informuje „... Oprócz Drużbak są szczawy w Muszynie i Krynicy w dobrach biskupstwa krakowskiego. Służą one pijącym...” (8).

W roku 1769 wojska austriackie zajmują Spisz, część starostwa nowotarskiego i nowosądeckiego a wraz z nimi Krynicę. Od roku 1772 wieś jest włączona do ziem I zaboru austriackiego. Dobra Muszyńskie wraz z Krynicą zostały objęte przez austriackie Ministerstwo Rolnictwa. Rząd Gubernialny Lwowski deleguje do Krynicy radcę górniczego, profesora Uniwersytetu Lwowskiego Baltazara Hacqueta, w celu zbadania znanego źródła. Po raz pierwszy przybywa on do Krynicy w roku 1788 wykonując analizę chemiczną wody, a ponownie bada źródło w roku 1796. W swoim dziele Neueste physicalische Reisen in den Jahren 1788-1795 durch die dacischen und sarmatischen Karpathen wydanym w roku 1796 prof. Baltazar Hacquet zamieszcza pierwszy opis źródła krynickiego (późniejszy Zdrój Główny, zwane przez jakiś czas źródłem Heleny), pisząc „...To źródło wielkości sążnia kwadratowego ujęte w drewnianą cembrzynę wytryska u podnóża gór, od strony zachodniej, ale nie ma tu żadnego domu, ani żadnego schronienia. Dlatego musiałem przede wszystkim zbudować szałas z gałęzi, gdyż celem badania wody ze źródła musiałem pozostać na miejscu dwa dni ...” (8). Hacquet obawiał się napadu chłopów, którzy przypatrując się czynnościom, jakie wykonywał badając wodę, posądzili go o czarnoksięstwo (7).

Zalążek przyszłej Krynicy – pierwszy „mały drewniany domek” zbudował Franciszek Stix von Saunbergen (będący ówczesnym komisarzem cyrkularnym), który nabył w 1793 roku dzisiejszy Zdrój Główny wraz z przyległymi gruntami. Wybudował on następnie drugi dom mieszkalny, stajnie oraz ocembrował źródło. W roku 1797 został przeniesiony do Galicji Wschodniej, był więc zmuszony sprzedać zdrojowisko w 1800 roku c.k. Zarządowi Państwa Muszyńskiego za 150 guldenów reńskich. W roku 1805 wydzierżawiono Zakład Janowi Hecht ze Lwowa, późniejszemu wynalazcy sposobu butelkowania wody z gazem (zwanego metodą Hechta) (1). Brak było wówczas w Krynicy urządzeń kąpielowych i odpowiednich pomieszczeń dla kuracjuszy i w tej kwestii złożono memoriał samemu cesarzowi Józefowi II. Efektem tego była wizyta komisarza nadzwyczajnego oraz komisji w roku 1806, która dokładnie zbadała Zakład i władzom galicyjskim poleciła wprowadzenie pewnych udoskonaleń w celu rozwoju zdrojowiska. Podjęte decyzje były stopniowo realizowane a były to m.in.: budowa drogi łączącej Krynicę z Nowym Sączem i Duklą; budowa nowych łazienek i domów mieszkalnych; ustanowienie stałego lekarza zdrojowego. Wykonano nowe ocembrowanie źródła i ujęto go w cembrzyny modrzewiowe; wybudowano wytwórnię kamionek do rozlewania wody krynickiej, zaprojektowano park uzdrowiskowy. Usypano wzdłuż całej doliny wał ochronny w celu zabezpieczenia przed zalewem źródła; wał ten – umocniony palami i faszyną – odsunął Kryniczankę o około 200 metrów od źródła Zdrój Główny (dziś stanowi on bulwary Józefa Dietla).

W roku 1807 prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego J. A. Schultes dokonał dokładnej analizy wody ze Zdroju Głównego (10). On pierwszy wspomina o drugim źródle (Karol) położonym nieopodal pierwszego. Dzięki jego staraniom i autorytetowi Rząd Gubernialny 13.VI. 1807 roku wydał reskrypt o powołaniu Zakładu Zdrojowo-Kąpielowego. W tym samym roku Krynica została uznana za miejscowość klimatyczną.

W 1811 roku sprowadzono z dóbr księcia Lobkowitz w Billinie fabrykanta do wyrobu kamionek na wysyłkę wód, a od 1820 flaszki sprowadzano z Kamienicy w cyrkule sądeckim (9).

W latach 1808-1812 następuje dalsza rozbudowa zdrojowiska; wykonano kanalizację Zakładu, powstał kryty deptak, a Zdrój Główny nakryto altaną w celu zabezpieczenia wody. W roku 1808 powołano pierwszego lekarza zakładowego, został nim dr Hennel, a jego następcą był dr Harland. Od 1814 roku lekarzem został dr Stirba de Stirbitz; lata te należą do świetnych w rozwoju Krynicy. Zjeżdżali tu zamożni kuracjusze z kraju i z zagranicy. W wydanej we Lwowie w roku 1816 publikacji Opisanie źródeł mineralnych w Krynicy wspomina ”... źródło Główne świeżo drzewem modrzewiowym ocembrowane, nakryte było dachem chińskim, do źródła zaś schodziło się po trzech stopniach. Za źródłem było wejście do ogrodu angielskiego, cała zaś lasem pokryta góra nad źródłem, pocięta wygodnymi ścieżkami aż na szczyt jej prowadzącymi, była we wspaniały park zamieniona. Wodę ciepłą i zimną, którą przeważnie noszono do kąpieli w naczyniach, zaczęto sprowadzać rynnami...”. Jest to pierwsza naukowa praca o zdrojowisku krynickim (8).

