© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 5b/2013, s. 38-43
*Magdalena Białkowska
Leczenie dietetyczne – ciągle aktualna metoda terapii otyłości
Dietary treatment of obesity
Centrum Promocji Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. med. Mirosław Jarosz
Kierownik Centrum: dr med. Agnieszka Jarosz
Streszczenie
Ujemny bilans energetyczny uzyskiwany w efekcie skojarzenia diety niskoenergetycznej ze zwiększoną aktywnością fizyczną stanowi znaną i stosowaną od lat metodę terapii otyłości. Dieta niskoenergetyczna powinna być wzorem żywienia na przyszłość, a także dostarczać wszystkich niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu składników odżywczych.
W algorytmach postępowania dietetycznego w otyłości wymienia się diety niskoenergetryczne oparte na konwencjonalnych produktach żywnościowych, a także przemysłowo przygotowane diety o bardzo niskiej zawartości energii. Bardzo często efekty leczenia dietetycznego są niezadowalające. Dlatego też propagowane są różnorakie diety, które szkodzą zdrowiu, a także powodują szereg niekorzyści metabolicznych i szybko prowadzą do powstawania efektu jo-jo.
Aby poprawić efektywność leczenia zachowawczego otyłości, należy poszukiwać nowych i indywidualnych metod terapii. Ponadto oczekuje się postępu farmakoterapii otyłości i dalszego rozwoju leczenia chirurgicznego tego schorzenia.
Summary
The combination of a low energy diet with increased physical activity has become a well established method of obesity treatment. Dietary prescription should help to shape healthy pattern of eating long after treatment completion. Moreover, it should be designed so that all nutrients required for proper body functioning are delivered in sufficient quantity and quality.
Procedures of diet-based treatment of obesity mention low-energy diets based on conventional foods, as well as pharmacy diets with very low energy values. Results of diet-based treatment are frequently disappointing. This results in growing popularity of various unconventional diets which are harmful for health. They also cause a number of metabolic disturbances and quickly lead to weight cycling.
Thus, new individual treatment methods need to be developed in order to improve efficiency of preventive treatment of obesity. What is also expected in that regard is further development of obesity pharmacology and surgery treatment of obesity.
Podstawowy cel terapii otyłości stanowi redukcja czynników ryzyka chorób układu krążenia i długoterminowe utrzymanie uzyskanych w czasie odchudzania rezultatów. Redukcja masy ciała korzystnie wpływa na parametry metaboliczne, a także zmniejsza przeciążenie układu kostno-stawowego. W celu osiągnięcia wymienionych zadań najczęściej zaleca się terapię skojarzoną w postaci leczenia dietetycznego i wzmożonej aktywności fizycznej (1). Ostatnio coraz częściej stosuje się leczenie chirurgiczne otyłości, które skutkuje nie tylko szybką redukcją masy ciała, ale również wybitnymi korzyściami metabolicznymi. Ponadto istotne znaczenie w terapii otyłości ma farmakoterapia i psychoterapia.
Leczenie dietetyczne otyłości stanowi klasyczną metodę terapii otyłości, której zadaniem jest doprowadzenie do ujemnego bilansu energetycznego. Podstawowa dieta odchudzająca nazywana także niskoenergetyczną, redukującą lub niskokaloryczną przeznaczona dla kobiet zawiera najczęściej około 1200 kcal, a dla mężczyzn około 1400 kcal. Poziom energetyczny zalecanej diety odchudzającej zależy od masy ciała pacjenta. Osobie otyłej o masie ciała 70-80 kg zaleca się dietę redukującą 1000-1200 kcal, a w przypadku masy ciała 160 i więcej kilogramów dietę około 2000 kcal. Wybór diety niskokalorycznej uzależniony jest od indywidualnych cech pacjenta zarówno metabolicznych, jak i antropometrycznych. Zwykle bierze się pod uwagę: wiek, stopień nadwagi, towarzyszące schorzenie i jego metody leczenia w przeszłości i aktualnie, a także dotychczasowe metody terapii otyłości oraz zwyczaje żywieniowe (2).
Racjonalna dieta niskokaloryczna powinna dostarczać mniej energii niż wynosi zapotrzebowanie organizmu, powinna zawierać odpowiednią ilość pełnowartościowego białka i możliwie maksymalnie zbliżone do zalecanych norm żywienia ilości witamin i składników mineralnych. Ponadto powinna zawierać składniki sprzyjające powstawaniu uczucia sytości (tab. 1). Zmniejszoną wartość energetyczną diety osiąga się przez ograniczenie ilości tłuszczu zawartego w produktach, a także tłuszczu dodanego. Również limituje, się spożycie produktów obfitujących w węglowodany łatwo przyswajalne. Racjonalna dieta niskoenergetyczna powinna składać się z 4-5 posiłków, uwzględniać zwyczaje żywieniowe pacjenta, oraz powinna być łatwa w przygotowaniu. Wskazane jest, aby dieta niskoenergetyczna, stosowana w leczeniu otyłości stanowiła model żywienia na przyszłosć. Przestrzeganie w praktyce tej zasady utrudnia pacjentowi stosowanie ciągle popularnych i szkodliwych dla zdrowia diet nieracjonalnych (3).
