© Borgis - Nowa Pediatria 1/2013, s. 10-18
Aleksandra Piątek1, *Małgorzata Koziarska-Rościszewska2, 3
Wpływ in vitro i innych technik wspomaganego rozrodu na występowanie zaburzeń postnatalnych
The impact of in vitro and other assisted reproductive technologies on postnatal malformations
1Wydział Wojskowo-Lekarski, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Dziekan Wydziału: prof. dr hab. n. med. Jurek Olszewski
2NZOZ Poradnia Lekarzy Rodzinnych Vitaplus, Łódź
Kierownik Poradni: dr n. med. Małgorzata Koziarska-Rościszewska
Summary
Introduction. Infertility becomes an increasing problem of developed societies. Assisted Reproduction Technology (ART) makes having children possible. As a result of ART, higher occurrence of multiple pregnancies (26% compared to 2% for the general population) and premature births (2-fold higher), probably cause the higher incidence of cerebral palsy. The presence of other pathologies (digestive, reproductive, imprinting-related) is still pending and needs investigation.
Aim. Assessment of the global data on the effectiveness of ART and the occurrence of pathology in children conceived by this method.
Materials and methods. Analysis of 1978-2012 years’ international data, determining the effectiveness of ART and their impact on the children health.
Results and conclusions. The effectiveness of ART increases. Intracytoplasmatic Sperm Injection results in pregnancy and deliveries – respectively 35.4% and 29% of cycles. Transferring several embryos enhances the chance of implantation and delivery rates. 53% of women decide to transfer 2 embryos. Cerebral palsy is significantly more often observed in ART children, which seems related to the prematurity and multiple pregnancy. Malformations of reproductive and gastrointestinal tract are also more common among ART children than in the general population. According to the analyzed data, the results of the impact of ART on the incidence of malformations are diversified. Even in similar populations some are contradictory. After adjusting maternal factors (age, smoking, causes of infertility, multiple pregnancies) it occurs that imprinting – related diseases, ocular and nervous system malformations have similar occurrence as in general population. The further research is necessary.
WPROWADZENIE
W 2010 r. przyznano nagrodę Nobla Robertowi Edwardsowi za wieloletnie badania, które „uczyniły możliwym leczenie niepłodności”. Nowa era rozpoczęła się 25.07.1978 r. z narodzinami Louise Brown, pierwszego „dziecka z probówki” (1). Z danych Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom (Centers for Disease Control and Prevention – CDC) wynika, że w USA w 2002 r. 2% kobiet w wieku rozrodczym odbyło w związku z niepłodnością co najmniej jedną konsultację u lekarza w ciągu roku, a kolejne 10% leczyło się z powodu niepłodności przynajmniej raz w życiu. W przypadku ok. 7% par, w których kobieta była w wieku rozrodczym, pomimo braku stosowania antykoncepcji przez 12 miesięcy, kobieta nie zaszła w ciążę (co spełnia definicję niepłodności) (2). W Polsce dzięki Technikom Wspomaganego Rozrodu (Assisted Reproductive Technology – ART) rodzi się rocznie około 4,5 tys./300 tys. dzieci (1,5% ogółu narodzin). Badania przeprowadzone w 2007 r. w 18 europejskich krajach wskazują, że w populacji 425,6 mln osób wykonano prawie 380 tys. cykli ART (3).
Zapłodnienie naturalne występuje około 14 dnia, w okresie owulacji, w czasie 28-dniowego cyklu. Wówczas oocyt jest uwalniany z jajnika i trafia do jajowodu. Podczas stosunku 50-200 mln plemników dostaje się do dróg rodnych, ale tylko kilkaset z nich osiąga bańkę jajowodu, gdzie w większości przypadków dochodzi do zapłodnienia. Zygota implantuje się w ciągu 6-12 dni w trzonie macicy (4).
ART polegają na pozaustrojowym zapłodnieniu komórki jajowej i przeniesieniu zarodka do jamy macicy lub wprowadzeniu do jamy macicy odpowiednio przygotowanego nasienia.
