© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 3/2012, s. 181-189
*Stefan Daniluk
Antyosteoartrotyczny wpływ modulatora β-receptora estrogenowego u kobiet po menopauzie z chorobą zwyrodnieniową kolan i osteopenią. Badanie wstępne
Antiosteoarthritic effect of estrogen β-receptor modulator in postmenopausal women with knee osteoarthritis and osteopenia. A pilot study
Zespół Badawczy Polskiej Fundacji Osteoporozy, Centrum Osteoporozy i Chorób Kostno-Stawowych w Białymstoku
Kierownik Zespołu i Dyrektor Centrum: prof. dr hab. med. Janusz E. Badurski
Streszczenie
Cel pracy. Celem pracy była ocena wpływu raloksyfenu (RLX), specyficznego modulatora receptora estrogenowego, na wskaźniki degradacji chrząstki stawowej i przebudowy kości oraz na modyfikację objawów klinicznych choroby zwyrodnieniowej kolan (OAK) u kobiet po menopauzie z osteopenią.
Materiał i metody. Badanie przeprowadzono u 65 kobiet w wieku 52-79 lat, średnio 65,4, z OAK w 1-3 stopniu wg Kellgrena i Lawrence’a, z masą kostną pomiędzy T-score –1,0 i –2,0 (w L2-L4 i/lub w szyjce kości udowej), z prawidłowym OB, i nieprzyjmujących leków kościotropowych. Utworzono losowo dwie grupy: kontrolną (C) i badaną (E), nie odróżniające się demograficznie. Obie grupy uzupełniały podaż wapnia do 1200 mg/d i wit. D3 – 800 IU/d, ale tylko grupa E otrzymywała 60 mg raloksyfenu/d przez 12 miesięcy. Wpływ na chrząstkę oceniano markerem degradacji kolagenu t. II (CTX-II) oraz białkiem oligometrycznym macierzy chrząstki (COMP) w surowicy. Reakcję tkanki kostnej monitorowano aktywnością kostnej fosfatazy alkalicznej (kFOS), osteoprotegeryną (OP), rozpuszczalnym aktywatorem receptora NF-kappa B (sRANKL) oraz produktem degradacji kostnego kolagenu t. I (CTX-I) w moczu, przeliczając na kreatyninę (/Kr). Ocenę kliniczną kolan oparto na indeksach Lequesne i WOMAC.
Wyniki. W grupie C nie odnotowano zmian, zaś w grupie E statystycznie znamiennie obniżyły się: CTX-II, CTX-II/Kr, OP oraz indeksy kliniczne Lequesne i WOMAC, nastąpił spadek wydalania CTX-II i CTX-II/Kr o 30% do 40%, zaś indeksów klinicznych WOMAC i Lequesne o 15% do 20%. Stwierdzono istotną korelację pomiędzy spadkiem wydalania CTX-II a poprawą indeksu WOMAC, wskazując na równoległy proces antykataboliczny w stawach z poprawą stanu klinicznego OAK u kobiet leczonych RLX.
Wnioski. Raloksyfen w dawce 60 mg/d przez 12 miesięcy podawany kobietom w średnim wieku 65 lat z chorobą zwyrodnieniową kolan ujawnił efekt hamowania oznak degradacji chrząstki stawowej, zmniejszył dolegliwości i istotnie poprawił funkcję kolan.
Summary
Aim. The aim of the study was to evaluate the influence of Raloxifene (RLX), a selective estrogen receptor modulator, on the rates of the articular cartilage degradation and bone turnover markers as well as on the modification of clinical symptoms of knee osteoarthritis (KOA) in post-menopausal women with osteopenia.
Material and methods. The study was conducted among 65 women aged 52-79, the average age of 65.4, with knee osteoarthritis graded 1-3 in Kellgren-Lawrence grading scale, with bone density between T-score –1.0 and –2.0 (in L1-L4 vertebrae and/or femoral neck), with normal ESR and who did not take any osteotrophic medication. Two demographically identical groups were created: a control group (C) and a treatment group (E). In both groups calcium supply was supplemented up to 1200 mg/d and vitamine D3 supply up to 800 IU/d, however, only group E were given 60 mg/d of raloxifene for 12 months. Markers for type II collagen breakdown (CTX-II) and cartilage oligomeric matrix protein in serum were used to evaluate the influence of raloxifene. Bone tissue metabolism was monitored by the activity of bone alkaline phosphatase (kFOS), osteoprotegerin (OPG), dissoluble receptor activator NF-kappa B (sRANKL) and degradation products from type I collagen t I (CTX-I) in urine on creatinine basis (/Kr). Clinical assessment of the knee was based on the WOMAC and Lequesne indexes.