Tabela 1. Dieta niskoenergetyczna. Zalecany skład racji pokarmowej.
| Energia | Deficyt 500-1000 kcal |
| Białko | około 20-25% |
| Węglowodany | 45-50% |
| Tłuszcz ogółem | < 30% |
Kwasy tłuszczowe nasycone
wielonienasycone n-6
wielonienasycone n-3 | < 7%
około 8%
1-2% |
| Cholesterol | < 300 mg |
| Sól kuchenna | 2,0 g Na lub 5 g NaCl |
| Wapń | 900-1500 mg |
| Błonnik | 25-35 g |
Jak wyżej podano istnieje szereg parametrów determinujących zapotrzebowanie energetyczne człowieka i dlatego też poziomy energetyczne diet odchudzających powinny być ustalane indywidualnie. W trakcie kuracji odchudzającej, zwykle trwającej od kilku do kilkunastu miesięcy, należy korygować zalecany na początku leczenia poziom energetyczny diety. Wraz z uzyskiwaniem ubytków masy ciała ulega zwolnieniu spoczynkowa przemiana materii, a to wymaga obniżenia poziomu energetycznego zaleconej diety, a także zwiększenia aktywności fizycznej (4).
Dzienny deficyt energetyczny, podczas stosowania diet niskoenergetycznych wynosi od 500 do 1000 kcal. Aby stracić jeden kilogram tłuszczu należy doprowadzić do deficytu energetycznego wynoszącego od 6000 do 7000 kcal. Najszybsze ubytki masy ciała uzyskuje się na początku kuracji, co jest efektem zużywania glikogenu wewnątrzustrojowego, a także ograniczeń w spożyciu węglowodanów. Oba czynniki mają efekt moczopędny, co w początkowej fazie redukcji masy ciała stanowi dodatkowy i pozorny efekt odchudzania (5).
Jednym z najważniejszych składników diety redukującej jest białko. Podkreślić należy, że tworzenie się białka wewnątrzustrojowego zależy bezwzględnie od białka zawartego w diecie. Nie może ono powstawać ani z węglowodanów i ani też z tłuszczu. W przypadku niedostatecznej ilości białka w diecie lub gdy brakuje niezbędnych aminokwasów do jego syntezy, dochodzi nie tylko do wykorzystywania białka wewnątrzustrojowego na potrzeby energetyczne organizmu, ale także przyczynia się ono do zwolnienia spoczynkowej przemiany materii.
Dzienne spożycie białka powinno wynosić 0,8 g/kg masy ciała należnej. Ponadto zaleca się, aby pacjent otrzymał 1,75 g białka o wysokiej wartości biologicznej na każde 100 kcal deficytu energetycznego.
Diety pokrywające zapotrzebowanie energetyczne organizmu powinny zawierać 10-15% kalorii pochodzących z białka. Natomiast diety redukujące odpowiednio 20-25% energii z białka.
Im mniej kalorii zawiera dieta, tym większy powinien być w niej udział procentowy białka.
Istotne znaczenie w skutecznej redukcji masy ciała ma modyfikacja zawartości tłuszczu w diecie.
Tłuszcze dostarczają 2x więcej energii w porównaniu z białkiem i węglowodanami (odpowiednio 9 kcal, 4 kcal i 4 kcal).
Kalorie pochodzące z tłuszczu są łatwo magazynowane (koszt magazynowania wynosi 4% energii). Natomiast pochodzące z węglowodanów potrzebują dodatkowej energii na przekształcenie w tłuszcz zapasowy, co wymaga ponad 23% energii. Wiadomo także, że osoby skłonne do otyłości mają ograniczone zdolności spalania tłuszczu w porównaniu ze szczupłymi. Wykazano także, że osoba szczupła po spożyciu posiłku obfitującego w tłuszcz, w następnych ogranicza ilość przyjmowanych kalorii. U otyłych nie obserwuje się tego zjawiska.
Rozciąganie ścian żołądka hamuje przyjmowanie pożywienia. W przypadku konsumpcji tłuszczu, mechanizm ten słabo działa, bowiem pożywienie obfitujące w tłuszcz ma małą objętość. Wiadomo, że tłuszcz przyspiesza opróżnianie żołądka, a także poprawia walory smakowe potraw. Wykazano, że termogeneza poposiłkowa (produkcja ciepła po posiłku) jest mniejsza po pokarmach obfitujących w tłuszcz w porównaniu z zawierającymi węglowodany. Jak wiadomo, dla zdrowia ma znaczenie nie tylko ilość spożywanego tłuszczu, ale także jego ilość. Tłuszcz zwierzęcy przyjmowany w nadmiarze sprzyja oporności tkanek na insulinę, co zwiększa wydzielanie tego hormonu i poprawia apetyt.
