© Borgis - Postępy Fitoterapii 4/2013, s. 256-259
*Paulina Znajdek-Awiżeń, Elżbieta Studzińska-Sroka, Wiesława Bylka
Ziele świetlika – działanie i zastosowanie lecznicze, stan badań
Eyebright – activity, therapeutic use, review of research
Katedra i Zakład Farmakognozji, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. Irena Matławska
Summary
The eyebright herb is obtained from two species: Euphrasia officinalis L. and E. rostkoviana Hayne, collected only from natural habitats. The most important compounds detected so far are: flavonoids, iridoids, mainly aucubin and phenolic acids. In folk medicine the herb is used in eye diseases and sometimes in skin irritations. Studies on the biological activity of eyebright herb are scarce so far and mainly focused on positive effects of homeopathic eye drops in healing eye inflammation. The data indicate no adverse effects associated with the use of topical formulations containing eyebright
Wstęp
Rodzaj Euphrasia – świetlik, należy do rodziny Scrophulariaceae (Trędownikowate) i obejmuje ok. 450 gatunków roślin zielnych. Nazwa świetlik pochodzi od greckiego słowa euphrosyne, co w tłumaczeniu oznacza „dobry nastrój”. Roślina znana jest także pod innymi nazwami ludowymi, takimi jak świeczki, świecznik, świtnik, ptasie oczka, odnoszącymi się do kształtu i charakterystycznego wyglądu koron kwiatowych, które są białe i mają żółtą plamkę przypominającą oko lub płomyk świecy. Niekiedy określa się go mianem „mlecznego złodzieja”, ponieważ jego korzenie pobierają substancje odżywcze z pobliskich traw, będących pożywieniem krów (1, 2).
Roślina wykorzystywana była w medycynie ludowej, najprawdopodobniej już w starożytności w chorobach oczu, dolegliwościach skórnych, leczeniu alergii i w kaszlu. W czasach średniowiecznych stosowano ją często jako środek wzmacniający osłabiony wzrok oraz działający ściągająco i tonizująco. Do chwili obecnej świetlik był przedmiotem niewielu badań naukowych (1, 3).
Opis rośliny
Świetlik to jednoroczna roślina zielna występująca głównie na terenach podmokłych łąk, torfowiskach, pastwiskach, brzegach lasów, na obszarach nizinnych i w górach. Spotkać ją można w całej Europie, także w Polsce. Roślina jest półpasożytem, najczęściej traw, ale także koniczyny oraz roślin z rodziny babkowatych. Kwitnie w okresie od czerwca do września. Osiąga wysokość do 50 cm i ma pojedynczą, rozgałęzioną u nasady i równomiernie ulistnioną łodygę. Liście niewielkie, jajowate, eliptyczne lub jajowato-eliptyczne, o piłkowanym brzegu, owłosione lub nagie. Kwiaty zebrane są w grona. Korona dwuwargowa, może przyjmować barwę białawą, fioletowoliliową, z ciemnofioletowymi prążkami i żółtą plamką na dolnym płatku. Kwiaty są osadzone na krótkich szypułkach w kątach liści i zebrane w gęsty górą, a luźny dołem kwiatostan (2, 4, 5, 6, 7).
Surowiec
Surowiec stanowi ziele E. officinalis L. (świetlik lekarski) oraz E. rostkoviana Hayne (świetlik łąkowy) (2). Gatunek E. officinalis (ang. Eyebright, niem Augentrost, franc. Herb a l’ophtalmie) uznawany jest przez niektóre klasyfikacje taksonomiczne za tożsamy z gatunkiem E. rostkoviana i E. stricta, natomiast przez innych botaników gatunek E. rostkoviana wyróżniany jest jako podgatunek E. officinalis (2). Identyfikacja poszczególnych gatunków jest trudna z powodu krzyżowania się roślin z rodzaju Euphrasia, co powoduje zacieranie się różnic międzygatunkowych i dużą zmienność wewnątrzgatunkową (8).
Ziele świetlika pozyskuje się wyłącznie ze stanu naturalnego. Ze względu na fakt, że roślina jest półpasożytem i trudno byłoby stworzyć warunki dogodne dla jej wzrostu, świetlik praktycznie nie występuje w uprawie hodowlanej. Zbiera się go w okresie kwitnienia, ale przed wytworzeniem torebek nasiennych, pozostawiając ok. 1/3 rośliny w ziemi, aby mogła produkować nowe nasiona. Surowiec suszy się w warunkach naturalnych, w zacienionych i przewiewnych miejscach lub w ogrzewanych suszarniach o temperaturze nie przekraczającej 35°C. Prawidłowo zebrany i wysuszony surowiec powinien obejmować ulistnione pędy (2).
