© Borgis - Nowa Pediatria 1/2014, s. 18-26
*Ewa Kobos, Mariola Pietrzak, Zofia Sienkiewicz
Edukacja terapeutyczna w cukrzycy typu 1 u dzieci
Children’s therapeutic education in diabetes type 1
Zakład Pielęgniarstwa Społecznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Warszawski Uniwersytet Medyczny
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. Jacek Imiela
Summary
Children with diabetes type 1 need a specific didactic attitude. When planning diabetes education programmes, proper methods, techniques and teaching forms should be chosen. Such programmes should consider individual needs and abilities depending on: age, education level, medical problems, type of insulin therapy used, and complications. The programme should also include parents and guardians. The education should be based on international recommendations enriched with aspects specific for each country. It is recommended to induce educational programmes where the effectiveness is confirmed by research. In the paper an overview of children’s therapeutic education in diabetes was conducted. The advantages of such education were discussed and stress was put on the barriers concerning the development of this type of education. Focus was on international and polish guidelines concerning the functioning of interdisciplinary teams, organisation of education environment, selection of teaching materials and problems with efficient assessment of educational diabetic programmes.
WSTĘP
Wzrost wskaźnika zapadalności w grupie dorosłych i dzieci w Polsce oraz na świecie przyczynił się do zmiany strategii leczenia cukrzycy z modelu chorobowego na model terapii własnej (1), a edukacja pacjenta stała się czynnikiem terapeutycznym równie ważnym jak farmakoterapia. Decyzje i czynności podejmowane przez opiekunów oraz – w miarę rozwoju możliwości – przez chore dzieci w celu wyrównania metabolicznego oraz umiejętność modyfikacji terapii określana jest pojęciem samokontroli (2). W żadnej innej chorobie przewlekłej nie ma tak czynnego udziału pacjenta w procesie leczenia jak w przypadku cukrzycy (3). Jest on możliwy do realizacji tylko i wyłącznie przez osobę dobrze wyszkoloną.
Podstawowe pojęcia edukacji terapeutycznej
Edukacja jest kluczowym pojęciem funkcjonującym w pedagogice. Aktualnie pojęcie edukacji można zdefiniować jako: „uczenie kogoś, zwłaszcza długotrwale, i objęcie odpowiednim programem” (4). W piśmiennictwie istnieje wiele definicji edukacji zdrowotnej. Według Woynarowskiej edukacja zdrowotna „jest całożyciowym procesem uczenia się ludzi jak żyć, aby: zachować i doskonalić zdrowie własne i innych, w przypadku wystąpienia choroby i niepełnosprawności aktywnie uczestniczyć w jej leczeniu, radzić sobie i zmniejszać jej negatywne skutki” (5). Edukację diabetologiczną można zatem określić jako „proces dostarczania osobom wiedzy i umiejętności potrzebnych do opieki diabetologicznej, radzenia sobie w kryzysach oraz do wprowadzenia zmian w stylu życia by pomyślnie radzić sobie z chorobą” (6). Edukację terapeutyczną trudno jest zdefiniować jednym terminem. Zgodnie z definicją WHO edukacja terapeutyczna jest procesem ciągłym, stanowiącym integralną część leczenia, której podmiotem jest chory (7). Jej podstawą jest aktywne uczestnictwo pacjenta w procesie leczenia oraz konieczność planowania i wdrażania programów edukacyjnych, w których specyficzne cele kształcenia i zadania edukacyjne będą kierowane do: chorego dziecka, rodziców i opiekunów, pozostałych członków rodziny (8). Współczesna edukacja terapeutyczna jest „celowym działaniem mającym na celu podnoszenie kompetencji pacjentów i ich rodzin w walce z chorobą i zagrożeniami zdrowia, gdzie główny nacisk kładziony jest na działania praktyczne” (9). Celem edukacji jest pomoc chorym i ich rodzinom w utrzymywaniu partnerskiej współpracy z pracownikami służb medycznych oraz społeczeństwem (10). Edukacja terapeutyczna została włączona do modeli postępowania w chorobach przewlekłych i nieuleczalnych (9). W zaleceniach PTD (Polskie Towarzystwo Diabetologiczne) podkreśla się, że edukacja jest stałym, integralnym i niezbędnym składnikiem postępowania terapeutycznego w cukrzycy w trakcie każdej wizyty lekarskiej, w momencie postawienia diagnozy oraz w oparciu o coroczną ocenę potrzeb szkoleniowych pacjenta bądź na jego prośbę (11). NICE (National Institute for Clinical Excellence) zdefiniowało edukację strukturalną jako „zaplanowany, stopniowy program, o szerokim zakresie, elastycznej treści, odpowiadający na potrzeby psychologiczne i kliniczne pacjenta oraz możliwy do dostosowana do jego środowiska edukacyjnego i kulturowego” (12). Edukacja strukturalna powinna poprawić zakres wiedzy, kontrolę poziomów glikemii, ciężar ciała i sposób odżywiania, fizyczną aktywność i samopoczucie psychiczne edukowanych (13).