Results. No change was observed in group C. In group E there was a statistical decrease in CTX-II, CTX-II/Kr, (OPG) and the WOMAC and Lequesne clinical indices; the decrease in CTX-II i CTX-II/Kr excretion was between 30-40% and the WOMAC and Lequesne indices between 15-20%. A significant correlation between the decrease in CTX-II excretion and the improvement of the WOMAC index was identified, which indicates a parallel anticatabolic process in joints and improvement of the clinical condition of KOA in women treated with RLX.
Conclusions. Raloxifene administered to women with knee osteoarthritis of average age of 65 in a dose of 60 mg a day for 12 months proves to inhibit the markers of articular cartilage degradation, reduce discomfort and significantly improve the function of the knee measured by WOMAC index.
WPROWADZENIE
Na patogenezę choroby zwyrodnieniowej stawów, osteoarthritis (OA) składają się: 1) skutki przeciążenia stawu przy prawidłowej, zdrowej chrząstce, 2) czynniki obniżające jakość chrząstki stawowej w wyniku starzenia się, procesów zapalnych, mutacji genowych czy zmęczenia materiału biologicznego (1). Trzy niekorzystne czynniki oddziałujące równocześnie – przeciążenie (otyłość, koślawość/szpotawość kolan), pomenopauzalne wypadnięcie funkcji jajników i starzenie się chrząstki znacznie zwiększają ryzyko wystąpienia choroby zwyrodnieniowej kolan (OAK) (2). Na obecnym etapie wiedzy można przyjąć, że proces OA przebiega dwufazowo. Rozpoczyna się od nasilenia przebudowy i resorpcji kości podchrzęsnej (w której niska aktywność PGE2, wysoka obecność RANKL przy niskiej OPG sprzyjają nasilonej osteoklastogenezie i resorpcji, skutkując ścieńczeniem grubości kości podchrzęsnej), zaś w zaawansowanej fazie dominuje faza osteosklerotyczna (gdzie wysoka obecność PGE2, niska RANKL przy wysokiej OPG, hamuje osteoklastogenezę, co zwiększa grubość warstwy kostnej) (3). Momentem inicjującym ten proces jest stres tlenowy, towarzyszący przeciążeniu. Aktywuje on czynnik jądrowy NF-κβ zarówno chondrocytów, jak i osteoblastów i osteocytów, co uruchamia sekrecję z nich interleukiny IL-1β oraz metaloproteinaz degradujących, po ich aktywacji, składniki macierzy chrząstki stawowej (4-7). Chondroprotekcyjne i antykataboliczne działanie na chrząstkę hamowania resorpcji kości kalcytoniną było wykazane znacznie wcześniej niż zjawisko dwufazowości reagowania kości podchrzęsnej na przeciążenie (8).
Wzrost ujawniania się OA kolan u kobiet po menopauzie, kiedy równocześnie obserwuje się szybki spadek masy kostnej, wskazuje, że należy szukać wytłumaczenia w wyłączeniu oddziaływania estrogenów na struktury stawów, w tym głównie wpływu na opóźnianie procesu starzenia się zarówno komórek macierzystych zrębu (KMZ), jak i dojrzałych chondrocytów (9). Receptory estrogenowe α i β znajdują się na osteoblastach, osteoklastach, jak i na chondrocytach, a ich selektywne modulatory (SERM) oddziałują na nie równocześnie w kości, jak i chrząstce (10-12). Ostatnia metaanaliza pozwala przyjąć wpływ endo- i egzogennych estrogenów na przebudowę chrząstki i podchrzęsnej kości, jak i wpływ polimorfizmu estrogenowego receptora α i β na przebieg OA (13). Pomenopauzalny spadek osoczowego estrogenu (E2) powoduje w krążących makrofagach nadprodukcję IL6, TNF i IL-1 cytokin stymulujących osteoklastogenezę poprzez wzrost sekrecji RANKL i supresję OPG w pochodnych KMZ, w tym i w chondrocytach (14), sprzyjając resorpcji kości i sekrecji metaloproteinaz z chondrocytów. Raloksyfen (RLX), przedstawiciel SERM zapobiega apoptozie chondrocytów wywoływanej oddziaływaniem interleukiny 1 β (IL-1β), istotnie uczestniczącej w destrukcji stawu w OA, sugerując potencjał antykataboliczny na chrząstkę (15). Kliniczny wpływ RLX na przebieg OA kolan u kobiet nie jest znany.