TECHNIKI WSPOMAGANEGO ROZRODU (5-7)
1. Zapłodnienie in vitro z transferem zarodka (In Vitro Fertilization and Embryo Transfer – IVF-ET), etapy:
– Terapia hormonalna – hiperstymulacja owulacji. Początkowo stosuje się analogi gonadoliberyny (np. Diphereline, Decapaptyl), w drugim etapie – podskórnie preparaty gonadotropin (np. GONAL F, Pergoveris, Menopur). Gdy poziom estradiolu i wielkość pęcherzyków jest odpowiedni stosuje się lek wyzwalający owulację – podskórną iniekcję gonadotropiny kosmówkowej – human Chorionic Gonadotropin – hCG (np. Ovitrelle).
– Punkcja jajników – pobranie z pęcherzyków jajnikowych płynu z komórkami jajowymi, wykonywana w ciągu 36-40 godzin od podania hCG. Komórki jajowe umieszcza się w specjalnych odżywkach.
– Zapłodnienie pozaustrojowe – zapładnianie komórek jajowych przez wyselekcjonowane plemniki. Po 18-20 godzinach inkubacji ocenia się, ile oocytów uległo zapłodnieniu i ponownie inkubuje.
– Embriotransfer do jamy macicy – w 2-5 dobie. Polega na wprowadzeniu zarodków do jamy macicy wraz z małą ilością płynu hodowlanego.
2. Mikroinseminacja plemnika do cytoplazmy oocytu (Intracytoplasmatic Sperm Injection – ICSI).
Jest nowszą metodą, stosowaną od 1992 r. Przebieg cyklu jest podobny do IVF, ale zapłodnienie oocytów przeprowadza się poprzez wstrzyknięcie wyselekcjonowanych pod mikroskopem plemników.
Plemniki można pobierać z najądrza (Pericutaneus Epidydymis Sperm Aspiration – PESA) w przypadku np. braku nasieniowodów czy ejakulacji wstecznej. Gdy występuje hipoplazja komórek rozrodczych, można wykonać punkcję jądra z pobraniem plemników (Testicular Sperm Extraction – TESE).
3. Inseminacja domaciczna (Intrauterine Insemination – IUI).
Do jamy macicy wstrzykuje się odpowiednio przygotowane, oddane w dniu zabiegu nasienie. Pacjentka jest poddawana terapii hormonalnej stymulującej jajeczkowanie. Metody:
– inseminacja wewnątrzmaciczna nasieniem pobranym od męża (Intrauterine Insemination with semen from a Husband – IUI-H),
– inseminacja wewnątrzmaciczna nasieniem pobranym od anonimowego dawcy (Intrauterine Insemination with semen from an Anonymous donor – IUI-D). Potencjalni dawcy są badani przez lekarza. Muszą być fizycznie i psychicznie zdrowi, bez wad genetycznych.
Gdy kobieta nie może w danym czasie być poddana zabiegowi, bądź gdy uzyska się więcej zarodków niż przewidywano, stosuje się zamrażanie zarodków w ciekłym azocie. Wykorzystuje się je do kolejnego sztucznego zapłodnienia – transferu mrożonych zarodków (Frozen Embro Replacement – FER).
Polski Nadzór Krajowy d/s Ginekologii i Położnictwa dopuszcza możliwość przekazania do adopcji zamrożonych embrionów innej parze za zgodą rodziców.
CEL PRACY
Celem pracy jest analiza i usystematyzowanie danych związanych ze skutecznością ART oraz z częstością występowania patologii u dzieci poczętych tą metodą, ze szczególnym uwzględnieniem występowania wad wrodzonych.
MATERIAŁ I METODA
Dokonano analizy danych pochodzących z czasopism z lat 1978-2012, umieszczonych w elektronicznej bazie danych National Center for Biotechnology Information – NCBI. Opisano przebieg i skuteczność ART oraz porównano występowania zaburzeń i chorób u dzieci urodzonych w wyniku zastosowania ART.
WYNIKI
W latach 2002-2007 zaobserwowano wzrost skuteczności metod ART. W najnowszych badaniach europejskich szansa na implantację zarodka wynosi 33,2%, a na urodzenie dziecka 28,2% przy zastosowaniu IVF. Szanse są nieznacznie wyższe przy ICSI (odpowiednio 35,4 i 29%) – metody coraz częściej wykorzystywanej z powodu skuteczności i możliwości zastosowania w męskiej niepłodności. W okresie 3 lat (2004-2007) proporcja zabiegów ICSI/IVF wzrosła o 21%. Większe szanse na implantację i urodzenie dziecka daje transfer kilku embrionów. Najwięcej kobiet decyduje się na przeniesienie do jamy macicy 2 zarodków – 53%. Mniej na wprowadzenie 3 zarodków – 23%, i 1 zarodka – 21%.