Programy edukacyjne
W przypadku edukacji zdrowotnej „program edukacyjny określa zakres, kierunki i metody działalności dydaktycznej w dziedzinach związanych z szeroko pojmowanym zdrowiem pacjenta” (9). Wśród czynników kształtujących program edukacji diabetologicznej wymienia się m.in.: wiek pacjenta, poziom intelektualny, czas trwania choroby oraz cel, który zamierza się osiągnąć (14). W praktyce mamy do czynienia z dwoma modelami edukacji diabetologicznej: szkolenie tradycyjne – podczas którego przekazywanie informacji następuje w sposób niezaplanowany, niezorganizowany, często przypadkowy – oraz szkolenie programowe, w którym edukacja odbywa się z wykorzystaniem programów strukturalnych, z określonymi celami, metodami oraz ewaluacją programu. Skuteczna edukacja to szkolenie programowe – program strukturalny, który zawiera 4 kryteria: posiada zbudowany, uzgodniony i napisany program nauczania, aby można było zobaczyć czego pacjent będzie uczył się na szkoleniu; wykorzystuje wykwalifikowanych edukatorów, rozumiejących zasady edukacji i ocenionych jako kompetentnych do realizacji programu; oceniana jest jakość, aby upewnić się, że jest ona stale wysoka oraz jest poddawany ocenie i badany (13). Z powyższych kryteriów wynikają uniwersalne zasady, które powinny być wdrażane w edukacji diabetologicznej:
– każda osoba z cukrzycą ma prawo do kompleksowej, specjalistycznej, praktycznej edukacji (15);
– chorzy (dzieci i młodzież) i ich rodzice oraz opiekunowie powinni mieć łatwy dostęp i być włączani do procesu edukacji (15, 16). Rodzeństwo, dziadkowie i personel szkoły, do której uczęszcza dziecko, powinni być częścią programu edukacji, a ich rola w opiece powinna być częściej rozważana i oceniana (17);
– edukacja diabetologiczna powinna być prowadzona przez wyszkolony zespół interdyscyplinarny (13, 16, 18, 19), dogłębnie rozumiejący zasady rządzące procesem nauczania (16 20) oraz rozumiejący specyficzne i zmieniające się potrzeby młodych ludzi i ich rodzin w różnych etapach życia (15);
– zespół prowadzący edukację powinien obejmować minimum pielęgniarkę – specjalistkę w diabetologii, oraz dietetyka (12);
– edukacja diabetologiczna powinna być dostosowana i spersonalizowana względem chorego dziecka i rodziny, aby była ona dostosowana do wieku edukowanych, ich płci, poziomu zaawansowania cukrzycy, dojrzałości i sposobu życia oraz wrażliwa na aspekty kulturowe, uwzględniająca aspekty psychospołeczne: infrastrukturę, dostępne wsparcie, poziom wykształcenia, umiejętności oraz dostosowana w tempie realizacji do potrzeb chorego (8, 13, 15, 16);
– edukacja powinna opierać się na ocenie postawy, gotowości do uczenia się, możliwości uczenia się danej osoby, stylu uczenia się, istniejącej wiedzy i określonych celów edukacji (15);
– edukacja diabetologiczna, aby była efektywniejsza, powinna być procesem ciągłym i powtarzanym (6, 8, 11, 15, 16);
– zorganizowana edukacja powinna być dostępna: dla wszystkich chorych na etapie wstępnej diagnozy i potwierdzonej diagnozy, następnie na bieżąco w oparciu o indywidualną ocenę potrzeb szkoleniowych pacjenta bądź na jego prośbę (11, 15, 16, 20). Polskie wytyczne uznają edukację jako stały, integralny i niezbędny składnik postępowania terapeutycznego w cukrzycy w trakcie każdej wizyty lekarskiej (11);
– edukacja powinna odbywać się w otoczeniu grupy, chyba że jest to przeciwskazane (12,13);
– programy edukacji powinny odzwierciedlać ustalone zasady obowiązujące w kształceniu dorosłych (13, 16) oraz dzieci i młodzieży (9, 20, 21, 22).
