© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 12/2012, s. 965-970
*Regina Wierzejska, Mirosław Jarosz
Niedożywienie i zaburzenia odżywiania u kobiet w wieku prokreacyjnym
Malnutrition and eating disorders at women of childbearing age
Zakład Żywienia i Dietetyki z Kliniką Chorób Metabolicznych i Gastroenterologii, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. Mirosław Jarosz
Streszczenie
Niedożywienie kobiet planujących macierzyństwo oraz kobiet ciężarnych stwarza ryzyko nieprawidłowego przebiegu ciąży i gorszego stanu zdrowia dziecka. W Polsce brak jest danych odnośnie częstości występowania niedożywienia energetyczno-białkowego wśród kobiet w wieku prokreacyjnym, w tym ciężarnych. Więcej wiadomo jest na temat niedoboru składników odżywczych. Badania nad sposobem żywienia kobiet ciężarnych wskazują na niedostosowanie podaży składników pokarmowych do zapotrzebowania organizmu w tym okresie. Ryzyko rozwoju niedożywienia wzrasta przy niedoborze masy ciała. Szczególny niepokój budzi w ostatnich latach nieracjonalne odchudzanie się młodych kobiet, co stwarza ryzyko rozwoju groźnych chorób o podłożu psychicznym, jakimi są anoreksja i bulimia. Wpływ zachowań zdrowotnych kobiet w okresie przedkoncepcyjnym i w czasie ciąży, w tym właściwego żywienia jest ważnym determinantem stanu zdrowia dziecka, nie tylko w okresie pourodzeniowym, ale i w całym dalszym życiu. Naukowe udokumentowanie tych związków stało się ostatnio podstawą inicjatywy „programowania” zdrowia, poprzez optymalizację żywienia w kluczowym okresie rozwoju człowieka.
Summary
Malnutrition of pregnant women as well as women of childbearing age is a risk factor of adverse pregnancy outcomes and worse health condition of infant. There is a lack of data about incidents of energy and protein malnutrition of pregnant women in Poland,. More is known about deficiency of nutrients. A lot of study indicate that intake of nutrients by pregnant women is below to recommendations. The risk of malnutrition is greater at underweight women. Recently particularly attention should be paid on irrational reducing weight diet of young women which can lead to development of eating disorders. Health attitudes of women before and during pregnancy are important factors of infant’s health not only in postnatal period but also in later life. Scientist evidence of this is the base of “programming” health project by improving of nutrition in critical period of human’s development.
WSTĘP
Kobiety stanowią w Polsce 51,5% populacji. Do grupy kobiet w wieku rozrodczym zalicza się kobiety w wieku 15-49 lat, a ich liczbę szacuje się na blisko 10 milionów. W ostatnim dwudziestoleciu w wielu krajach zanotowano istotne zmiany zachowań prokreacyjnych kobiet, polegające na opóźnianiu decyzji o macierzyństwie. W Polsce nastąpiło przesunięcie grupy wiekowej kobiet o największej liczbie urodzeń z grupy wieku 20-24 lata na 25-29 lat, a w USA o 70% wzrósł odsetek kobiet rodzących pierwsze dziecko powyżej 40. roku życia (1-3). Późna prokreacja, poza podwyższonym ryzykiem nieprawidłowego przebiegu ciąży może skutkować niższym współczynnikiem dzietności, gdyż, jak wynika z badań kondycja zdrowotna kobiet w znacznym stopniu wpływa na ich zamierzenia prokreacyjne (1).
Zdrowie człowieka zależy od wielu wzajemnie powiązanych czynników, jednakże w największym stopniu determinuje je styl życia. Według Światowej Organizacji Zdrowia zdrowie matki oraz sposób jej odżywiania począwszy od okresu przedkoncepcyjnego jest ważnym czynnikiem zapobiegania chorobom cywilizacyjnym dziecka w dalszych latach życia (4). W Narodowym Programie Zdrowia podkreśla się potrzebę działań na rzecz kształtowania prozdrowotnych postaw przyszłych matek i zmniejszania skali ich anty-zdrowotnych zachowań.
