Niesterydowe leki przeciwzapalne (NLPZ) ze względu na liczne wskazania do stosowania w różnych grupach wiekowych pacjentów są bardzo często obecne w domowych apteczkach.

Różnorodność postaci i dawek, a także dostępność bez recepty niektórych postaci NLPZ jest również przyczyną dużej popularności wśród chorych. Podstawowa znajomość wśród lekarzy i chorych wskazań do stosowania NLPZ oraz przeciwwskazań i ewentualnych objawów niepożądanych towarzyszących terapii pozwoli zmniejszyć liczbę i nasilenie przykrych, czasem groźnych powikłań.

Mechanizm działania polega na hamowaniu aktywności cyklooksygenazy (COX) odpowiedzialnej za syntezę prostanoidów z kwasu arachidonowego, uwolnionego z fosfolipidów błon komórkowych przez fosfolipazę A₂. Wyodrębniono dwie postacie tego enzymu, konstytutywną (COX-1) występującą zawsze i indukowaną (COX-2). COX-1 jest odpowiedzialna za syntezę prostaglandyn spełniających funkcje fizjologiczne. COX-2 jest odpowiedzialna za syntezę prostaglandyn pozapalnych w miejscu zapalenia.

Działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwgorączkowe klasycznych NLPZ jest wynikiem hamowania aktywności COX-2 odpowiedzialnej za produkcję prostaglandyn wywołujących zapalenie. Natomiast działania niepożądane NLPZ, jak uszkodzenie błony śluzowej żołądka, zaburzenie przepływu krwi przez nerki i funkcji trombocytów wiązane jest z hamowaniem fizjologicznej COX-1 (1).

Większość klasycznych NLPZ (np. kwas acetylosalicylowy, indometacyna, diklofenak, naproxen, ibuprom) w podobnym stopniu hamuje aktywność COX-1 i COX-2. Nowo opracowane NLPZ są wybiórczymi inhibitorami COX-2 (rofekoksyb, celekosyb), hamujące COX-2 ponad 100 razy silniej niż COX-1. Niektóre dotychczas stosowane NLPZ jak nimesulid, meloksykam czy nabumeton wykazują większe powinowactwo do COX-2, ale mniejsze niż wybiórcze blokery COX-2. Grupę tych leków zaliczmy do preferencyjnych inhibitorów (względnie wybiórcze) (2).

Najczęstsze wskazania są związane z wykorzystaniem podstawowych mechanizmów działania NLPZ czyli efektu przeciwbólowego, przeciwgorączkowego i przeciwzapalnego.

Klasyczne NLPZ (aspiryna, indometacyna, diklofenak, ibuprofen, naproxen) stosuje się w leczeniu szeregu chorób reumatycznych, jak reumatyczne zapalenie stawów, choroba zwyrodnieniowa stawów, młodzieńcze przewlekłe zapalenie stawów, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa i inne seronegatywne spondyloartropatie, zapaleniu ścięgien i kaletek maziowych oraz w atakach dny moczanowej. Skuteczność tych leków oceniana jest na 50-70% (3). Można stosować również jako leki przeciwbólowe w bólach o niewielkim lub umiarkowanym nasileniu np. w bolesnym miesiączkowaniu. NLPZ w postaciach do użytku zewnętrznego może być stosowany w bólach mięśni i stawów, w urazach i zwichnięciach. Zastosowanie połączenia z mentolem i wodzianem chloralu wpływają korzystnie na szybszą i głębszą penetrację leku do tkanek. Wskazaniem do przewlekłego stosowania NLPZ preferencyjnie lub wybiórczo blokujących COX-2 są choroby reumatyczne. Rzadziej i mniej nasilone objawy niepożądane tych leków zwiększają bezpieczeństwo leczenia. Nimesulid (preferencyjny inhibitor) wydaje się nie powodować astmy aspirynopochodnej, jak również posiadać właściwości chondroprotekcyjne, wyróżniające go spośród innych NLPZ (2). NLPZ mogą być stosowane w leczeniu bólów nowotworowych. Ogólnie uznanym standardem leczenia farmakologicznego jest trójstopniowa drabina analgetyczna opracowana pod auspicjami WHO. NLPZ należą do grupy prostych analgetyków stosowanych samodzielnie lub w skojarzeniu ze słabymi lub silnymi opioidami, często w skojarzeniu z lekami uzupełniającymi np. lekami przeciwlękowymi (4). Stosuje się je także w leczeniu nerwobólów, bólów migrenowych i bolesnych miesiączek. NLPZ należą do najczęściej stosowanych leków doustnych lub o działaniu miejscowym w postępowaniu przeciwbólowym po zabiegach chirurgii jednego dnia (5). Aspiryna zapobiega wytwarzaniu tromboksanu poprzez hamowanie działania cyklooksygenazy. Wpływ ten odbywa się również na obszarze śródbłonka naczyniowego. Efekt ten jest wykorzystywany w profilaktyce kardiologicznej i neurologicznej. Stosowanie aspiryny w małych dawkach zmniejsza ryzyko zawału serca, udaru mózgu lub nagłego zgonu sercowego (3). Badania doświadczalne i epidemiologiczne sugerują możliwość stosowania NLPZ w zapobieganiu nowotworom jelita poprzez oddziaływanie na system nieprawidłowo spreparowanych nukleotydów (3, 6). Regularne przyjmowanie niesterydowych leków przeciwzapalnych istotnie zmniejsza ryzyko zachorowania na raka piersi. Badania epidemiologiczne wskazują na obecność efektu protekcyjnego ibuprofenu w stosunku do nowotworów występujących także u mężczyzn. Regularne przyjmowanie ibuprofenu wiąże się z redukcją ryzyka występowania raka prostaty o 66%. W ostatnich latach wykazano również, że codzienne przyjmowanie niesterydowych leków przeciwzapalnych chroni przed wystąpieniem raka płuc wśród palaczy. Niesterydowe leki przeciwzapalne chronią również przed występowaniem czerniaka złośliwego. Jak wykazano, efekt utrzymuje się również w populacji osób często korzystających z kąpieli słonecznych.

