© Borgis - Postępy Nauk Medycznych s3/2011, s. 4-10
*Tomasz Zdrojewski
Częstość występowania i świadomość nadciśnienia tętniczego w Polsce i na świecie
Prevalence and awareness of arterial hypertension in Poland and in the world
Katedra Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego
Kierownik Katedry: prof. dr hab. med. Bogdan Wyrzykowski
Streszczenie
Nadciśnienie tętnicze (NT), jako jeden z głównych czynników ryzyka chorób serca i naczyń, stanowi w Polsce i na świecie duży problem medyczny, społeczny i ekonomiczny. Właściwe planowanie działań w celu poprawy prewencji i kontroli NT musi być oparte na obiektywnej ogólnopolskiej ocenie epidemiologicznej. Wymaga to prowadzenia badań przekrojowych metodą reprezentacyjną w populacji generalnej. Badania NATPOL PLUS, WOBASZ i POLSENIOR wykonane w ostatniej dekadzie dostarczyły nowych i ważnych informacji. Rozpowszechnienie NT wśród dorosłych Polaków przy pomiarach podczas dwóch oddzielnych wizyt wg kryteriów ESH i PTNT wynosi 31% (około 9 mln dorosłych Polaków); NT u osób w wieku 18-39 lat rozpoznano u 7% badanych, natomiast > 65. roku życia – 76%. W pomiarach wykonanych podczas jednej wizyty podwyższone ciśnienie stwierdzono u około 36% dorosłych Polaków. Tylko dwie trzecie chorych na NT było świadomych choroby, zaś co ósmy skutecznie leczony. U 30% Polaków stwierdzono ciśnienie wysokie prawidłowe. Na początku ubiegłej dekady, w analizie z użyciem podobnych metod i zakresu wieku badanych, rozpowszechnienie NT w Polsce było podobne jak w Czechach, Rumunii i Portugalii, zaś o 8-9% większe niż w Turcji i we Włoszech. W Polsce częstość występowania NT była tylko nieznacznie większa niż w USA (różnica ok. 3%), natomiast skuteczność leczenia prawie 3-krotnie niższa. W okresie transformacji obserwowano w naszym kraju dużą redukcję znajomości własnego ciśnienia (z 72% w 1994 roku do 59% w 2002 roku). Około 2005 roku ten niekorzystny trend uległ zahamowaniu i odwróceniu. Sytuacja epidemiologiczna NT, która zależy od czynników społecznych, jest najgorsza wśród mężczyzn w wieku produkcyjnym, u mieszkańców środowisk małomiejskich i wiejskich oraz u osób gorzej wykształconych. Dlatego działania prewencyjne powinny być kierowane szczególnie do tych środowisk.
Summary
Arterial hypertension (AH) is the main risk factor of cardiovacular diseases and constitutes large medical, social and economic problems. Adequate planning of preventive interventions requires proper monitoring of epidemiological situation. During last decade the nationwide cross-sectional surveys NATPOL PLUS, WOBASZ and POLSENIOR were conducted using representative method in Poland. The prevalence of AH diagnosed according to the present national and international (ESH/ESC) guidelines (blood pressure measurements performed during two separate visits) was equal to 31%. It means that 9 mln of Polish adults aged 18+ are hypertensives. The prevalence of AH rised with age from 7% in subjects aged 18-39 years to 76% in people > 65 years. Increased blood pressure during measurements performed on one visit was found in 36% of adults. Only two third of patients with AH were aware of the disease; in every eights patient blood pressure was well controlled (< 140/90 mmHg). High normal blood pressure was found in 30% of Polish adults. In the beginning of the last decade, AH prevalence in Poland (using the same number of measurements and separate visits, and the same age range) was similar to those reported in Czech Republic, Romania and Portugal, and was 8 to 9% higher than in Turkey and Italy. Even though the prevalence of AH in Poland was only slightly higher (3%) than in the United States, the AH control (patients with blood pressure < 140/90 mmHg) was almost three times worse (12% vs. 33%). In 1990., during transition into market economy, a large drop in awareness of subjects’ own blood pressure in adults in Poland was observed. It decreased from 72% in 1994 to 59% in 2002. In 2005 this disadvantageous trend was hold back. Epidemiological situation of AH in Poland significantly depends on social factors and is the worst in males at productive age, people in villages and small towns, and in low educated subjects. Preventive measures should be directed especially into those, most affected, communities.