DYSKUSJA
Częstość narodzin z ART
Badanie oceniające prawie 500 tys. cykli ART przeprowadzonych w 33 europejskich krajach w 2007 r. wykazało, że najczęściej stosuje się metody ICSI (52%) i IVF (24,5%). Ilość wykonywanych zabiegów inseminacji domacicznej w badaniach przeprowadzonych w 23 krajach wykazała 5-krotnie częstsze przeprowadzanie zabiegów IUI-H niż IUI-D (3).
Najwięcej urodzeń dzieci z ART było w Danii (4,9%) i Belgii (4,5%) w stosunku do wszystkich urodzeń. Stosunkowo małą liczbę wykazano w Turcji (0,5%) i Czarnogórze (0,8%) (3). Natomiast wg danych z USA z 2009 r. – 1,1%, przy czym w okresie 1995-2005 liczba ta wzrosła ponad 2,5-krotnie (2).
Liczba ciąż i urodzeń żywych w stosunku do zapłodnień
Według badań europejskich obserwuje się wzrost liczby udanych implantacji zarodków (ciąż) w stosunku do przeprowadzonych cykli. Wynosił on 43,5% (2006) w stosunku do 41,9% z poprzedniego roku (2005) dla badań europejskich (8). Różnica jest także między poszczególnymi metodami zapłodnień. Urodzenia żywe w 2006 r. stanowiły w metodach IVF – 21,5%, ICSI – 18,4%, FER – 12,7%, a metodami IUI – 12,8% (IUI-H) i 14,4% (IUI-D) (8).
Wraz z wiekiem matek zmniejsza się szansa na prawidłowe zapłodnienie i utrzymanie ciąży, co skutkuje również restrykcjami w refundacjach zabiegów ART w niektórych krajach (tab.1). Do pozytywnych zjawisk należy niewielki, choć stały wzrost liczby ciąż po zapłodnieniach ART (tab. 2 i 3) (3, 8-11).
Tabela 1. Zależność skuteczności ART (odsetek ciąż i porodów) w zależności od wieku matki (9).
| Wiek matki | Ciąża | Poród |
| < 35 | 28,20% | 26,60% |
| 35-39 | 22,20% | 20,50% |
| 40 i więcej | 9,60% | 8,60% |
Tabela 2. Odsetek ciąż po zapłodnieniach ART metodami IVF, ICSI i FER w latach 2003-2007 (3, 8-11).
| Metoda | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 |
| IVF | 26,10% | 26,60% | 26,90% | 28,90% | 29,10% |
| ICSI | 26,50% | 27,10% | 28,40% | 29,90% | 28,60% |
| FER | x | x | 17,30% | 19,10% | 20,10% |
Tabela 3. Skuteczność metod ART – odsetek ciąż/urodzeń dziecka w zależności od metody IVF, ICSI lub FER w Polsce i w Europie w 2007 r. (3).
| | IVF – odsetek ciąż/urodzeń [%] | ICSI – odsetek ciąż/urodzeń [%] | FER – odsetek ciąż/urodzeń [%] |
| Polska | 33,2/28,2 | 35,4/29,0 | 20,9/16,0 |
| Europa | 29,1/21,1 | 28,6/20,2 | 20,1/13,5 |
Należy zauważyć, że wg badań europejskich obserwuje się stały i szybki wzrost liczby przeprowadzonych zabiegów ICSI w stosunku do IVF (ryc. 1). Wybór metody ICSI jest korzystny nie tylko ze względu na podobny wskaźnik zajścia w ciążę w porównaniu do metod IVF, ale głównie z powodu częściowego rozwiązania problemu niepłodności męskiej.
Ryc. 1. Proporcja zabiegów ICSI do IVF [%] w latach 2004-2007.
Ciąże pojedyncze i mnogie
W zależności od czasu, miejsca, zakresu badania można otrzymać bardzo zróżnicowane wyniki dotyczące częstości ciąż i urodzeń mnogich. Pewne jest natomiast, że występują częściej przy sztucznych zapłodnieniach.