Kwas 5 aminosalicylowy (5-ASA) jest stosowany w leczeniu nieswoistych chorób zapalnych jelita (choroba Crohn´a, wrzodziejące zapalenie jelita grubego). 5-ASA oddziaływuje na metabolizm kwasu arachidonowego. Mechanizm tego zjawiska nie jest zrozumiały, bowiem inhibitory cyklooksygenazy nie wpływają na przebieg zapalenia w nieswoistej chorobie zapalnej jelita (7).

Klasyczne NLPZ są stosowane w leczeniu objawowym zakażeń dróg oddechowych wykorzystując ich działanie przeciwgorączkowe, przeciwbólowe i przeciwzapalne (8).

Podstawowym przeciwwskazaniem do stosowania jest nadwrażliwość na jeden z leków (NLPZ), prowadząca do wystąpienia astmy, alergicznego nieżytu nosa lub polipów nosa oraz czynna choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy. Lek nie jest zalecany u pacjentek ciężarnych i w okresie karmienia piersią. Ograniczenia wiekowe u dzieci są zróżnicowane w zależności od konkretnego preparatu i wskazań jego producenta (1). Nienależy stosować preparatów z kwasem acetylosalicylowym u dzieci do 12 roku życia ze względu na możliwość wystąpienia zespołu Rey´a (prowadzi do groźnych uszkodzeń wątroby i mózgu), którego występowaniu sprzyjają zakażenia wirusem ospy wietrznej lub grypy.

NLPZ powodują głównie powikłania żołądkowo-jelitowe. U 10-40% chorych stosujących NLPZ występują objawy dyspepsji, czyli bóle w nadbrzuszu, dyskomfort, zgaga, nudności i odbijania się. Z tego powodu 5-15% chorych na RZS musi przerwać ich stosowanie. U większości chorych obserwowane endoskopowo nadżerki powstają po pojedynczej dawce klasycznych NLPZ. U 10-30% przewlekle leczonych NLPZ występuje owrzodzenie głównie żołądka. Potencjalnie zagrażające życiu powikłania choroby wrzodowej jak krwawienia i perforacja pojawia się u 1-4% pacjentów. Groźne powikłania zdarzają się u 1-2% chorych po 3-miesięcznym stosowaniu NLPZ i u 2-5% chorych po stosowaniu przez rok. Owrzodzenia po NLPZ często nie dają objawów klinicznych, a u 40-60% chorych dopiero groźne powikłania (krwotok, perforacja) są pierwszym, zaskakującym objawem uszkodzenia przewodu pokarmowego. Dyspepsja jest mało przydatna jako sygnał zagrożenia powikłaniami. Paradoksalnie chorzy z silnymi dolegliwościami dyspeptycznymi często nie mają owrzodzeń w żołądku (3). Wprowadzenie do lecznictwa NLPZ nowej generacji selektywnych blokerów COX-2 zmniejszyło znacznie częstość powikłań ze strony przewodu pokarmowego. NLPZ należą do grupy leków, które najczęściej są odpowiedzialne za niepożądane odczyny skórne. Skórne odczyny polekowe nie mają cech charakterystycznych dla danego leku. Ten sam lek może powodować różne morfologicznie odczyny o typie reakcji natychmiastowej np. pokrzywka lub opóźnionej np. plamica.