Wprowadzenie
W Polsce od początku lat 90. ubiegłego wieku obserwuje się systematyczny spadek liczby zgonów sercowo-naczyniowych. Pomimo tego, choroby serca i naczyń są nadal najczęstszym powodem umieralności. W 2009 roku zanotowano z ich powodu 46,2% ogółu zgonów (41,0% u mężczyzn i 52,1% u kobiet) (1). Choroby układu krążenia należą również do głównych przyczyn umieralności przedwczesnej (27,1% zgonów do 64. roku życia) oraz orzeczeń o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy (co czwarte pierwszorazowe orzeczenie) (2). Powoduje to bardzo duże problemy nie tylko medyczne, ale również społeczne i ekonomiczne.
Do głównych czynników odpowiedzialnych w Polsce, Europie i na świecie za epidemię chorób serca i naczyń zalicza się nadciśnienie tętnicze (NT), hipercholesterolemię, palenie papierosów oraz otyłość i cukrzycę. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) podwyższone ciśnienie tętnicze jest pierwszą przyczyną zgonów na świecie (3). Ważnych informacji dostarczyło badanie Interheart, które prowadzono w 52 krajach na świecie. Wśród modyfikowalnych czynników ryzyka zawału serca jedynie palenie tytoniu miało silniejszy wpływ niż NT (4). Udowodniono, że NT stanowi jeden z głównych, niezależnych czynników ryzyka choroby wieńcowej, udaru mózgu, niewydolności serca, miażdżycy tętnic obwodowych i niewydolności nerek, zaś terapia NT istotnie zmniejsza ryzyko tych powikłań (5-9). Jak wynika z metaanaliz Collinsa i MacMahona redukcja ciśnienia rozkurczowego o 5-6 mmHg zmniejsza ryzyko udaru mózgu o 38%, zaś incydentów sercowo-naczyniowych o 16% (10, 11).
Eksperci oraz organizacje międzynarodowe odpowiedzialne za politykę zdrowotną w Europie i na świecie podkreślają, że z powodu dużego rozpowszechnienia i w większości krajów niedostatecznej kontroli, NT pozostaje nierozwiązanym problemem zdrowotnym (12,13). Kearney i wsp. szacują na podstawie badań wykonanych metodą reprezentacyjną w 40 krajach (14), że częstość występowania NT na świecie u dorosłych wynosiła 26,4% (972 mln osób) w 2000 roku i w 2025 roku wzrośnie do 29,2% (1650 mln osob).
Główne polskie programy badawcze dotyczące epidemiologii nadciśnienia tętniczego
W naszym kraju do 2002 roku, oprócz badania Zdrojewskiego i wsp. z 1997 roku (15, 16), nie oceniano rozpowszechnienia i kontroli NT oraz innych głównych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego w reprezentacyjnych próbach dorosłych mieszkańców kraju. Przeprowadzano jedynie lokalne badania epidemiologiczne (17-22), które nie mogły odzwierciedlać sytuacji ogólnopolskiej. Brak wiarygodnych danych epidemiologicznych skłonił w ostatniej dekadzie główne ośrodki badawcze zajmujące się epidemiologią czynników ryzyka chorób serca do realizacji ogólnopolskich badań epidemiologicznych w oparciu o metodę reprezentacyjną.
Do czterech najważniejszych projektów można zaliczyć:
– badanie NATPOL PLUS, wykonane w 2002 roku (n = 3051, zakres wieku 18-94 lat);
– badanie WOBASZ, wykonane w latach 2003-2006 (n = 13 545, zakres wieku 20-74 lat);
– badanie POLSENIOR, wykonane w latach 2007-2010 (n = 4949, zakres wieku 65-100 lat);
– badanie NATPOL 2011, wykonane w 2011 roku (n = 2404, zakres wieku 18-79 lat).