Skład chemiczny
Do głównych grup związków obecnych w surowcu należą flawonoidy (ok. 0,4%), m.in. 7-galaktozydy oraz 7-ramnogalaktozydy apigeniny, luteoliny i chryzoeriolu, oraz apigenina, chryzoeriol, 3-rutynozyd kemferolu, 3-glukozyd kwercetyny, rutozyd, a także przypuszczalnie 4’-arabinoglukozyd genkwaniny (9, 10). Obecne są też garbniki (ok. 0,56%), kwasy fenolowe, w tym kwas kawowy i jego estry, kwas chlorogenowy, kumarowy (1), a także ferulowy, galusowy, dihydroksybenzoesowy, gentyzynowy (11), ponadto lignany (9, 12). Kolejną grupę związków stanowią glikozydy irydoidowe: aukubina (ok. 0,05%) (1), katalpol, eufrozyd, iksorozyd, weronikozyd, werprozyd i ladrozyd (12) oraz akteozyd (13). Uważa się, że związki te w głównej mierze odpowiadają za działanie farmakologiczne surowca, zwłaszcza aukubina o udowodnionym działaniu przeciwzapalnym (14, 15). Dodatkowo surowiec stanowi bogate źródło substancji żywicowych i woskowych oraz soli mineralnych, zwłaszcza miedzi i magnezu (1, 12).
Badania przedkliniczne
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. European Medicines Agency (EMEA). Assessment report on Euphrasia officinalis L. and Euphrasia rostkoviana Hayne, herba. http://www.ema.europa.eu. (data wejścia 19.08.2013). 2. Senderski ME. Prawie wszystko o ziołach. Wyd. M. Senderski, Podkowa Leśna 2004; 611-2. 3. Khan IA, Abourashed EA. Leung’s Encyclopedia of Common Natural Ingredients: Used in Food, Drugs and Cosmetics (Third edition), Wyd. Wiley 2009; 279-80. 4. Vaughan JG, Judd PA. The Oxford Book of Health Foods: A comprehensive guide to natural remedies. Oxford University Press 2003; 68. 5. Mowszowicz J. Pospolite rośliny naczyniowe Polski. Wyd. Nauk PWN 1979. 6. Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielnych. PWRiL, Warszawa 1983. 7. Broda B, Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. Wyd. Lek PZWL, Warszawa 2000. 8. Liebst B. Do they really hybridize? A field study in artificially estabilished mixed populations of Euphrasia minima and E. salisburgensis (Orobanchaceae) in the Swiss Alps, Plant Syst Evol 2008; 273(3/4):179-89. 9. Matławska I, Sikorska M, Kowalewski Z. Związki flawonoidowe w Herba Euphrasiae. Herba Pol 1985;
31(3-4):119-23. 10. Matławska I, Sikorska M, Kowalewski Z. Związki flawonoidowe w Herba Euphrasiae. Herba Pol 1988; 34(3):97-102. 11. Wichtl M (Ed.). Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals. A Handbook for Practice on a Scientific Basis. Medpharm Scientific Publishers. Stuttgart 2004; 203-5. 12. Gruenwald J, Brendler T, Jaenicke C. Eyebright Euphrasia officinalis. W: PDR for Herbal Medicines. 3rd Ed. Med Econom Co., Inc. Montvale NJ: 2004; 314-5. 13. Blazics B, Ludanyi K, Szarka S i wsp. Investigation of Euphrasia rostkoviana Hayne using GC-MS and LC-MS. Chromatographia 2008; 68(1):119-24. 14. Park KS, Chang IM. Anti-inflammatory activity of aucubin by inhibition of tumor necrosis factor-alpha production in RAW 264.7 cells. Planta Med 2004; 70(8):778-9. 15. Recio MC, Giner RM, Manez S i wsp. Structural considerations on the iridoids as anti-inflammatory agents. Planta Med 1994; 60(3):232-4. 16. Porchezhian E, Ansari SH, Shreedharan NK. Antihyperglycemic activity of Euphrasia officinale leaves. Fitoterapia 2000; 71(5):522-6. 17. Stoss M, Michels C, Peter E i wsp. Prospective cohort trial of Euphrasia single-dose eye drops in conjunctivitis. J Altern Complement Med 2000; 6(6):499-508. 18. Stoffel L, Zimmermann D, Hunkeler R i wsp. Euphrasia-Augentropfen bei Neugeborenen: Ein Pilotprojekt. Schweiz Z Ganzheitsmedizin 2007; 19(5):254-9. 19. Barnes J, Anderson LA, Phillipson JD. Herbal Medicine. 3rd Ed. Pharmaceutical Press. London 2007; 256-7.