Podczas stosowania diety niskokalorycznej spożycie tłuszczu nie powinno przekraczać 30% energii. Diety niskotłuszczowe dostarczają od 10-15% energii pochodzącej z tłuszczu. Ważne jest, aby tłuszcze nasycone dostarczały poniżej 7% energii, wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-6 około 8% energii, a z rodziny n-3 od 1 do 2% energii. Pozostałą ilość spożywanego tłuszczu powinny stanowić jednonienasycone kwasy tłuszczowe. W tabeli 2 przedstawiono żródła pochodzenia poszczególnych rodzajów kwasów tłuszczowych.
Tabela 2. Kwasy tłuszczowe zawarte w pożywieniu.
| Rodzaj kwasów tłuszczowych | Źródła pochodzenia |
| Wielonienasycone n-6 | Oleje: kukurydziany, słonecznikowy, sojowy |
| Wielonienasycone n-3 | Oleje: lniany, rzepakowy,
Tłuste ryby
Suplementy diety (EPA i DHA) |
| Jednonienasycone | Oliwa z oliwek, olej rzepakowy |
| Nasycone | Masło, mięso, produkty mleczne, smalec |
| Izomery trans | Tłuszcze przeznaczone do smażenia, żywność typu fast food, wyroby cukiernicze |
Istotne znaczenie dla zdrowia mają kwasy omega-3 (kwas α – linolenowy (C 18:3), a także jego pochodne: kwas eikozapentaenowy (EPA, C 20:5) i dokozaheksaenowy (DHA, C 22:6). Osoby otyłe zwyczajowo spożywają zbyt mało kwasów omega-3. Dobrym źródłem tych kwasów tłuszczowych są tłuste ryby morskie, orzechy, nasiona lnu, olej lniany i rzepakowy, a także nasiona roślin strączkowych. Kwasy tłuszczowe omega-3 sprzyjają obniżaniu hiperinsulinemii, a więc pośrednio mają wpływ na zmniejszenie nadmiernego apetytu. Ponadto mają działanie przeciwzapalne, przeciwkrzepliwe, obniżają poziom w surowicy triglicerydów i podnoszą HDL-cholesterol, zwiększają odporność organizmu, działają przeciwdepresyjnie, zwiększają koncentrację i zdolność zapamiętywania, nieznacznie obniżają ciśnienie krwi, zmniejszają ryzyko zgonu z powodu choroby niedokrwiennej serca. A więc są cennym składnikiem diety osób otyłych, u których jak wiadomo występują często wyżej wymienione zaburzenia metaboliczne (6).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Lee IM: Physical activity and weight gain prevention. JAMA 2010; 303: 1173-1179.
2. Białkowska M: Żywienie w otyłości. [W:] Grzymisławski M, Gawęcki J (red.): Żywienie człowieka zdrowego i chorego. PWN, Warszawa 2010, 332-345.
3. Jarosz M, Kłosiewicz-Latoszek L (red.): Otyłość. Zapobieganie i leczenie. Seria: Instytut Żywności i Żywienia zaleca. PZWL, Warszawa 2006.
4. Białkowska M: Leczenie otyłości. [W:] Grodowska A, Respondek W (red.): Redukcja masy ciała. Wyd. IŻŻ 2012, 41-47.
5. Białkowska M: Etiopatogeneza otyłości. Post N Med 2011; 24: 765-769.
6. Szostak WB, Białkowska M: Zasady zdrowego żywienia w zapobieganiu chorobom układu krążenia. [W:] Szczeklik A, Tendera M (red.): Kardiologia, Medycyna Praktyczna 2009; 299-305.
7. Bray GA: Consumption of high – fructose corn syrupus in beverages may play a role in the epidemia of obesity. Amer J Nutr 2004; 79: 537-543.
8. Tappy L, Le KA: Metabolic effect of fructose and the word – wide increase in obesity. Physiol Rev 2010; 90: 23-46.
9. Nguyen S: Sugar-Sweetened beverages, serum uric acid, and blood pressure in adolescents. J Pediatr 2009; 154: 807-813.
10. Tsigos M, Hainer V, Basdevant A et al.: Management of Obesity in Adults: European Clinical Practice Guidelines. Obesity Facts 2008; 1: 106-116.
11. Gilden AT, Wadden TA: The evolution of very-low-calorie diets: an update and meta- analysis. Obesity 2006; 14: 1283-1293.
12. Wadden TA, Mason G, Foster GD et al.: Effects of very low calorie diet on weight, thyroid hormones and mood. Int J Obes 1990; 14: 249-258.
13. Szostak WB, Białkowska M, Nowicka G: Ocena skuteczności diety Cambridge w leczeniu otyłości. Nowa Klinika 1999; 6: 1044-1049.
14. Lean M: VLED and formula LED in the management of type 2 diabetes: defining the clinical need and research requirements. Clinical Obesity 2011; 1: 41-49.