Właściwy sposób odżywiania kobiet przed zajściem w ciążę sprzyja wysyceniu organizmu w składniki odżywcze zasoby, których organizm może wykorzystywać na potrzeby związane z rozwojem ciąży. Jest to dobrze udokumentowane, np. w odniesieniu do żelaza. Szacuje się, że niedobór żelaza dotyczy w Polsce około 20% kobiet w wieku rozrodczym (5). Niedostateczne stężenie tego pierwiastka w organizmie kobiety w okresie przedkoncepcyjnym powoduje szybszy deficyt w czasie ciąży i prowadzi do rozwoju niedokrwistości (6, 7). Odrębną konsekwencją nieprawidłowego żywienia kobiet w wieku prokreacyjnym mogą być zaburzenia płodności (8).
NIEDOŻYWIENIE KOBIET W WIEKU ROZRODCZYM
W Polsce brak jest danych dotyczących niedożywienia energetyczno-białkowego kobiet w wieku rozrodczym, w tym ciężarnych, ale w świetle Raportu Międzynarodowej Grupy Konsultacyjnej ds. Żywienia jedną z form niedożywienia ciężarnych jest także deficyt składników odżywczych (9). Liczne badania nad sposobem żywienia kobiet ciężarnych w naszym kraju wskazują na niedostosowanie podaży składników pokarmowych do rosnącego w tym okresie zapotrzebowania organizmu (5, 10, 11).
Niedożywienie kobiet w okresie ciąży może prowadzić do wielu powikłań i niepomyślnego zakończenia ciąży. Skutki niedożywienia w życiu płodowym mogą ujawniać się już bardzo wcześnie, w postaci zwiększonego ryzyka poronień, porodów przedwczesnych, wewnątrzmacicznego zahamowania wzrostu płodu i częstszej śmiertelności okołoporodowej noworodka. Drugą grupę stanowią długoterminowe konsekwencje dla dziecka, jak zaburzenia w jego rozwoju biologicznym i psychomotorycznym oraz zwiększone ryzyko wystąpienia miażdżycy, otyłości, nadciśnienia i cukrzycy typu 2 w życiu dorosłym (4, 9, 12-15).
Pełna ocena stanu odżywienia organizmu człowieka jest procesem złożonym, na który składają się badania antropometryczne, biochemiczne i immunologiczne. Niemniej jednak podstawowym miernikiem oceny stanu odżywienia energetyczno-białkowego, zalecanym przez Światową Organizację Zdrowia jest wskaźnik masy ciała BMI (Body Mass Index) (9, 16).
NIEDOBÓR MASY CIAŁA
Pomimo, iż w ostatnich latach większą uwagę przywiązuje się do problemu nadmiernej masy ciała to warto podkreślić, że niedowaga kobiet przed zajściem w ciążę, podobnie jak otyłość wiąże się z wyższym ryzykiem nieprawidłowego przebiegu ciąży (4, 17). Zgodnie ze znowelizowanymi w 2009 r. zaleceniami Instytutu Medycyny w USA prawidłowy wskaźnik BMI kobiet przed zajściem w ciążę został dostosowany do zaleceń stosowanych dla ogółu populacji i mieści się w przedziale 18,5-24,9. Jest to istotna zmiana, gdyż przez poprzednie 20 lat wskaźnik BMI kobiet, uważany za niezbędny dla optymalnego przebiegu ciąży i stanu zdrowia noworodka był o ponad jednostkę większy. Niedobór masy ciała kobiet stwierdzano już przy wskaźniku BMI mniejszym niż 19,8 a kryterium nadwagi było BMI > 26. Nowelizacja stanowiska amerykańskiego wynikała z potrzeby dopasowania kategorii BMI kobiet do zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia, a także wzięcia pod uwagę narastającej wśród kobiet w wieku rozrodczym nadwagi i otyłości. Argumentem do zmiany rekomendacji był także wzrost wieku kobiet decydujących się na macierzyństwo, który sam w sobie niesie ryzyko większej masy ciała (18).
