Stwardnienie rozsiane (SR) pozostaje nadal chorobą nieuleczalną. Dzięki nowym odkryciom w dziedzinie immunologii mamy możliwość pozwalającą lepiej poznać patomechanizm choroby, co może skutkować większymi możliwościami oddziaływania na przebieg choroby. SR jest chorobą przewlekłą ośrodkowego układu nerwowego (OUN) i nieuleczalną w chwili obecnej. Światowe rozpowszechnienie choroby wynosi około 3,6/100 000 osobo-lat wśród kobiet i 2,0/100 000 osobo-lat wśród mężczyzn i ma tendencję wzrastającą zwłaszcza wśród kobiet. Wiąże się to bez wątpienia nie tylko z coraz doskonalszymi technikami diagnostycznymi (1).

Postęp w dziedzinie inżynierii genetycznej i biologii molekularnej spowodował, że otrzymujemy coraz to bardziej skuteczne leki dające szansę efektywniejszego leczenia i możliwość spowolnienia przebiegu choroby, a wśród chorych budzi nadzieję na postęp w leczeniu SR. Zsyntetyzowanie coraz nowszych leków biologicznych hamujących procesy autoimmunologiczne doprowadzające do uszkodzenia mieliny, jak również wykorzystywanie leków już stosowanych w leczeniu procesów autoimmunologicznych zachodzących w innych układach człowieka rozszerza możliwości oddziaływania na chorobę. Różnorodność nowych leków pozwala nam jednocześnie bardziej skutecznie zastosować zasadę personalizacji leczenia, poprzez którą możemy dobrać najbardziej skuteczne leczenie dla danego chorego i wielokrotnie modyfikować leczenie w zależności od skuteczności.

Dzięki nim możemy regulować ilość immunokompetentnych komórek w krwi obwodowej, wpływać na ich zdolność do przechodzenia przez barierę krew-mózg do OUN oraz na ich aktywność w stosunku do mieliny już po przekroczeniu bariery krew-mózg.

Niestety nadal nie mamy możliwości selektywnego oddziaływania na wszystkie komórki immunoaktywne w stosunku do mieliny, ale postęp, zwłaszcza w badaniach nad zastosowaniem przeciwciał monoklonalnych w leczeniu SR, daje nam coraz szersze możliwości i spektakularnie poprawia wyniki leczenia. W leczeniu SR zwłaszcza w postaci z rzutami i remisją najbardziej istotnym celem jest jak najdłuższa ochrona aksonu przed uszkodzeniem, które powoduje postęp choroby i inwalidztwo, a w efekcie skraca życie chorego. Istota patologii zachodzącej w SR jest bardzo złożona i obejmuje szereg skomplikowanych procesów zachodzących prawie jednocześnie. Podstawą jest proces zapalny w przebiegu reakcji autoimmunologicznych współistniejący z procesem neurodegeneracyjnym i zmianami o etiologii naczyniowej (2). Wyniki ponad 20-letniej obserwacji chorych leczonych interferonem beta-1b niezbicie wskazują na to, że wczesne włączenie leku spowodowało dłuższe przeżycie w grupie chorych leczonych (3). Jednocześnie ostatnie badania genetyczne wskazują, że skuteczność i efektywność tego leczenia jest osobniczo zróżnicowana i zależy od osobniczych uwarunkowań genetycznych (4). Stąd tak znaczne różnice w odpowiedzi na leczenie interferonem wśród chorych o zbliżonym obrazie klinicznym choroby. Pozwala to i jednocześnie sugeruje wyodrębnienie grupy chorych wrażliwych i opornych na działanie interferonu (ang. interferon beta responders i non responders) (5). Badania tego typu mogą pozwolić nam na bardziej właściwy dobór chorych do leczenia interferonem, unikając opóźnienia z podjęciem skutecznego leczenia. Mogłoby to pozwalać na wczesne wyselekcjonowanie chorych do zmiany leczenia na leki tzw. drugiej linii ze względu na potencjalny brak efektów leczenia, spowodowany osobniczymi uwarunkowaniami genetycznymi, a nie jak dotychczas dopiero po kilku rzutach choroby. Powoduje to, że chory z opóźnieniem okupionym dalszym uszkodzeniem w obrębie OUN przystępuje do nowego leczenia lekami tzw. drugiej linii. Stwarza to poważne skutki nie tylko kliniczne, ale i ekonomiczne, gdyż niewłaściwy dobór leczenia, a następnie zmiana leczenia następuje już w przypadku gorszej sprawności chorego, co istotnie zmniejsza skuteczność takiego leczenia. Nie można przecież zapominać, że niestety koszty nowych leków stosowanych w SR są bardzo wysokie. Terapia interferonem jest obecnie jedną z najdłużej stosowanych w leczeniu SR. W 2012 roku opublikowano badania (6) wskazujące na możliwość poprawy skuteczności tego leczenia poprzez dołączenie witaminy D₃ do terapii interferonem. Od wielu lat podkreśla się istotną rolę witaminy D₃ w możliwości modyfikacji przebiegu klinicznego SR. Pojawiły się nawet doniesienia, że już ekspozycja na światło słoneczne może w stopniu istotnym statystycznie oddziaływać korzystnie na dynamikę obrazu zmian w badaniu metodą rezonansu magnetycznego (7) i wpływać hamująco na aktywność choroby (8). Poza tym aktualne badania wskazują, że witamina D₃ może pozytywnie oddziaływać na przebieg wtórnie postępującej postaci SR (9).

W ostatnim czasie na rynku dostępne są dwie substancje, które są lekami tzw. drugiej linii w leczeniu stwardnienia rozsianego: natalizumab, podawany parenteralnie, i fingolimod – pierwszy doustny lek w leczeniu SR w powszechnym zastosowaniu.

Natalizumab należy do grupy przeciwciał monoklonalnych, z którymi łączy się duże oczekiwania w leczeniu SR ze względu na ich swoistość względem danego określonego antygenu i wysoką skuteczność w redukcji rzutów oraz postępu zmian w obrazie rezonansu magnetycznego. Natalizumab jest powstałym w wyniku inżynierii genetycznej odpowiednikiem ludzkiego przeciwciała monoklonalnego przeciwko alpha-4 beta-1 integrin (VLA-4) i hamuje migrację komórek immunokompetentnych do OUN przez barierę krew-mózg (11).

Stwierdzono, że natalizumab jest skutecznym lekiem w nawracających postaciach SM – zmniejsza ryzyko występowania rzutów i spowalnia pogłębianie się niesprawności. Sposób jego podawania jest dla chorego dość wygodny. Lek ten podaje się co 4 tygodnie we wlewie. Najpoważniejszym zagrożeniem związanym z przyjmowaniem natalizumabu jest możliwość wystąpienia rzadkiej i groźnej choroby mózgu o podłożu wirusowym (ang. JC virus – JCV), rozwijającej się szczególnie u osób z zaburzeniami funkcjonowania układu immunologicznego, postępującej leukoencefalopatii wieloogniskowej (ang. progressive multifocal encephalopathy – PML) (12). Mimo to stwierdzono, że w przypadku SR (lek ten był też stosowany w leczeniu choroby Crohna, ale w tym przypadku nie wyrażono zgody na jego stosowanie ze względu na PML) korzyści wynikające ze stosowania leku są na tyle istotne, iż przewyższają ryzyko i lek został w 2006 roku dopuszczony do leczenia w krajach Unii Europejskiej, po wcześniejszej akceptacji w Stanach Zjednoczonych przez Food and Drug Administration (FDA) w tym samym roku (13).