Badania wykonane w Arabii Saudyjskiej w latach 2003-2007 wykazały większą liczbę płodów przypadających na jedną ciążę wśród kobiet zapłodnionych metodą ICSI w porównaniu do grupy kontrolnej (kolejno 1,34 ± 0,57 vs 1,01 ± 0,12) i urodzeń żywych (1,28 ± 0,49 vs 1,01 ± 0,12); bliźnięta stanowiły odpowiednio 24,51 vs 1,43%, ciąże trojacze 3,95 vs 0% dzieci urodzonych po zapłodnieniu naturalnym (12). W badaniach Bergha ciąże mnogie stanowiły 27% urodzeń, a częstość ich występowania w populacji stanowiła 1% (13). Zaobserwowano znacznie większą liczbę ciąż mnogich przy ICSI (42%) niż IVF (18%) (14), ale u kobiet po 40. roku życia ich odsetek był niższy (8).
Transfer wielu zarodków wiąże się z większą szansą urodzenia, ale też z powikłaniami wynikającymi z ciąży mnogiej. W badaniach belgijskich wykazano, że bliźnięta są bardziej zagrożone gorszymi wynikami okołoporodowymi w porównaniu do dzieci z ciąż pojedynczych. Bliźnięta tej samej płci miały wyższy wskaźnik śmierci okołoporodowej, wcześniactwa i małej wagi urodzeniowej niż bliźnięta różnej płci (15).
W sztucznych zapłodnieniach metodami IVF i ICSI ponad 20% stanowią ciąże mnogie (16) (tab. 4). Jest to związane z liczbą zarodków transferowanych jednorazowo do jamy macicy (ryc. 2). Amerykańskie badania retrospektywne z lat 1996-1997 wskazują na znacznie mniejszą liczbę ciąż pojedynczych przy zastosowaniu ART niż w populacji – stanowią zaledwie 43%, 44% – bliźniacze, 12% – trojaczych, przy czym 1% stanowią ciąże z czterema lub większą liczbą płodów (17).
Tabela 4. Liczba dzieci urodzonych z jednej ciąży z zapłodnień IVF i ICSI w latach 2002-2007 (3, 8-11, 16).
| Liczba dzieci (IVF+ICSI) | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 |
| 1 | 75,5 | 76,7 | 77,3 | 78,2 | 79,2 | 77,7 |
| Mnoga | 2 | 23,2 | 22 | 21,7 | 21 | 19,9 | 21,3 |
| 3 | 1,3 | 1,1 | 1 | 0,8 | 0,9 | 1 |
| Mnoga razem | 24,5 | 23,1 | 22,7 | 21,8 | 20,8 | 22,3 |
Ryc. 2. Liczba zarodków transferowanych do jamy macicy podczas jednego cyklu.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Steptoe PC, Edwards RG: Birth after the reimplantation of a human embryo. Lancet 1978; 2(8085): 366. 2. Centers for Disease Control and Prevention, American Society for Reproductive Medicine, Society for Assisted Reproductive Technology. 2009 Assisted Reproductive Technology Success Rates: National Summary and Fertility Clinic Reports. Atlanta: U.S. Department of Health and Human Services; 2011. 3. De Mouzon J, Goossens V, Bhattacharya S et al.: Assisted reproductive technology in Europe, 2007. Results generated from European registers by ESHRE. Hum Reprod 2012; 27(4): 954-966. 4. Wilcox AJ, Baird DD, Weinberg CR: Time of implantation of the Conceptus and loss of pregnancy. N Engl J Med 1999; 340: 1796-1799. 5. Kurczuk-Powolny A: In vitro i inne metody wspomaganego rozrodu. www.gazeta.pl, akces: 11.12.2012. 6. Stymulacja hormonalna jajników – przebieg leczenia niepłodności (IVF-ET). www.artvimed.pl, akces: 11.12.2012. 7. Dębski R, Pisarski T, Rzempołuch T et al.: Stanowisko polskiego towarzystwa ginekologicznego dotyczące technik wspomaganego rozrodu. www.spin.org.pl, akces: 11.12.2012. 8. De Mouzon J, Goossens V, Bhattacharya S et al.: Assisted reproductive technology in Europe, 2006: results generated from European registers by ESHRE. Hum Reprod 2010; 25(8): 1851-1862. 9. Nyboe Andersen A, Goossens V, Bhattacharya S et al.: Assisted reproductive technology and intrauterine inseminations in Europe, 2005: results generated from European registers by ESHRE. Hum Reprod 2009; 24(6): 1267-1287. 