Z ogólnopolskich badań stanu odżywienia ludności przeprowadzonych przez Szponara i wsp. w 2000 roku wynika, że niedobór masy ciała miało 11% kobiet w wieku 19-29 lat, a wraz z wiekiem częstość niedoboru masy ciała kobiet maleje. Wśród kobiet w wieku 30-39 lat odsetek ten wynosił 2,3%, a w wieku 40-49 lat tylko 1,6% (19). Podobne wyniki niedoboru masy ciała wśród młodych kobiet uzyskała obecnie Sadowska i wsp., stwierdzając go u 12% studentek (20). Badania prowadzone w populacji kobiet ciężarnych wskazują, że niedowaga przed zajściem w ciążę dotyczy 20-38% kobiet (21-23). Należy jednak podkreślić, że większość dotychczas publikowanych badań wśród kobiet ciężarnych pochodzi z okresu, kiedy kryterium niedoboru masy ciała było podwyższone (BMI < 19,8). Uwzględniając aktualne kryteria (BMI < 18,5) z badań Wierzejskiej i wsp. wynika, że niedobór masy ciała przed zajściem w ciążę ma 10% kobiet (24). W Stanach Zjednoczonych niedowagę kobiet przed koncepcją stwierdza się dwukrotnie rzadziej, u 4-5% kobiet (25, 26).
Zbyt mała masa ciała może wynikać głównie z nieprawidłowego odżywiania się, polegającego na niedostatecznym spożyciu energii i składników odżywczych (9, 21, 22). Niemniej jednak duże znaczenie mają także inne czynniki stylu życia, jak nadużywanie alkoholu i palenie tytoniu (21).
Wśród dobrze udowodnionych konsekwencji niedoboru masy ciała kobiet przed zajściem w ciążę jest większe ryzyko porodu przedwczesnego i małej masy ciała noworodka (4, 17, 21, 22, 27-31). Wpływ, poprzez który mała przedciążowa masa ciała wpływa na czas trwania ciąży i wzrost płodu wynika prawdopodobnie z długoterminowego deficytu składników odżywczych. Skutkuje to zmniejszeniem masy łożyska i pogorszeniem jego wydolności do transportu substancji odżywczych z krwi matki do płodu. Szczególnie ważny jest niedobór takich pierwiastków jak żelazo i cynk, których nieodpowiednie stężenie w organizmie zaburza pracę systemu immunologicznego, zwiększając podatność do stanów zapalnych, a tym samym ryzyko porodu przed terminem (30). U kobiet zbyt szczupłych istnieje zatem potrzeba suplementacji diety witaminami i składnikami mineralnymi w okresie ciąży, celem uzupełnienia ich niedoborów (6, 10, 32).
PRZYROST MASY CIAŁA KOBIET CIĘŻARNYCH
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Raport: Zdrowie kobiet w wieku prokreacyjnym 15-49 lat. Polska 2006. Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa 2007.
2. Pietrzycka D, Gadzinowski J: Opieka perinatalna w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Kliniczna Perinatologia i Ginekologia 2007; 43(3): 7-14.
3. Heffner LJ: Advanced Maternal Age – How Old is Too Old? N Engl J Med 2004; 351(19): 1927-1929.
4. Szostak-Węgierek D, Cichocka A: Żywienie kobiet w ciąży. Warszawa, PZWL 2012.
5. Kubik P, Leibschang J, Kowalska B et al.: Badanie gospodarki żelazem u kobiet w przebiegu ciąży niepowikłanej oraz we krwi pępowinowej u dzieci. Ginekol Pol 2010; 81: 358-363.
6. Jarosz M (red.): Suplementy diety a zdrowie. Warszawa, PZWL 2008.
7. Penney DS, Miller KG: Nutritional Counseling for Vegetarians During Pregnancy and Lactation. J Midwifery Womens Health 2008; 53: 37-44.
8. Szostak-Węgierek D: Sposób żywienia a płodność. Med Wieku Rozw 2011; 15, 4: 431-436.
9. Zdrowie Publiczne. Część 2. Niedożywienie a Zdrowie Publiczne. P Januszewicz, A Mazur, J Socha (red.). Rzeszów, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2011.
10. Weker H, Strucińska M, Więch M et al.: Ocena sposobu żywienia w okresie ciąży – suplementacja preparatami witaminowo-mineralnymi uzasadniona czy nie? Prz Lek 2004; 7: 769.
11. Hamułka J, Wawrzyniak A, Zielińska U: Ocena spożycia folianów, witaminy B i żelaza u kobiet w ciąży. Żyw Człow Metabol 2003; 30: 476-481.
12. Picciano MF: Pregnancy and lactation: Physiological Adjustments, Nutritional Requirements and the Role of Dietary Supplements. J Nurt 2003; 133: 1997-2002.