CEL PRACY
Ocena wpływu RLX na wskaźniki degradacji chrząstki stawowej i przebudowy kości oraz na modyfikację objawów klinicznych choroby zwyrodnieniowej kolan u kobiet po menopauzie z obniżoną masą kostną.
DOBÓR PACJENTEK, KRYTERIA OCENY I STOSOWANE METODY
Badanie przeprowadzono u 65 kobiet w wieku 52-79 lat, średnio 65,4 lat, będących średnio 18 lat po menopauzie, które zgłosiły się do Centrum Osteoporozy i Chorób Kostno-Stawowych w Białymstoku z powodu dolegliwości ze strony kolan. Kryteriami włączenia do badań były:
1. Zdiagnozowana wg kryteriów ACR (16) choroba zwyrodnieniowa kolan (osteoarthritis – OA) w 1-3 stopniu zaawansowania w skali Kellgrena i Lawrensa (K-L) (17).
2. Masa kostna o T-score poniżej -1,0 SD, mierzona w szyjce kości udowej lub w kręgosłupie metodą DXA.
3. Prawidłowe wyniki badań OB.
4. Nieprzyjmowanie w przeszłości leków hamujących resorpcję kości ani innych mogących wpływać na nią w ciągu ostatnich dwóch miesięcy, w tym niesteroidowych leków przeciwzapalnych, jak również nieobecność w wywiadzie incydentów zakrzepowych czy chorób mogących mieć wpływ na metabolizm kości.
5. Świadoma zgoda pacjentek na udział w badaniu.
Uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Okręgowej Izbie Lekarskiej w Białymstoku na wykonanie niniejszego badania.
Pacjentki losowo przydzielano do grupy kontrolnej (C), bądź do grupy leczonej (E) otrzymującej 60 mg raloksyfenu, RLX (EVISTA f-my Eli Lilly) dziennie, w przybliżonym stosunku liczbowym 1:1. W ciągu 12 miesięcy przeprowadzania próby połowa pacjentek z grupy kontrolnej odmówiła dalszego uczestnictwa z powodu braku efektu leczniczego, uszczuplając liczbę grupy C. Pod koniec badań stosunek liczbowy grupy C do E wynosił już tylko 1:2. Uczestniczki obu grup przyjmowały preparaty wapnia w dziennej dawce 1200 mg, witaminę D3 – 800 IU oraz w razie bólu tramadol 1-2 x 50 mg/dobę. Czas klinicznej manifestacji OA w grupie C wynosił średnio 9,2 lat, a w grupie E – 8,9 lat. Średnie zaawansowanie zmian OA mierzone skalą K-L w grupie C sięgało 2,3 stopnia, zaś w grupie E – 2,4 stopnia. Dane demograficzne obu grup prezentuje tabela 1.
Tabela 1. Liczba, wiek, waga, wzrost, BMI pacjentek uczestniczących w badaniu.