10. Nyboe Andersen A, Goossens V, Ferraretti A et al.: Assisted reproductive technology in Europe, 2004: results generated from European registers by ESHRE. Hum Reprod 2008; 23(4): 756-771. 11. Nyboe Andersen A, Goossens V, Gianaroli L et al.: Assisted reproductive technology in Europe, 2003. Results generated from European registers by ESHRE. Hum Reprod 2007; 22(6): 1513-1525. 12. Al-Fifi S, Al-Binali A, Al-Shahrani M et al.: Congenital anomalies and other perinatal outcomes in ICSI vs. naturally conceived pregnancies: a comparative study. J Assist Reprod Genet 2009; 26: 377-381. 13. Bergh T, Ericson A, Hillensjö T et al.: Deliveries and children born after in vitro fertilisation in Sweden 1982-95: a retrospective cohort study. Lancet 1999; 354: 1579-1585. 14. Ericson A, Källén B: Congenital malformations in infants born after IVF: a population-based study. Hum Reprod 2001; 16(3): 504-509. 15. Ombelet W, Peeraer K, De Sutter P et al.: Perinatal outcome of ICSI pregnancies compared with a matched group of natural conception pregnancies in Flanders (Belgium): a cohort study. Reprod Biomed Online 2005; 11(2): 244-253. 16. Nyboe Andersen A, Gianaroli L, Felberbaum R et al.: Assisted reproductive technology in Europe, 2002. Results generated from European registers by ESHRE. Hum Reprod 2006; 1(7): 1680-1697. 17. Schieve L, Meikle S, Ferre C et al.: Low and Very Low Birth Weight in Infants Conceived with Use of Assisted Reproductive Technology. N Engl J Med 2002; 346: 731-737. 18. Sullivan E, Chapman M, Wang Y, Adamson G: Population-based study of cesarean section after in vitro fertilization in Australia. Birth 2010; 37(3): 184-191. 19. Alukal J, Lamb D: Intracytoplasmic sperm injection (ICSI) – what are the risks? Urol Clin North Am 2008; 35(2): 277-288. 20. Basse O, Baird DD: Infertility and preterm delivery, birthweight, and Caesarean section: a study within the Danish National Birth Cohort. Hum Reprod 2003; 18(11): 2478-2484. 21. Koivurova SM, Hartikainen AL, Gissler M et al.: Neonatal outcome and congenital malformations in children born after in vitro fertilization. Hum Reprod 2002; 17(5): 1391-1398. 22. Hvidtjørn D, Grove J, Schendel D et al.: Cerebral Palsy Among Children Born After in Vitro Fertilization: The Role of Preterm Delivery – A Population-Based, Cohort Study. Pediatrics 2006; 2(118): 475-482. 23. Allen C, Bowdin S, Harrison RF et al.: Pregnancy and perinatal outcomes after assisted reproduction: a comparative study. Ir J Med Sci 2008; 177(3): 233-241. 24. Hazekamp J, Bergh C, Wennerholm UB et al.: Avoiding multiple pregnancies in ART: consideration of new strategies. Hum Reprod 2000; 15(6): 1217-1219. 25. Petterson B, Nelson K, Wilson Z, Stanley F: Twins, triplets and cerebral palsy in births in Western Australia in the 1980s. Br Med J 1993; 307: 1237-1243. 26. Romundstad LB, Romundstad PR, Sunde A et al.: Effects of technology or maternal factors on perinatal outcome after assisted fertilisation: a population-based cohort study. Lancet 2008; 372: 737-743. 27. Koulischer L, Verloes A, Lesenfants S et al.: Genetic risk in natural and medically assisted procreation; Early Pregnancy1997; 3: 164-171. 28. Aboulghar H, Aboulghar M, Mansour R et al.: A prospective controlled study of karyotyping for 430 consecutive babies conceived through intracytoplasmic sperm injection. Fertil Steril 2001; 76(2): 249-253. 29. Hassold T, Chen N, Funkhouser J et al.: A cytogenetic study of 1000 spontaneous abortions. Ann Hum Genet 1980; 44: 151-178. 