Choroby stawów wywoływane przez kryształy spowodowane są głównie krystalizacją substancji pochodzenia endogennego – moczanu sodu, dwuwodnego pirofosforanu wapnia (CPPD), hydroksyapatytu innych związków wapniowo-fosforanowych, lipidów i szczawianu wapnia. Najczęściej w stawach dochodzi do powstania kryształów moczanu sodu, które wywołują objawy określane jako dna moczanowa (ang. gout). W sytuacji, gdy podobne objawy – napady ostrego zapalenia stawów, a także zapalenie przewlekłe – spowodowane są przez inne, wymienione wyżej związki krystaliczne, mówimy o „dnie rzekomej” (ang. pseudogout) (1-3).

Pomimo faktu, że dna moczanowa jest chorobą znaną od tysięcy lat wciąż możliwości jej leczenia są bardzo ograniczone, gdyż dotychczas nie udało się poznać przyczyny choroby, a jej patogeneza nie jest całkowicie wyjaśniona. W ostatniej dekadzie nastąpił znaczny wzrost zachorowalności na dnę. Zwiększyła się liczba chorych wymagających hospitalizacji z jej powodu lub w związku z objawami chorób towarzyszących (cukrzycy, otyłości, nadciśnienia tętniczego, miażdżycy, choroby niedokrwiennej serca, zespołu metabolicznego) (4-8). Spowodowało to zwiększone zainteresowanie mechanizmami odpowiedzialnymi za patogenezę dny i doprowadziło do szeregu nowych spostrzeżeń i ustaleń.

Ostatnio stwierdzono, że na szczycie „hierarchii” czynników decydujących o procesie ostrego zapalenia w stawie maziowym wywołanego przez kryształy należy umieścić interleukinę-1β (IL-1β) (9, 10). Jest ona uwalniana przez makrofagi w wyniku działania kryształów na receptor błonowy (TLR lub inny) i fagocytozy kryształów. IL-1β ulega aktywacji pod wpływem inflammasomów, następuje chemotaksja granulocytów obojętnochłonnych do miejsca jej działania i aktywacja komórek tucznych. Dochodzi do uwalniania dalszych cytokin prozapalnych – czynnika martwicy nowotworów-α (TNF-α), interleukiny-6 (IL-6), chemokin (m.in. CXCL), histaminy oraz szeregu mediatorów reakcji zapalnej – tlenku azotu, wolnych rodników tlenowych, eikozanoidów, a także enzymów proteolitycznych – co może prowadzić do śmierci komórki (9-12).

W tej kaskadzie zjawisk jest jednak jeszcze wiele niewiadomych. Nie wiadomo na przykład na czym polega regulacja inflammasomów. Najnowsze badania Zhou i wsp. (13) dowodzą istotnej roli w tym procesie jednego z czynników uczestniczących w sygnałach komórkowych (thioredoxin = TXNIP). W rachubę wchodzą jednak liczne „regulatory” i niezwykle złożone powiązania między nimi. Fakt, że napady dny ustępują samoistnie przypisuje się działaniu transformującego czynnika wzrostu TGF-β (14).

Opisane mechanizmy są wspólne dla dny moczanowej i dny rzekomej. Niektóre zjawiska prowadzące do ostrego zapalenia stawów w ich przebiegu różnią się jednak między sobą, co z kolei przekłada się na możliwości jego leczenia. Objawy dny moczanowej związane są przede wszystkim z hiperurykemią, która może mieć charakter pierwotny, wtórny lub „idiopatyczny”. Za hiperurykemię uważa się stan, gdy stężenie kwasu moczowego (KM) w surowicy przekracza próg jego rozpuszczalności i wynosi ≥ 7 mg/dl (416 μmol/l). W każdej z wymienionych postaci może dochodzić do zwiększonego wytwarzania KM i/lub jego upośledzonego wydalania (prawidłowo – około 800 mg/dobę). Zwiększone wytwarzanie KM jest najczęściej uwarunkowane genetycznie poprzez zwiększoną aktywność syntetazy fosforybozylofosforanu, częściowy niedobór fosforybozylotransferazy hipoksantyno-guaninowej lub mutację genów dla oksydazy ksantynowej i białek uczestniczących w wydalaniu KM (1). Czynniki nabyte – odpowiedzialne za hiperurykemię wtórną, spowodowaną zwiększonym rozpadem nukleotydów – to głównie choroby mielo- i limfoproliferacyjne, czerwienica prawdziwa, niedokrwistość hemolityczna, a także wpływ wielu leków (związki moczopędne, immunosupresyjne, antybiotyki) i radioterapii. Zmniejszone wydalanie KM jest często związane z chorobami nerek, towarzyszącym nadciśnieniem tętniczym, cukrzycą, otyłością, zaburzeniami hormonalnymi, a także wpływem niektórych leków (1, 3). Hiperurykemia bywa ponadto wynikiem stosowania diety bogatej w puryny (mięso, owoce morza), spożywania nadmiaru fruktozy (soki owocowe) i alkoholu (piwo, wódka) (15-17). Do występowania napadów ostrego zapalenia stawów pod wpływem kryształów moczanu sodu dochodzi tylko u kilkunastu procent osób z hiperurykemią. Czynnik, który ma wpływ na skłonność do występowania objawów choroby w tej populacji nie jest znany, natomiast u osób „podatnych” napady dny pojawiają się najczęściej po spożyciu alkoholu, nadmiaru puryn, po znacznym wysiłku fizycznym, urazach, zabiegach operacyjnych, w przebiegu zakażeń, po przyjęciu niektórych leków lub radioterapii. Do napadów dochodzi często u biorców przeszczepów – szczególnie serca i nerek (1, 3).