| | Grupa kontrolna
(C)
N = 20 | Grupa leczonych
(E)
N = 34 |
| Wiek | 65,7 ± 6,2 | 65,4 ± 6,3 |
| Waga | 72,8 ± 8,3 | 75,7 ± 12,5 |
| Wzrost | 157,3 ± 5,5 | 158,2 ± 5,0 |
| BMI | 29,4 ± 2,8 | 30,3 ± 5,3 |
Ocenę wpływu leczenia RLX na chrząstkę stawową oparto na pomiarach wydalania z moczem specyficznego dla chrząstki stawowej C-terminalnego tetrapeptydu kolagenu typu II (18) CTX-II (CartiLaps firmy Nordic Bioscience Diagnostics) metodą ELISA wraz z przeliczaniem na wydaloną z moczem kreatyninę (CTX-II/Kr), oraz na oznaczeniu w surowicy oligometrycznego białka macierzy chrzęstnej (19) (COMP firmy Wieslab) metodą ELISA podaną przez producentów. Metabolizm kości oceniano wskaźnikami jej anabolizmu i katabolizmu: izoenzymem kostnym fosfatazy zasadowej w surowicy (20) FOS (Alkphase-B firmy Metra-Biosystems Inc), osteoprotegeryną OPG (21, 22) w surowicy (Osteoprotegerin firmy Biomedica) oraz C-terminalnym tetrapeptydem kolagenu typu I (23) CTX-I w surowicy (Serum CrossLaps firmy Nordic Bioscience Diagnostics) i rozpuszczalnym aktywatorem receptora NF-kappa B (21, 22) (sRANKL firmy Biomedica) metodą ELISA zgodnie z procedurami producentów zestawów. Kliniczną skalę objawów ze strony kolan, bólu i funkcji, oceniano indeksami WOMAC (24) i Lequesne (25). Badanie masy kostnej (BMD) wykonano metodą DXA aparatem Hologic 4500 SL w kręgach L2-L4 i w szyjce kości udowej.
Protokół 12-miesięcznego badania obejmował 6 wizyt: pierwszą, kwalifikującą do dalszych badań; drugą (miesiąc „0”) – rozpoczęcie leczenia; trzecią (miesiąc „3”) – po 3 miesiącach leczenia; czwartą – po 6 miesiącach („6”), piątą – po 9 miesiącach („9”) i szóstą – po 12 miesiącach („12”). W czasie każdej wizyty (oprócz kwalifikacyjnej) pobierano od będących na czczo pacjentek krew i mocz na ww. badania biochemiczne, i były one (po odseparowaniu surowicy) przechowywane w temperaturze -70°C do jednoczesnego oznaczenia. W czasie każdej wizyty monitorowano stan ogólny chorych i wydolność ich stawów kolanowych. Pacjentki w trakcie całego 12-miesięcznego okresu leczenia miały możliwość przyjmowania w razie bólu tabletki á 50 mg tramadolu do dawki dziennej 100 mg, z obowiązkiem odnotowania liczby przyjętych tabletek między wizytami.
Analiza statystyczna wyników badań obejmowała ocenę typu rozkładu w populacjach grup C i E, ocenę zmian w czasie leczenia wartości średnich markerów degradacji chrząstki i przebudowy kości oraz testów klinicznych, ocenę równości wartości średnich do zmiennych niezależnych (nieparametrycznym testem zgodności chi kwadrat, testem t Studenta, testem F jednorodności wariancji oraz testem serii Walda-Wolfowitza). Zbadano zależności między parametrami biochemicznymi a testami klinicznymi (testem istotności współczynnika korelacji Pearsona). Ze względu na luki w wynikach poszczególnych oznaczeń, analizie statystycznej poddano tylko wyniki tych pacjentek, które miały wykonane wszystkie badania biochemiczne i kliniczne przed, w czasie i po leczeniu.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
RLX był dobrze tolerowany, w czasie 12-miesięcznej obserwacji nie zauważono objawów niepożądanych. Żadna z osób biorących udział w badaniu nie zrezygnowała z uczestnictwa w grupie E, natomiast w grupie C zrezygnowało w trakcie programu 14 z 34 pacjentek. W grupie C odnotowano sumarycznie w ciągu 12 miesięcy przyjęcie 112 tabletek 50 mg tramadolu, w grupie badanej E – 56 tabletek.
W kolejnych tabelach przedstawiono wyniki badanych wskaźników biochemicznych:
– kostnych (tabela 2): CTX-I (w ng/ml), kreatyniny w moczu, Kr (mmol/l), fosfatazy zasadowej kostnej – FOS (U/l), osteoprotegeryny – OPG (pmol/l), i sRANKL (pmol/l),
Tabela 2. Wskaźniki przebudowy kości (CTX-I, fosfatazy zasadowej kostnej – FOS, osteoprotegeryny – OPG i sRANKL) w grupie kontrolnej C i badanej E, sprzed – 0 oraz po 3, 6 i 12 miesiącach badania.