30. Bertelsmann H, de Carvalho Gomes H, Mund M et al.: The Risk of Malformation Following Assisted Reproduction. Dtsch Arztebl Int 2008; 105(1-2): 11-17. 31. Olson CK, Keppler-Noureuil KM, Romitti PA et al.: In vitro fertilization is associated with an increase in major birth defects. Fertil Steril 2005; 85(5): 1308-1315. 32. Leunens L, Celestin-Westreich S, Liebaers I, Ponjaert-Kristoffersen I: Cognitive and motor development of 8-year-old children born after ICSI compared to spontaneously conceived children. Hum Reprod 2006; 21(11): 2922-2929. 33. Reefhuis J, Honein M, Schieve L et al.: Assisted reproductive technology and major structural birth defects in the United States. Hum Reprod 2009; 24(2): 360-366. 34. Owen CM, Segars JH Jr: Imprinting disorders and assisted reproductive technology. Seminars in Reprod Med 2009; 27(5): 417-428. 35. Weksberg R, Beckwith J, Smith A, Shuman Ch: Beckwith-Wiedemann syndrome. Am J Med Genet 2005; 137C: 12-23. 36. Weksberg R, Nishikawa J, Caluseriu O et al.: Tumor development in the Beckwith-Wiedemann syndrome is associated with a variety of constitutional molecular 11p15 alterations including imprinting defects of KCNQ10T1. Hum Mol Genet 2001; 10(26): 2989-3000. 37. DeBaun MR, Niemitz EL, Feinberg AP: Association of in vitro fertilization with Beckwith-Wiedemann Syndrome and epigenetic alterations of LIT1 and H19. Am J Hum Genet 2003; 72: 156-160. 38. Maher ER, Brueton LA, Bowdin SC et al.: Beckwith-Wiedemann syndrome and assisted reproduction technology. J Med Gen 2003; 40: 62-65. 39. Gicquel C, Gaston V, Mandelbaum J et al.: In vitro fertilization may increase the risk of Beckwith-Wiedemann syndrome related to the abnormal imprinting of the KCN1OT gene. Am J Hum Genet 2003; 72: 1338-1341. 40. Lidegaard O, Pinborg A, Andersen AN: Imprinting diseases and IVF: Danish National IVF cohort study. Hum Reprod 2005; 20(4): 950-954. 41. Källén B, Finnström O, Nygren KG, Olausson PO: In vitro fertilization (IVF) in Sweden: infant outcome after different IVF fertilization methods. Fertil Steril 2005; 84(3): 611-617. 42. Ludwig M, Katalinic A, Gross S et al.: Increased prevalence of imprinting defects in patients with Angelman syndrome born to subfertile couples. J Med Genet 2005; 42(4): 289-291. 43. Cox GF, Bürger J, Lip V et al.: Intracytoplasmic Sperm Injection May Increase the Risk of Imprinting Defects. Am J Hum Genet 2002; 71(1): 162-164. 44. Van Buggenhout G, Fryns JP: Angelman syndrome (AS, MIM 105830). Eur J Hum Genet 2009; 17(11): 1367-1373. 45. ?rstavik KH, Eiklid K, van der Hagen CB et al.: Another Case of Imprinting Defect in a Girl with Angelman Syndrome Who Was Conceived by Intracytoplasmic Sperm Injection. Am J Hum Genet 2003; 72(1): 218-219. 46. Tomqvist K, Finnström O, Bengt K et al.: Ocular Malformations or Poor Visual Acuity in Children Born After In Vitro Fertilization in Sweden. Am J Opthalmol 2010; 150(1): 23-26. 47. Yokohama Y, Shimizu T, Hayakawa K: Prevalence of cerebral palsy in twins, triplets and quadruplets. Int J Epidemiol 2005; 24: 943-948. 48. Stromberg B, Dahlquist G, Ericson A et al.: Neurological sequelae in children born after in vitro fertilisation: a population-based study. Lancet 2002; 359: 461-465. 49. Pinborg A, Loft A, Schmidt L et al.: Neurological sequelae in twins born after assisted conception: controlled national cohort study. BMJ 2004; 329: 311-314. 50. Zwink N, Jenetzky E, Schmiedeke E et al.: Assisted reproductive techniques and the risk of anorectal malformations: a German case-control study. Orphanet J Rare Dis 2012; 7: 65.