13. Koletzko B, Brands B, Demelmair H: The Early Nutrition Programming Project (EARNEST): 5 y of successful multidisciplinary collaborative research. Am J Clin Nutr doi: 10.3945/acjn.110.000471.
14. Pytasz U, Lewiński A: Zasady żywienia kobiet w ciąży. Choroby cywilizacyjne 2010; 17(4): 410-418.
15. Roseboom TJ: Undernutrition during fetal life and the risk of cardiovascular disease in adulthood. Future Cardiol 2012; 8(1): 5-7.
16. Jarosz M (red.): Praktyczny Podręcznik Dietetyki. Warszawa, Instytut Żywności i Żywienia 2010.
17. Butte NF, King JC: Energy requirements during pregnancy and lactation. Pub Health Nutr 2005; 8(7A): 1010-1027.
18. Institute of Medicine and National Research Council. Weight Gain During Pregnancy. Reexamining the Guidelines. National Research Council 2009, www.nap.edu/catalog/12584.html
19. Szponar L, Sekuła W, Rychlik E et al.: Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. Warszawa, Instytut Żywności i Żywienia 2003
20. Sadowska J, Szuber M: Ocena stosowanych metod odchudzających oraz używania preparatów wspomagających odchudzanie przez młode kobiety. Roczn PZH 2011; 62(3): 343-350.
21. Omanwa K, Zimmer M, Tlolka J et al.: Niski BMI przed zajściem w ciążę: czy jest czynnikiem ryzyka porodów przedwczesnych i niskiej masy urodzeniowej noworodków? Ginekol Pol 2016; 77(8): 618-621.
22. Szostak-Węgierek D, Szamotulska K, Szponar L: Wpływ stanu odżywienia matki na masę ciała noworodka. Ginekol Pol 2004; 75(9): 692-698.
23. Hamułka J, Wawrzyniak A, Pawłowska R.: Ocena spożycia witamin i składników mineralnych z suplementami diety przez kobiety w ciąży. Roczn PZH 2010; 61, 3: 269-275.
24. Wierzejska R, Jarosz M, Stelmachów J et al.: Przyrost masy ciała kobiet ciężarnych w zależności od wartości BMI w okresie przedkoncepcyjnym. Post Nauk Med 2011; 9: 718-723.
25. Park S, Sappenfield WM, Bish C et al.: Assessment of the Institute of Medicine Recommendations for Weight Gain During Pregnancy: Florida, 2004-2007. Matern Child Health J 2011; 15(3): 289-301.
26. Bondar LM, Siega-Riz AM, Simhan HN et al.: Severe obesity, gestational weight gain, and adverse birth outcomes. Am I Clin Nutr 2010; 91: 1642-1648.
27. Frederick IO, Williams MA, Sales AE et al.: Pre-Pregnancy Body Mass Index, Gestational Weight Gain, and Other Maternal Characteristic in Relation to Infant Birth Weight. Maternal and Child Health Journal 2008; 12(5): 557-567.
28. Siega-Riz AM, von Holle A, Haugen M et al.: Gestational Weight Gain of Women with Eating Disorders in the Norwegian Pregnancy Cohort. Int J Eat Disord 2011; 44: 428-434.
29. Kaim I, Sochacka-Tatara E, Pac A et al.: Stan odżywienia kobiet ciężarnych a cechy rozwoju somatycznego noworodków. Przegląd Lekarski 2009; 66(4): 176-180.
30. Salihu HM, Mbah AK, Alio AP et al.: Low pre-pregnancy body mass index and risk of medically indicated versus spontaneous preterm singleton birth. European Journal of Obstetrics & Gynecology and Reproductive Biology 2009; 144: 119-123.
31. Sebire NJ, Jolly M, Harris et al.: Is maternal underweight really a risk factor for adverse pregnancy outcome? A population-based study in London. British Journal of Obstetrics and Gynecology 2001; 108: 61-66.
32. Raczyński P, Kubik P, Niemiec T: Zalecenia dotyczące suplementacji diety u kobiet podczas planowania ciąży, w ciązy i w czasie karmienia piersią. Ginekol Prakt 2006; 4: 2-7.