Wymienione programy badawcze, w tym NATPOL PLUS i NATPOL 2011 (Nadciśnienie Tętnicze w Polsce Plus Zaburzenia Lipidowe i Cukrzyca), WOBASZ (Wieloośrodkowe Badanie Zdrowia Ludności) i POLSENIOR (Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce) były współfinansowane przez Ministerstwo Zdrowia lub Ministerstwo Nauki. Ich celem była m.in. ocena:
– rozpowszechnienia i skuteczności leczenia nadciśnienia tętniczego w Polsce,
– wpływu metod badań na uzyskane wskaźniki epidemiologiczne,
– zmian znajomości własnego ciśnienia krwi wśród dorosłych Polaków,
– związku pomiędzy NT i innymi czynnikami ryzyka,
– rozkładu obwodu ramienia w populacji dorosłych mieszkańców Polski.
W niniejszym artykule omówiono trzy pierwsze zagadnienia. Ponadto dokonano porównania rozpowszechnienia i kontroli NT w Polsce oraz w innych krajach.
Problemy metodyczne w ocenie częstości występowania nadciśnienia tętniczego
Przed omówieniem wyników ww. programów naukowych należy podkreślić niektóre problemy metodyczne badań nad częstością występowania NT. Wiarygodna ocena rozpowszechnienia NT w populacji powinna być oparta na zastosowaniu odpowiednich kryteriów do jego rozpoznania. Po pierwsze istotne znaczenie na otrzymane rezultaty ma liczba wizyt, podczas których mierzono ciśnienie. Po drugie, interpretując otrzymane wyniki należy koniecznie uwzględnić zakres wieku badanej populacji. Ciśnienie tętnicze istotnie i wyraźnie rośnie bowiem z wiekiem i dlatego w starszych grupach wieku NT występuje kilka razy częściej niż u młodych dorosłych (23).
Aktualne kryteria rozpoznania NT, rekomendowane przez najważniejsze towarzystwa naukowe na świecie (ESH/ESC, JNC VII), łączy wymóg wykonania co najmniej dwóch pomiarów ciśnienia podczas dwóch oddzielnych wizyt (24, 25). Zwykle jest to trudne do wykonania w dużych badaniach epidemiologicznych. Dlatego, interpretując rezultaty, należy zwracać uwagę przede wszystkim na liczbę oddzielnych wizyt, podczas których mierzono ciśnienie tętnicze krwi. Istotny wpływ przeprowadzonej liczby wizyt na średnie wartości ciśnienia (redukcja ciśnienia z większą liczbą wizyt) i przez to na rozpowszechnienie NT dobrze udokumentowali Bovet i wsp. (26). Autorzy potwierdzili również, że dopiero pomiary wykonane podczas co najmniej 2 wizyt, uwzględniając wartości z 2 i 3 pomiaru są wiarygodne dla oceny rozpowszechnienia NT.
W cytowanej wcześniej metaanalizie Kearneya, oceniającej rozpowszechnienie NT na świecie, do wspólnej analizy włączono badania o różnej liczbie wizyt i pomiarów ciśnienia krwi (14). Wyniki przeważono ze względu na wiek, ale nie uwzględniono różnic co do liczby wizyt i pomiarów. W ten sposób otrzymane dane mogą być mocno nieprecyzyjne. Porównywano bowiem wyniki badań z Japonii i Meksyku, w których ciśnienie mierzono jeden raz oraz z USA, gdzie podczas dwóch oddzielnych wizyt ciśnienie zmierzono 6-krotnie. Można oczekiwać, że duże różnice pomiędzy niektórymi krajami, np. poniżej 20% w Grecji, gdzie użyto do analizy wyniki z dwóch wizyt i powyżej 50% w Niemczech, gdzie mierzono ciśnienie tylko w trakcie jednej wizyty, były spowodowane nie tylko realnym zróżnicowaniem częstości występowania NT, ale także stosowaniem odmiennych metod rozpoznania nadciśnienia.
Częstość występowania nadciśnienia tętniczego w Polsce
Pierwsze badanie ogólnopolskie oceniające rozpowszechnienie NT przeprowadzili w 1997 roku Zdrojewski i wsp. metodą reprezentacyjną (15, 16). Jego ograniczeniem metodycznym było diagnozowanie NT na podstawie jednej wizyty, a niewątpliwym walorem – szeroki zakres wieku badanych: od 18. aż do ponad 90. roku życia.