Wojny napoleońskie, kongres wiedeński, epidemia cholery, oraz niedołężna administracja uzdrowiskiem doprowadziła w roku 1852 do jego upadku. Z powodu braku chętnych do dzierżawienia uzdrowiska, było ono administrowane przez Prefekturę Dóbr Muszyńskich.

Epokową datą dla Krynicy jest 10. X. 1856 roku, związaną z przyjazdem komisji z prof. Józefem Dietlem, miłośnikiem kąpielisk krajowych na czele. Niezaprzeczalną i nigdy niezapomnianą zasługą Dietla jest skuteczne „wskrzeszenie” uzdrowiska z całkowitego upadku. Plan ratowania i rozwoju Krynicy opracował Prof. Dietl, który zwiedził i zapoznał się szczegółowo z problematyką uzdrowisk europejskich. Projekt został przyjęty i zatwierdzony przez rząd i zaczęto go realizować, nad czym czuwał Dietl. Reklamował on uzdrowisko i posyłał na leczenie swoich licznych pacjentów z Krakowa (2). Ważne dla Krynicy było powołanie dr. Michała Zieleniewskiego na stałego lekarza uzdrowiskowego, które to stanowisko zajmował przez 30 lat. Pozostawił on bardzo dużo informacji opublikowanych na temat działalności i historii zakładu (12, 13, 14).

Do ważnych zadań należało wykonanie analiz chemicznych wody ze Zdroju Głównego, Słotwinki i Karola, które zlecono prof. A. Aleksandrowiczowi i prof. Czyrniańskiemu. Wprowadzono po raz pierwszy kąpiele borowinowe oraz oddano do użytku gości nowe domy. W roku 1859 ujęto Zdrój Główny w cembrzynę z granitu śląskiego usuwając drewnianą.

W 1861 r. mgr Hugon Nitribitt otrzymał rządową koncesję na otwarcie apteki. Sprzedawał on olejek balsamiczny, który otrzymywał z młodych świerków, oraz tzw. kołaczyki mineralne, które przyrządzał na wzór pastylek z Ems i Gleichelbergu. Oba te produkty stanowiły specjalność uzdrowiska krynickiego (11). Również w tym roku otwarto zakład gimnastyczny.

W latach 1863-1865 wybudowano nowe łazienki mineralne według projektu Feliksa Księżarskiego, które uroczyście otwarto w 1866 roku. Ważnym wydarzeniem było oddanie do użytku stacji telegraficznej w roku 1868. W 1871 roku wykończono kryty deptak, oraz nakryto Zdrój Słowiński. W 1873 r. wybudowano łazienki, gdzie wydawano suche kąpiele w dwutlenku węgla nieznane dotychczas w kraju (7).

Zarząd Krynicy od roku 1873 przechodzi do c.k. galicyjskiej Dyrekcji Dóbr Państwowych we Lwowie, a zarządcą zostaje Z. Sokołowski.

W roku 1876 zakończono budowę linii kolejowej łączącej Tarnów z Koszycami na Węgrzech przez Nowy Sącz i Muszynę. Zbliżyło to Krynicę do Europy. Odległość z Krynicy do Muszyny wynoszącą 11 km można było odbyć bitą, szeroką drogą.

Ministerstwo Rolnictwa w roku 1877 nadało statut uzdrowisku i powołało Komisję Zdrojową. Założono stałą stację meteorologiczną, która informacje przesyłała do Akademii Umiejętności w Krakowie. W roku 1884 wybudowano nowe łazienki borowinowe, skanalizowano domy rządowe i zainstalowano wodociągi. W roku 1888 ustąpił dr Zieleniewski a jego miejsce objął dr Leon Kopff.

Dom zdrojowy oddano do użytku w 1889 r., a kościół rzymsko-katolicki w 1891, gdyż kaplica w Parku Zdrojowym nie mogła pomieścić licznych wiernych. Wzrost zainteresowania Krynicą doprowadził do coraz większego braku wody mineralnej do kąpieli. Ministerstwo Rolnictwa delegowało komisję z prof. E. Korczyńskim, następcą prof. Dietla, do zbadania problemów uzdrowiska. Efektem pobytu komisji było oddanie zdrojowiska w zarząd Departamentu Sanitarnego Namiestnictwa, dr. J. Merunowiczowi. W 1900 roku doprowadzono do Zakładu wodę źródlaną do picia wodociągiem ze stoku góry Huzary, oraz oddano pięć studzien usytuowanych w różnych częściach miasta. Z powodu wzrastającej ilości kuracjuszy do kabin kąpielowych doprowadzano wodę ze Zdroju Józefa i Słotwinki. Ciągle wzrastała ilość budynków rządowych oraz prywatnych.

28.VII 1900 roku w obecności 50 lekarzy i chorych, odsłonięto w Krynicy pomnik prof. Józefa Dietla – ojca balneologii polskiej. Na pomniku widnieje napis (3): „WSKRZESICIELOWI SWEMU WDZIĘCZNA KRYNICA”