| Wskaźniki przebudowy kości |
| | Grupa kontrolna (C) | Grupa badana (E) |
| | N | M | SD | SE | N | M | SD | SE |
| CTX-I_0 | 19 | 0,278 | 0,191 | 0,044 | 32 | 0,291 | 0,214 | 0,038 |
| CTX-I_3 | 18 | 0,616 | 0,367 | 0,087 | 32 | 0,663 | 0,544 | 0,096 |
| CTX-I_6 | 18 | 0,927 | 0,419 | 0,099 | 29 | 0,745 | 0,395 | 0,073 |
| CTX-I_12 | 16 | 0,776 | 0,316 | 0,079 | 26 | 0,608 | 0,235 | 0,046 |
| FOS_0 | 19 | 26,97 | 8,311 | 1,907 | 32 | 25,58 | 9,484 | 1,677 |
| FOS_3 | 18 | 33,29 | 13,03 | 3,073 | 32 | 31,56 | 9,837 | 1,739 |
| FOS_6 | 18 | 31,40 | 8,171 | 1,926 | 29 | 27,14 | 6,749 | 1,253 |
| FOS_12 | 16 | 33,03 | 11,69 | 2,924 | 27 | 30,55 | 12,93 | 2,489 |
| OPG_0 | 19 | 8,063 | 3,002 | 0,689 | 32 | 8,009 | 3,321 | 0,587 |
| OPG_3 | 19 | 8,456 | 3,242 | 0,744 | 32 | 7,381 | 3,306 | 0,584 |
| OPG_6 | 17 | 8,212 | 2,520 | 0,611 | 28 | 7,243 | 2,732 | 0,516 |
| OPG_12 | 15 | 6,407 | 2,930 | 0,757 | 26 | 6,488 | 2,352 | 0,461 |
| sRANKL_0 | 19 | 1,351 | 1,716 | 0,394 | 32 | 1,562 | 1,859 | 0,329 |
| sRANKL _3 | 18 | 0,862 | 1,859 | 0,438 | 32 | 0,570 | 0,801 | 0,142 |
| sRANKL _6 | 18 | 0,279 | 0,710 | 0,167 | 29 | 0,107 | 0,146 | 0,027 |
| sRANKL _12 | 16 | 0,677 | 0,462 | 0,115 | 26 | 0,976 | 1,524 | 0,299 |
N – liczebność próby, M – wartość średnia próby, SD – odchylenie standardowe, SE – standardowy błąd średniej.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Poole AR, Guilak F, Abramson SB: Etiopathogenesis of osteoarthritis. W: Osteoarthritis – diagnosis and medical/surgical management. Fourth Edition. Moskowitz RW, Altman RD, Hochberg MC, Buckwalter JA, Goldberg VM. Wolters Kluwer/Lippincott Williams&Wilkins, Philadelphia 2007; 27-49.
2. Cicuttii FM, Spector T, Baker J: Risk factors for osteoarthritis in the tibiofemoral and patellofemoral joints of the knee. J Rheumatol 1997; 24: 1164-1167.
3. Kwan Tat S, Pelletier J-P, Lajeunesse D et al.: The differential expression of osteoprotegerin (OPG) and receptor activator of nuclear factor kB lignad (RANKL) in human osteoarthritic subchondral bone osteoblasts is an indicator of the metabolic state of these disease cells. Clin Exp Rheumatol 2008; 26: 295-304.
4. Lotz M: NO and other radicals in the pathogenesis of osteoarthritis. [In:] Osteoarthritis, inflammation and degeneration. Ed J Buckwalter TOS Press 2007; 182-191.
5. Henrotin YE, Bruckner P, Pujol JP: The role of reactive oxygen species in homeostasis and degeneration of cartilage. Osteoarthritis Cartilage 2003; 11: 747-755.
6. Martin JA, Brown TD, Heiner AD et al.: Chondrocyte senescence, joint loading and osteoarthritis. Clin Orthop Relat Res 2004; Suppl. 427: 96-103.
7. Brandl A, Harmann A, Bechmann V et al.: Oxidative stress induces senescence in chondrocytes. J Orthop Res 2011; 29, 7: 1114-1120.
8. Badurski JE, Schwamm W, Zimnoch L et al.: Chondroprotective action of salmon calcitonin in experimental arthropaties. Calc Tis Intern 1991; 49, 23-28.
9. Breu A, Sprinzing B, Merkl K et al.: Estrogen reduces cellular aging in human mesenchymal stem cells and chondrocytes. J Orthop Res 2011; 29, 10: 1563-1571.