W programie NATPOL PLUS, wykonanym w 2002 roku, diagnostykę nowo wykrytego nadciśnienia oparto na pomiarach wykonywanych przez pielęgniarki w domach respondentów (zakres wieku 18-94 lat) podczas 3 oddzielnych wizyt (27, 28). NT rozpoznawano na podstawie stałej obecności podwyższonych wartości ciśnienia (SBP ≥ 140 mmHg i/lub DBP ≥ 90 mmHg). Rozpowszechnienie NT wśród dorosłych Polaków w 2002 roku wynosiło na podstawie pomiarów wykonanych podczas 1, 2 lub 3 wizyt odpowiednio: 36,4 ± 1,1%, 31,3 ± 1,0% oraz 29,4 ± 1,0%. W całej badanej populacji nie stwierdzono istotnych różnic między kobietami i mężczyznami. Wykazano je natomiast podczas analiz niektórych grup wieku. Obserwowano również, zgodnie z wynikami innych badań epidemiologicznych, wyraźny wzrost rozpowszechnienia NT z wiekiem a wskaźnikiem masy ciała badanych (27). U osób od 18 do 39 lat częstość występowania NT wynosiła 7%, (K: 3%, M: 11%; p < 0,05), w podgrupie od 40 do 59 lat – 34% (K: 34%, M: 34%; nz), natomiast w podgrupie powyżej 59 lat – 57% (K: 60%, M: 54%; nz). Przy kwalifikacji pacjentów do grupy z NT na podstawie trzech oddzielnych wizyt ciśnienie wysokie prawidłowe wg klasyfikacji ESH/ESC (24) i PTNT (29) stwierdzono u 30% badanych, prawidłowe u 21%, optymalne zaś u 20%. Wieloczynnikowa regresja logistyczna szacująca szansę wystąpienia NT wśród dorosłych Polaków wykazała istotny wpływ wieku, otyłości oraz poziomu wykształcenia.
W badaniu WOBASZ diagnostykę nadciśnienia oparto na trzech pomiarach ciśnienia wykonanych podczas jednej wizyty w reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków w wieku od 20 do 74 lat. Różnica między programami WOBASZ (jedna wizyta; zakres 20-74 lat) i NATPOL (trzy wizyty w diagnostyce NT; zakres 18 i więcej lat, tj. 18-94) dotyczy zatem zarówno liczby wizyt, jak i górnej granicy wieku badanych. W badaniu WOBASZ częstość występowania nadciśnienia tętniczego wynosiła 36%, w tym 33% u kobiet i 42% mężczyzn (30, 31).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Komitet Redakcyjny Głównego Urzędu Statystycznego: Rocznik Demograficzny 2010. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010.
2. Łabęcka M, Kania A, Markowska H: Orzeczenia pierwszorazowe dla celów rentowych wydane w 2006 roku. [W:] Orzeczenia lekarzy orzeczników ZUS o niezdolności do pracy wydane w 2006 roku. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa 2007; 11-32.
3. Ezzati M, Lopez AD, Rodgers A et al.: Selected major risk factors and global and regional burden of disease. Lancet 2002; 360: 1347-60.
4. Yusuf S, Hawken S, Ounpuu S et al.: Effect of potentially modifiable risk factors associated with myocardial infarction in 52 countries (the INTERHEART study): case-control study. Lancet 2004; 364: 937-52.
5. Lewington S, Clarke R, Qizilbash N et al.: Age-specific relevance of usual blood pressure to vascular mortality: a meta-analysis of individual data for one million adults in 61 prospective studies. Lancet 2002; 360: 1903-13.
6. Levy D, Larson MG, Vasan RS et al.: The progression from hypertension to congestive heart failure. JAMA 1996, 275: 1557-62.
7. Klag MJ, Whelton PK, Randall BL et al.: Blood pressure and end-stage renal disease in men. N Engl J Med 1996; 334: 13-8.
8. Kannel WB: Blood pressure as a cardiovascular risk factor: prevention and treatment. JAMA 1996; 275: 1571-6.
9. Criqui MH, Langer RD, Fronek A et al.: Mortality over a period of 10 years in patients with peripheral arterial disease. N Engl J Med 1992; 326: 381-6.