33. Kanadys W: Przyrost masy ciała w ciąży. Relacja z przedciążową masa ciała. Ginekol Pol 2000; 71: 680-683.
34. Wdowiak A, Kanadys K, Lewicka M et al.: Przyrost masy ciała w ciąży a wybrane elementy oceny stanu noworodka. Probl Hig Epidemiol 2011; 92(2): 281-285.
35. Takimoto H, Mitsuishi C, Kato N: Attitudes toward pregnancy related changes and self-judged dieting behavior. Asia Pac J Clin Nutr 2011; 20(2): 21 2-219.
36. Crozier SR, Inskip HM, Godfrey KM et al.: Weight gain in pregnancy and childhood body composition: findings from the Southampton Women’s Survey. Am J Clin Nutr 2010; 91: 1745-1751.
37. Mumford SL, Siega-Riz AM, Herring A et al.: Dietary Restraint and Gestational Weight Gain. I Am Diet Assoc 2008; 108: 1646-1653.
38. Feig DS, Naylor CD: Eating for two: are guidelines for weight gain during pregnancy too liberal? Lancet 1998; 351: 1054-1055.
39. Demelmair H, von Rosen J, Koletzko B: Long-term consequences of early nutrition. Early Human Development 2006; 82: 567-574.
40. Koletzko B, von Rosen J, Demmelmair H: Wpływ wczesnego programowania żywieniowego na zdrowie w późniejszym okresie życia – Projekt Wczesnego Programowania Żywieniowego. Żywność dla Zdrowia 2006; 4: 4-5.
41. Materiały z 11. Europejskiego Kongresu Żywieniowego (FENS), Madryt, 26-29 października 2011.
42. Kanadys W: Masa ciała przed ciążą, ciążowy przyrost masy a urodzeniowa masa ciała. Ginekol Pol 1998; 69: 1223-1227.
43. Cohen JH, Kim H: Sociodemographic and Health Characteristic Associated With Attempting Weight Loss During Pregnancy. Prev Chronic Dis 2009; 6(1):1-4.
44. Chwałczyńska A, Bębenek A: Ocena świadomości dziewcząt w wieku gimnazjalnym dotycząca jadłowstrętu psychicznego. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2010; 6(3): 118-123.
45. Kruger J, Galuska DA, Serdula MK et al.: Attempting to Lose Weight. Specific Practices Among U. S. Adults. Am J Prev Med 2004; 26(5): 402-406.
46. Cardwell MS: Bulimia and pregnancy. Prim Care Update Ob/ /Gyns 1995; 2: 98-99.
47. Agrente J, Barrios V, Chowen JA et al.: Leptin plasma levels in normal children and adolescent and those with eating disorders. Hormone Research 1997; 48: 183.
48. Fairburn CG, Harrison PJ: Eating disorders. The Lancet 2003; 36: 407-416.
49. Podfigurna-Stopa A, Męczekalski B, Warenik-Szymankiewicz A: Jak leczyć jadłowstręt psychiczny? – opis przypadku. Ginekol Pol 2007; 78: 990-994.
50. Ward VB: Eating disorders in pregnancy. BMJ 2008; 336: 93-96.
51. Nowakowska A, Borkowska K: Zwyczaje żywieniowe dziewcząt z rozpoznaniem anoreksji i ich matek. Psychiatria 2006; 3(3): 133-137.
52. Hoffman ER, Zerwas SC, Bulik CM: Reproductive issues in anorexia nervosa. Expert Rev Obstet Gynecol 2011; 6(4): 403-414.
53. Kouba S, Hällström T, Lindholm C et al.: Pregnancy and Neonatal Outcomes in Women With Eating Disorders. Obstet Gynecol 2005; 105: 255-260.
54. Morrill E S, Nickols-Richardson HM: Bulimia nervosa during pregnancy: A review. J Am Diet Assoc 2001; 101: 448-454.
55. Eagles JM, Lee AJ, Raja EA et al.: Pregnancy outcomes of women with and without a history of anorexia nervosa. Psychol Med 2012; 22: 1-10.
56. Bulik CM, von Holle A, Gendali K et al.: Maternal Eating Disorders Influence Sex Ratio at Birth. Acta Obstet Gynecol Scand 2008; 87(9): 978-981.
57. Williams RJ, Gloster SP: Human sex ratio as it relates to caloric availability. Soc Biol 1992; 39(3-4): 285-291.