W nauczaniu dzieci i młodych ludzi zwraca się uwagę na następujące aspekty:
– zajęcia powinny mieć sformułowany cel i przekazywać wysokie wymagania;
– uczestnicy powinni mieć możliwość organizowania sobie pracy;
– zajęcia powinny stymulować i podtrzymywać zainteresowanie uczestników oraz być postrzegane przez uczestników jako istotne i ambitne;
– zajęcia powinny być dostosowane do możliwości i potrzeb uczestników;
– podczas zajęć powinny być użyte różnorodne ćwiczenia edukacyjne;
– właściwa kontrola powinna być oparta na wprawnym kierowaniu zainteresowaniem uczestników zajęciami i wzajemnym szacunku (23);
– planowane w programach edukacji ćwiczenia powinny być przyjemne i zarazem wymagające, aby młodzież była zmotywowana. Tworzenie i utrzymanie motywacji jest kluczowym elementem skutecznego leczenia (21);
– każdy program edukacji powinien uwzględniać wystarczające przerwy, dające szansę na kontakt uczestników edukacji z rówieśnikami (21);
– sesje edukacyjne powinny być planowane w miejscu dostępnym dla osób indywidualnych i rodzin – zarówno w środowisku, jak i szpitalu/ambulatorium;
– programy edukacyjne powinny wykorzystywać różnorodne techniki nauczania, aby zapewnić aktywne uczenie się (12, 13, 15). W miarę możliwości techniki i metody nauczania powinny być dostosowane do różnych potrzeb, osobistych wyborów, stylu uczenia się młodych ludzi i ich opiekunów;
– w edukacji należy wykorzystywać współczesne technologie (DVD, internet) (11).
Spośród 5 głównych podejść w edukacji zdrowotnej dwa wydają się pożądane w edukacji diabetologicznej (24). Pierwsze z nich zorientowane na jednostkę – rozwijanie podmiotowości jednostki, kształtowanie odpowiedzialności i umiejętności dokonywania wyborów, przyjmowanie ponoszenia konsekwencji za swój wybór, kształtowanie poczucia własnej godności, rozwijanie możliwości twórczych, poczucia i potrzeby sensu godnego życia. Kolejne to podejście środowiskowe, które jest odzwierciedleniem traktowania zagadnień zdrowia i choroby w szerszym kontekście, uwzględniającym życie rodzinne, społeczne, warunki fizyczne, ekonomiczne oraz polityczne społeczeństwa (25).
Wyniki badań wśród młodzieży potwierdzają potrzebę opracowywania zorganizowanych programów edukacyjnych, specjalnie dostosowanych do potrzeb młodych ludzi z cukrzycą, wymagających uznania przekonań i wartości posiadanych przez to pokolenie. Zidentyfikowano dorastanie jako czas poważnych zmian w życiu jednostki, które u chorych na cukrzycę są dodatkowo potęgowane. Brak wdrożenia takich programów skutkować może kontynuacją doraźnej edukacji, złą opieką diabetologiczną, zaburzeniami kontroli metabolicznej oraz niską jakością życia młodych ludzi z cukrzycą (26, 27). W celu podniesienia standardów opieki nad dziećmi i młodzieżą z cukrzycą w Unii Europejskiej zaprojektowano SWEET Program (17, 20), w ramach którego dokonano analizy doświadczeń związanych z realizacją edukacji programowej. Potwierdzono, że centra opieki diabetologicznej będące członkami SWEET mają opracowane dokumenty dla początkowej i ustawicznej edukacji rodziców i dzieci, a programy te zawierają spójny materiał pozwalający na rozwój działań edukacyjnych, jednakże indywidualne doświadczenia z programami strukturalnymi są nadal ograniczone (17). Przykładem strukturalnego programu edukacji jest program DAFNE (Dose Adjustment for Normal Eating), którego celem jest pomoc pacjentom w prowadzeniu normalnego życia przy kontrolowaniu stężenia glukozy we krwi (13, 28, 29).