10. Collins R, MacMahon S: Blood pressure, antihypertensive drug treatment and the risks of stroke and of coronary heart disease. Br Med Bull 1994; 50: 272-98.
11. MacMahon S, Rodgers A: Blood pressure, antihypertensive treatment and stroke risk. J Hypertens 1994; 12, supl.: S5-14.
12. Kaplan NM, Opie LH: Controversies in hypertension. Lancet 2006; 367: 168-76.
13. MacMahon S, Neal B, Rodgers A: Hypertension – time to move on. Lancet 2005; 365: 1108-9.
14. Kearney PM, Whelton M, Reynolds K et al.: Global burden of hypertension: analysis of worldwide data. Lancet 2005; 365: 217-23.
15. Zdrojewski T, Pieńkowski R, Pająk A et al.: Rozpowszechnienie i skuteczność leczenia nadciśnienia tętniczego w Polsce w roku 1997 – ocena metodą sondażu reprezentatywnego. Nadciśnienie Tętnicze 1998; 2, supl. 3: 8.
16. Zdrojewski T, Babińska Z, Pająk A et al.: Association of overweight and obesity with arterial hypertension: estimates from representative survey in Poland. J Hypertens 1999; 17, supl. 3: 298.
17. Tochowicz L, Król W, Pudlik Z: Górne granice prawidłowych ciśnień tętniczych i częstości nadciśnienia wśród ludności województwa krakowskiego. Pol Arch Med Wewn 1956; 26: 483-496.
18. Falkiewicz A, Pacyński A, Tarnowski S et al.: Nadciśnienie wśród ludności Dolnego Śląska. Pol Tyg Lek 1962; 17: 281-284.
19. Askanas Z, Czerwińska S, Liszewska D et al.: Metoda doboru reprezentatywnej próby do badania rozsiewu ciśnienia tętniczego krwi w dużych populacjach. Pol Tyg Lek 1965; 23: 830-834.
20. Mikołajczyk W, Czerwińska S, Rywik S et al.: Rozkład wartości ciśnienia tętniczego w losowej próbie populacji Płocka zbadanej w 1962 i 1967 r. Przegl Epid 1970; 24: 527-533.
21. Pająk A, Broda G, Irving S et al.: Zagrożenie związane z nadciśnieniem tętniczym oraz dziesięcioletnie trendy skuteczności postępowania w nadciśnieniu tętniczym w zróżnicowanych socjogeograficznie populacjach Polski. Klinika 1996; 3: 259-265.
22. Rywik SL, Davis CE, Pajak A et al.: Poland and U.S. collaborative study on cardiovascular epidemiology hypertension in the community: prevalence, awareness, treatment, and control of hypertension in the Pol-MONICA Project and the U.S. Atherosclerosis Risk in Communities Study. Ann Epidemiol 1998; 8: 3-13.
23. Vasan RS, Beiser A, Seshadri S et al.: Residual lifetime risk for developing hypertension in middle-aged women and men: The Framingham Heart Study. JAMA 2002; 287: 1003-10.
24. Mancia G, De Backer G, Dominiczak A et al.: 2007 Guidelines for the management of arterial hypertension: The Task Force for the Management of Arterial Hypertension of the European Society of Hypertension (ESH) and of the European Society of Cardiology (ESC). Eur Heart J 2007; 28: 1462-536.
25. Chobanian AV, Bakris GL, Black HR et al.: The Seventh Report of the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Pressure: the JNC 7 report. JAMA 2003; 289: 2560-72.
26. Bovet P, Gervasoni JP, Ross AG et al.: Assessing the prevalence of hypertension in populations: are we doing it right? J ypertens 2003; 21: 509-17.
27. Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P et al.: Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol Pol 2004; 61(supl. 4): IV1-IV26.
28. Zdrojewski T, Szpakowski P, Bandosz P et al.: Arterial hypertension in Poland in 2002. J Hum Hypertens 2004; 18: 557-62.
29. Grodzicki T, Gryglewska B, Tomasik T et al.: Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego oraz Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce. Nadciśnienie Tętnicze 2008; 12: 317-342.