10. Tanamas SK, Wijethilake P, Wluka AE et al.: Sex hormones and structural changes In osteoarthritis: a systemic review. Maturitas 2011; 69, 2: 141-156.
11. Felson D, Nevitt M: The effects of estrogen on osteoarthritis. Curr Opin Rheumatol 1998; 10, 3: 269-272.
12. Ushiyama T, Ueyama H, Inoue K et al.: Expression of genes for estrogen receptors alpha and beta in human articular chondrocytes. Osteoarthritis Cartilage 1999; 7, 6: 560-566.
13. Nilsson O, Falk J, Ritzen E et al.: Raloxifene acts as an estrogen agonist on the rabbit growth plate. Endocrinology 2003; 144, 4: 1481-1485.
14. Syed F, Khosla S: Mechanisms of sex steroid effects on bone. Biochem Biophys Res Commun 2005; 328: 688-696.
15. Tinti L, Niccolini S, Lamboglia A et al.: Raloxifene protects cultured human chondrocytes from IL-1β induced damage: a biochemical and morphological study. Eur J Pharmacol 2011; 670, 1: 67-73.
16. Altman R, Asch E, Bloch D, Bole D, Borenstein K, Brandt K et al.: Development of criteria for the classification and reporting of osteoarthritis. Classification of osteoarthritis of the knee. Arthritis Rheum 1986; 29: 1039-1049.
17. Kellgren JH, Lawrence JS: Radiological assessment of osteoarthrosis. Ann Rheum Dis 1957; 16: 49-502.
18. Christgau S, Garnero P, Fledelius C et al.: Collagen type II C-telopeptide fragments as an index of cartilage degradation. Bone 2001; 29: 209-215.
19. Saxne T, Heinegard D: Cartilage oligomeric matrix protein: a novel marker of cartilage turnover detectable in synovial fluid and blood. Br J Rheumatol 1992; 31: 583-591.
20. Delmas PD: Markers of bone formation and resorption. In: Primer on the metabolic bone diseases and disorders of mineral metabolism, 2nd ed. MJ Favus, ed. 1993; New York: Raven Press, 108-112.
21. Ma YL, Cain RL, Halladay DL et al.: Catabolic effects of continuous human PTH (1-38) in vivo is associated with sustained stimulation of RANKL and inhibition of osteoprotegerin and gene-associated bone formation. Endocrinology 2001; 142, 9: 4047-4054.
22. Christgau S, Rosenquist C, Alexandersen P et al.: Clinical evaluation of the Serum CrossLaps One Step ELISA, a new assay measuring the serum concentration of bone-derived degradation products of type I collagen C-telopeptides. Clin Chem 1998; 44: 2290-2300.
23. Kwan Tat S, Padrines M, Theoleyre S et al.: IL-6, RANKL, TNF-alpha/IL-1: interrelations in bone resorption pathophysiology. Cytokine Growth Factor Rev 2004; 15, 1: 49-60.
24. Bellamy N: WOMAC osteoarthritis index: a user’s guide. London (Canada): University of Western Ontario, 1995.
25. Lequesne M: Indices of severity and disease activity for osteoarthritis. Semin Arthritis Rheum 1991; 20, 6, Suppl 2: 48-54. Review.
26. Hoegh-Andersen P, Tanko LB, Andersen TL et al.: Ovariectomized rats as a model of postmenopausal osteoarthritis: validation and application. Arthritis Res Ther 2004; 6, 2: 169-180.
27. Ravn P, Warming L, Christgau S, Christiansen C: The effect on cartilage of different forms of application of postmenopausal estrogen therapy: comparison of oral and transdermal therapy. Bone 2004; 35: 1216-1221.
28. Tanko G, Kasper T, Quist S: Antiresorptive agents used in the treatment of postmenopausal osteoporosis have different impact on markers of cartilage degradation. American College of Rheumatology National Scientific Meeting, San Antonio 2004; Abstract 829.
29. Dieppe P: Subchondral bone should be the main target for the treatment of pain and disease progression in osteoarthritis. Osteoarthritis Cartilage 1999; 7: 325-326.
30. Mattei JP, Roux H: New potential therapeutic goals: Subchondral bone and progression of osteoarthritis. Osteoarthritis Cartilage 1999; 7: 329-330.
