Ogromny polimorfizm obrazu klinicznego chorób reumatycznych, wynikający z zajęcia procesem zapalnym nie tylko stawów i tkanek okołostawowych, lecz także szeregu narządów wewnętrznych stanowi wciąż źródło licznych niepowodzeń diagnostycznych i terapeutycznych. Przypuszcza się, że u podłoża groźnych powikłań narządowych, często kończących się zgonem, leżą zmiany patologiczne w obrębie naczyń krwionośnych, stanowiące obok zaburzeń immunologicznych integralny element patogenezy układowych chorób tkanki łącznej (1, 2). Znaczna różnorodność zmian kliniczno-morfologicznych, spowodowana uszkodzeniem naczyń krwionośnych o różnej wielkości i lokalizacji, stwarza duże trudności diagnostyczne, zwłaszcza w początkowym okresie schorzenia, gdy nie stwierdza się odchyleń od stanu prawidłowego w badaniu histopatologicznym (3). Stąd też wczesna diagnostyka zmian naczyniowych odgrywa szczególne znaczenie w nowoczesnej strategii postępowania terapeutycznego, zwłaszcza wobec indywidualnego przebiegu choroby, trudno poddającego się leczeniu i kontroli.

Rezultatem poszukiwania kolejnych, nieinwazyjnych metod diagnostycznych, pozwalających na jak najwcześniejsze wykrycie zmian naczyniowych jest rosnące zainteresowanie technikami kapilaroskopowymi, umożliwiającymi nie tylko przyżyciowe badanie zmian morfologicznych w obrębie mikrokrążenia, lecz także ich monitorowanie. Spośród licznych technik kapilaroskopowych największe zastosowanie znalazło badanie wideokapilaroskopowe, wprowadzone przez Bollingera w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia (4). Dzięki sprzężeniu z systemem telewizyjnym, badanie to pozwala na wykorzystanie techniki dynamicznej kapilaroskopii do oceny zaburzeń mikrokrążenia oraz monitorowania dynamiki zmian naczyniowych zarówno w przebiegu chorób reumatycznych, jak i dermatologicznych (łuszczyca, owrzodzenia i martwice), neurologicznych (neuropatie obwodowe, dystrofie neurowegetatywne), hematologicznych (czerwienica prawdziwa, niedokrwistości, przewlekłe białaczki), a także coraz częściej występujących chorób cywilizacyjnych, takich jak cukrzyca czy nadciśnienie tętnicze (5- 7).

Zasada kapilaroskopii polega na przyżyciowej ocenie morfologii naczyń włosowatych skóry za pomocą technik powiększających. W praktyce klinicznej badanie wykonuje się za pomocą mikroskopu świetlnego lub mikrokamery (wideokapilaroskopu) z użyciem dodatkowego oświetlenia ze źródła zimnego światła, aby zapobiec rozszerzeniu naczyń. Wiązka światła powinna padać na badaną skórę pod kątem 45°, aby uniknąć odbicia od jej powierzchni. W celu zwiększenia przejrzystości naskórka należy nanieść na skórę kroplę olejku immersyjnego (8).

Przed zaplanowaniem terminu badania należy uprzedzić pacjenta, aby nie korzystał z zabiegów kosmetycznych w okolicy wałów paznokciowych i paznokci obu rąk (manicure) przez okres minimum dwóch tygodni. Najczęściej obserwuje się kapilary w obrębie wałów paznokciowych, ponieważ jedynie w tej lokalizacji pętle naczyniowe mają układ równoległy do powierzchni skóry, co umożliwia prześledzenie ich przebiegu na całej długości. W codziennej praktyce badaniu poddawane są cztery palce (II-V) obu rąk, znacznie rzadziej – naczynia w obrębie skóry grzbietu stóp, warg, dziąseł, języka lub spojówek gałek ocznych.

W celu uniknięcia błędów interpretacyjnych należy pamiętać, że ściana naczyń włosowatych, zbudowana z pojedynczej warstwy komórek śródbłonka, nie jest widoczna; tak więc ocenie podlegają jedynie te naczynia, które są wypełnione krwinkami czerwonymi.

Niezwykle ważne jest także zapewnienie podczas badania komfortu psychicznego i termicznego, aby zapobiec skurczowi naczyń w wyniku niskiej temperatury bądź stresu. Badanie należy przeprowadzać w temperaturze pokojowej 20-22°C, zaś pacjent powinien mieć możliwość adaptacji do warunków otoczenia przez okres minimum 15-20 minut (8).

Prawidłowe badanie kapilaroskopowe obejmuje ocenę nie tylko morfologii naczyń włosowatych, ich układu architektonicznego, liczby, kształtu i rozmiarów, lecz także stopnia wypełnienia kapilar, charakteru przepływu erytrocytów oraz przejrzystości skóry, widoczności podbrodawkowego splotu żylnego i obecności zmian patologicznych w obrębie podścieliska łącznotkankowego (4, 5).

Prawidłowy obraz kapilaroskopowy charakteryzuje homogenny układ równolegle położonych pętli naczyniowych, które zbudowane są z ramienia tętniczego, żylnego oraz odcinka szczytowego (4, 5, 8). Ostrożność i rozwaga, konieczne przy interpretacji badania, wynikają z faktu znacznej indywidualnej różnorodności dotyczącej morfologii pętli naczyniowych, zwłaszcza w zakresie odcinka żylnego, który może być kręty, poszerzony lub rozgałęziony. Zmiany te są znacznie częściej obserwowane u osób w starszym wieku oraz u dzieci, co należy uwzględnić przy ocenie wyniku badania (9, 10). Ponadto powyżej 70. roku życia u 25% osób na ramieniu żylnym pętli mogą pojawiać się mikrotętniaki, w wyniku rozwoju zmian miażdżycowych (10).

U osób zdrowych, w obrębie wałów paznokciowych rąk, liczba naczyń włosowatych wynosi od 10 do 30 w 1 mm² (4, 5). Przy ocenie liczby pętli należy zwrócić uwagę na obecność obrzęku podścieliska łącznotkankowego oraz grubość naskórka, które mogą w znacznym stopniu utrudniać właściwą interpretację badania. W warunkach prawidłowych podbrodawkowy splot żylny jest niewidoczny. Jednakże może być on zauważalny przy bardzo cienkiej warstwie naskórka, zwłaszcza u dzieci oraz u osób starszych (9, 10).

Z uwagi na fakt, iż obraz kapilaroskopowy, kontrolowany w różnych odstępach czasu, nawet przez lata, pozostaje u osób zdrowych taki sam, istotne znaczenie przy interpretacji wyniku badania odgrywa ocena dynamiki zmian naczyniowych.

Obok zmian morfologicznych, liczba, rozmiar, układ pętli naczyniowych, cechy podścieliska, a także ocena prędkości przepływu erytrocytów decydują o prawidłowości bądź patologii obrazu (4, 8). Jednakże należy podkreślić, iż poza doświadczeniem osoby badającej, kompleksowa ocena kliniczna odgrywa kluczową rolę w procesie diagnostycznym, warunkując uzyskanie obiektywnej interpretacji wyniku badania kapilaroskopowego.

Obrazy patologiczne charakteryzują się obecnością pętli nieregularnych, różniących się pod względem długości, szerokości, kształtu, układu, jak też odległości między kapilarami. Istotne znaczenie odgrywa także ocena barwy, przejrzystości oraz obecności zmian patologicznych w obrębie podścieliska naczyniowego, takich jak wynaczynienia czy też obszary całkowicie pozbawione kapilar (obszary awaskularyzacji) (11).