30. Rywik S, Kupść W, Piotrowski W et al.: Wieloośrodkowe ogólnopolskie badanie stanu zdrowia ludności – projekt WOBASZ. Założenia metodyczne oraz logistyka. Kardiol Pol 2005; 63, supl. 4: S3-S9.
31. Tykarski A, Posadzy-Małaczyńska A, Wyrzykowski B et al.: Rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego oraz skuteczność jego leczenia u dorosłych mieszkańców naszego kraju. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005; 63(6 Suppl. 4): S614-9.
32. Staessen JA, Fagard R, Thijs L et al.: Randomised double-blind comparison of placebo and active treatment for older patients with isolated systolic hypertension. The Systolic Hypertension in Europe (Syst-Eur) Trial Investigators. Lancet 1997; 350: 757-64.
33. Beckett NS, Ruth Peters ChB, Fletcher AE et al.: Treatment of Hypertension in Patients 80 Years of Age or Older. N Engl J Med 2008; 358: 1887-1898.
34. Primatesta P, Brookes M, Poulter NR: Improved hypertension management and control: results from the health survey for England 1998. Hypertension 2001; 38: 827-32.
35. Macedo ME, Lima MJ, Silva AO et al.: Prevalence, awareness, treatment and control of hypertension in Portugal: the PAP study. J Hypertens 2005; 23: 1661-6.
36. Altun B, Arici M, Nergizoglu G et al.: Prevalence, awareness, treatment and control of hypertension in Turkey (the PatenT study) in 2003. J Hypertens 2005; 23: 1817-23.
37. Giampaoli S, Vanuzzo D, Dima F et al.: Italian atlas of cardiovascular diseases. 1st ed. Ital. Heart J 2003; 4, supl. 4: 1-121.
38. Cifkova R, Skodova Z, Lanska V et al.: Trends in blood pressure levels, prevalence, awareness, treatment, and control of hypertension in the Czech population from 1985 to 2000/01. J Hypertens 2004; 22: 1479-85.
39. Ong KL, Cheung BM, Man YB et al.: Prevalence, awareness, treatment, and control of hypertension among United States adults 1999-2004. Hypertension 2007; 49: 69-75.
40. Zdrojewski T, Bandosz P, Dorobantu M e al.: Czy znaczne różnice w umieralności przedwczesnej z powodu choroby niedokrwiennej serca w Polsce i Rumunii mogą wynikać z różnic w rozpowszechnieniu i kontroli nadciśnienia tętniczego? Nadciśnienie Tętnicze 2008; 12 (suppl. D): 17.
41. Graham I, Atar D, Borch-Johnsen K et al.: European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinicalpractice: full text. Fourth joint task force of the European society of cardiology and other societies on cardiovascular disease prevention in clinical practice (constituted by representatives of nine societies and by invited experts). Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2007; 14 (supl. 2): S1-S113.
42. Krupa-Wojciechowska B, Narkiewicz K, Rynkiewicz A: Awareness and treatment of arterial hypertension in Poland. J Hum Hypertens 1996; 10, supl. 3: S25-7.
43. Krupa-Wojciechowska B, Zdrojewski T, Pieńkowski R et al.: Znajomość własnego ciśnienia tętniczego przez dorosłych Polaków. Wyniki reprezentacyjnego sondażu: wrzesień 1997. Nadciśnienie Tętnicze 1997; 3: 94-100.
44. Zespół redagujący: Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego 2003. Nadciśnienie Tętnicze 2003; 7, supl. A: A1-A21.
45. 2003 European Society of Hypertension-European Society of Cardiology guidelines for the management of arterial hypertension. J Hypertens 2003; 21: 1011-53.
46. 1999 World Health Organization-International Society of Hypertension Guidelines for the Management of Hypertension. Guidelines Subcommittee. J Hypertens 1999; 17: 151-83.
47. Polakowska M, Rywik S, Piotrowski W et al.: Four-year change in cardiovascular risk factors level in the Warsaw Pol-MONICA population. Acta Cardiologica 1994; 49(4): 388-390.
48. Załącznik do Uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 maja 2007 r. – Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015. http://www.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/zal_urm_npz_90 _15052007p.pdf. Ministerstwo Zdrowia, Warszawa, 2007.