Interdyscyplinarny zespól edukacyjny
W edukacji powinni brać również udział członkowie zespołu terapeutycznego reprezentujący różne zawody (11, 19). W Polsce zaleca się, aby były to odpowiednio przeszkolone osoby (lekarze, edukatorzy diabetologiczni, pielęgniarki, dietetycy). Dzieci, młodzież i ich rodziców uznaje się za pełnych członków zespołu edukacyjnego (15, 16, 19). Edukatorzy powinni mieć dostęp do szkoleń specjalistycznych w edukacji cukrzycy oraz metod nauczania (8, 13), powinni przechodzić szkolenia w zakresie komunikacji, wytycznych i zasad realizacji edukacji oraz psychospołecznych aspektów cukrzycy (17). Wyrazem troski o dobre wyszkolenie świadczeniodawców jest działalność jednej z agend IPSAD (International Society for Pediatric and Adolescent Diabetes) – komitetu edukacyjnego organizującego i wspierającego organizację kursów obejmujących metody edukacji dla personelu medycznego, edukatorów, a także pacjentów i ich rodzin (30). SWEET w rekomendacjach dotyczących zespołów interdyscyplinarnych zwraca uwagę na to, że zespoły te obejmują zazwyczaj psychologów, rzadziej pracowników socjalnych, i podkreślają ważność integracji aspektów psychospołecznych z edukacyjnymi. Role poszczególnych członków zespołu powinny być jasno zdefiniowane i ocenione, a wymiana informacji w zespole powinna zostać zoptymalizowana (17). W ramach projektu SWEET sformułowano zalecenia dotyczące szkolenia pracowników ochrony zdrowia (31). Przeszkoleni członkowie zespołu edukacyjnego powinni: rozumieć teorię nauczania i jej zróżnicowanie odpowiednio do wieku i potrzeb uczestniczących w programie, być wyszkoleni i kompetentni w zakresie realizacji teorii edukacji programu, który oferują, być wyszkoleni i kompetentni w zakresie realizacji konkretnych treści objętych realizowanym programem (13). Brak jest unijnych i globalnych porozumień w sprawie programów nauczania dla szkoleń zespołów wielodyscyplinarnych dotyczących cukrzycy czy też szkoleń dla indywidualnych profesjonalistów w diabetologii pediatrycznej (31). Akredytowanych szkoleń więcej jest dla pielęgniarek i lekarzy, znacznie mniej np. dla dietetyków i psychologów (31). Szczególnie istotne moduły dla edukatorów cukrzycy zostały zamieszczone w IDF (International Diabetes Federation) i ADA (American Diabetes Association) (32, 33).
Czas trwania edukacji
Zgodnie z zaleceniami PTD edukacja wstępna pacjenta leczonego insuliną powinna trwać około 9 godzin, a chorego leczonego za pomocą osobistej pompy insulinowej 9-15 godzin. Powinna się ona odbywać w warunkach ambulatoryjnych lub szpitalnych, w zależności od sytuacji, w której znajduje się pacjent, i od możliwości placówki sprawującej opiekę. Należy ją kontynuować przez cały rok, przeznaczając łącznie na ten cel w przypadku cukrzycy typu 1 co najmniej 7-14 godzin. W następnych latach czas przeznaczony na reedukację powinien być uzależniony od zasobu wiedzy, którą przyswoił pacjent, od liczby popełnianych przez niego błędów, a także od rodzaju pojawiających się ewentualnie powikłań czy chorób towarzyszących (11). W krajach Unii Europejskiej czas trwania edukacji początkowej jest zróżnicowany. Kształtuje się od 2 do 12 dni, obejmuje 4-14 sesji, w ciągu dnia realizowanych jest 1-4 sesji, 4-20 godzin edukacyjnych (17). Takie zróżnicowanie może wynikać z: wieku dziecka, kultury, dojrzałości, posiadanej już wiedzy w rodzinie, życzeń oraz lokalnych doświadczeń i zasobów (16). W jednym z badań młodzi wyrażali chęć udziału w programie składającym się z maksymalnie z 4 sesji odbywających się raz w tygodniu po 1 godzinie popołudniami. Szpitala i szkoły nie uznano za miejsca dobre do realizacji programu (26). Edukacja diabetologiczna powinna być realizowana równolegle do farmakologicznego postępowania terapeutycznego z uwzględnieniem wymienionych powyżej ram czasowych, co wymaga oddzielnego finansowania w ramach odrębnie zdefiniowanego i kontraktowanego świadczenia (11).