31. Reginster JY, Kvasz A, Bruyere O, Henrotin Y: Is there any rationale for prescribing hormone replacement therapy (HRT) to prevent or to treat osteoarthritis? Osteoarthritis Cartilage 2003; 11: 87-91.
32. Manicourt DH, Altman RD, Williams JM et al.: Treatment with calcitonin suppresses the responses of bone, cartilage, and synovium in the early stages of canine experimental osteoarthritis and significantly reduces the severity of the cartilage lesions. Arthritis Rheum 1999; 42, 6: 1159-1167.
33. El Hajjaji H, Wiilliams JM, Devogelaer JP et al.:Treatment with calcitonin prevents the net loss of collagen hyaluronan and proteoglycan aggregates from cartilage in the early stages of canine experimental osteoarthritis. Osteoarthritis Cartilage 2004; 12: 904-911.
34. Hellio MP, Peschard MJ, Cohen C et al.: Calcitonin inhibits phospholipase A2 and collagenase activity of human osteoarthritic chondrocytes. Osteoarthritis Cartilage 1997; 5: 121-128.
35. Bagger YZ, Tanko LB, Alaxandersen P et al.: Oral salmon calcitonin induced suppression of urinary collagen type II degradation in postmenopausal women: A new potential treatment of osteoarthritis. Osteoporos Int 2005; 16: Suppl 3, OC 32, S10.
36. Hayami T, Pickarski M, Wesolowski GA et al.: The role of subchondral bone remodeling in osteoarthritis. Reduction of cartilage degradation and prevention of osteophyte formation by alendronate in the rat anterior cruciate ligament transection model. Arthritis Rheum 2004; 50, 4: 1193-1206.
37. Carbone LD, Nevitt MC, Wildy K et al.: The relationship of antiresorptive drug use to structural findings and symptoms of knee osteoarthritis. Arthritis Rheum 2004; 50, 11: 3516-3525.
38. Bingham C, Aronstein W, Adami S et al.: Treatment with risedronate reduced urinary CTX-II, a specific biochemical marker of type II collagen degradation, in 24-month study of knee OA. Osteoarthritis Cartilage 2004; 12, Suppl 13: S9, M22.
39. Muehleman C, Green J, Williams JM et al.: The effect of bone remodeling inhibition by zolendondronic acid in an animal model of cartilage matrix damage. Osteoarthritis Cartilage 2002; 10, 2: 226-233.
40. Henrotin Y, Labasse A, Zheng SX et al.: Strontium ranelate increases cartilage matrix formation. J Bone Miner Res 2001; 16, 2: 299-308.
41. Alexandersen P, Tanko LB, Bagger YZ et al.: Strontium ranelate inhibits urinary excretion of CTX-II, a marker of cartilage degeneration, in postmenopausal women. Osteoporos Int 2005; 16, Suppl 3: P244, S60.
42. Reginster JY, Badurski JE, Bellamy N et al.: Efficacy and safety of strontium ranelate in the treatment of knee osteoarthritis: results of a double-blind, randomized placebo-controlled trial. Lancet 2012; w druku.
43. Jochems C, Islander U, Kallkopf A et al.: Role of raloxifene as a potent inhibitor of experimental postmenopausal polyarthritis and osteoporosios. Arthritis&Reumatism 2007; 56, 10: 3261-3270.
44. Fujita T, Fujii Y, Munezane H et al.: Analgesic effect of raloxifene on back and knee pain In postmenopausal women with osteoporosis/or osteoarthritis. J Bone Miner Metab 2010; 28, 4: 477-484.
45. Lane NE, Brandt K, Hawker G et al.: OARSI-FDP initiative: defining the disease state of osteoarthritis. Osteoarthritis Cartilage 2011; 19: 478-482.
46. Dworkin RH, Peirce-Sandner S, Turk DC et al.: Outcome measures in placebo-controlled trials of osteoarthritis: responsiveness to treatment effect in the REPORT database. Osteoarthritis Cartilage 2011; 19: 483-492.
47. Strand V, Bloch DA, Leff R et al.: Safety issues in the development of treatments for osteoarthritis: recommendation of the Safety Considerations Working Group. Osteoarthritis Cartilage 2011; 19: 493-499.