Treści nauczania
W swoich wytycznych NICE zwraca uwagę na potrzebę zapewnienia w programach treści edukacyjnych dostosowanych indywidualnie do wieku i stopnia dojrzałości (15, 16) oraz do kultury, życzeń i istniejącego już zasobu wiedzy u chorych i ich opiekunów (16). Optymalny model edukacji diabetologicznej powinien być wieloetapowy i obejmować:
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Lawrence RD: The beginning of the diabetic association in England. [In]: von Engelhardt D, ed. Diabetes its medical and cultural history. Springer-Verlong, Berlin-Heidelberg 1989: 451-454. 2. Fichna P, Stankiewicz W: Samokontrola w terapii cukrzycy typu 1 i współpraca lekarza z pacjentem. [W:] Otto-Buczkowska E, red. Cukrzyca typu 1. Cornetis, Wrocław 2006: 132-141. 3. Otto-Buczkowska E, Jarosz-Chobot P: Wskazówki dotyczące edukacji i samoopieki chorych na cukrzycę typu 1 ze szczególnym uwzględnieniem chorych młodocianych. Family Medicine&Primary Care Review 2007; 9(1): 121-125. 4. Edukacja [W:] Słownik Języka Polskiego. Tom 1. PWN, Warszawa 2012. 5. Woynarowska B: Koncepcje i podstawy teoretyczne edukacji zdrowotnej. [W:] Woynarowska B, red. Edukacja zdrowotna. PWN, Warszawa 2007: 98-125. 6. Clement S: Diabetes self-management education. Diabetes Care 1995; 18: 1204-1214. 7. Report of the Expert Committee on the Diagnosis and Classification of Diebetes Mellitus. Diabetes Care 1998; 21(Suppl. 2): B1-B167. 8. Lange K, Sassmann H, von Schütz W et al.: Prerequisites for age-appropriate education in type 1 diabetes: a model programm for pediatric diabetes education in Germany. Pediatric Diabetes 2007; 8(Suppl. 6): 63-71. 9. Uchmanowicz I, Kubera-Jaroszewicz K: Edukacja diabetologiczna. Standard opieki pielęgnacyjnej chorego na cukrzycę. Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2012: 12. 10. Ruxer M, Ruxer J, Markuszewski L: Edukacja terapeutyczna chorych na cukrzycę – rys historyczny. Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna 2005; 4(5): 183-186. 11. Czech A, Cypryk K, Czupryniak L i wsp.: Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę. Diabetologia Kliniczna 2013; 2(supl. A): A1-A52. 12. NICE, Guidance on the use of patient-education models for diabetes. Technology Appraisal 60, Londyn 2003. Dostęp: 15.10.2013. http://www.nice.org.uk/nicemedia/pdf/60Patienteducationmodelsfullguidance.pdf . 13. Structured Patient Education in Diabetes. Report from the Patient Education Working Group. Diabetes UK and Dept of Health. 2005. Dostęp: 15.10.2013 http://www.dafne.uk.com/uploads/135/documents/structured_patient_education_diabetesreport.pdf. 14. Bernas M, Szczeklik-Kumala Z: Znaczenie edukacji terapeutycznej w leczeniu chorych na cukrzycę. Przeg Lek 2009; 2: 84-89. 15. ISPAD Consensus Guidelines 2000. The management of type 1 diabetes in children and adolescents. Ed PGF Swift. Publ Med Forum, Zeist, Netherlands. 16. National Institute for Clinical Excellence UK (NICE). Type 1 diabetes: diagnosis and management of type 1 diabetes in children, young people and adults. Dostęp: 15.10.2013. http://www.nice.org.uk/pdf/CG015NICEguideline.pdf. 17. Martin D, Lange K, Sima A et al. on behalf of the SWEET group, Robert J-J. Recommendations for age-appropriate education of children and adolescents with diabetes and their parents in the European Union. Pediatric Diabetes 2012; 13(Suppl.16): 20-28. 18. ISPAD Clinical Practice Consensus Guidelines 2009 Compendium, Diabetes education in children and adolescents, Swift P, Pediatric Diabetes 2009; 10(Suppl. 12): 51-57. 19. Australian Pediatric Endocrine Group. Clinical practice guidelines: type 1 diabetes in children and adolescents 2004. Dostęp:15.10.2013. http://www.chw.edu.au/prof/services/endocrinology/. 20. Swift P: Diabetes education in children and adolescents. ISPAD Clinical Practice Consensus Guidelines 2009 Compendium Pediatric Diabetes 2009; 10(Suppl. 12): 51-57. 21. Chaney D: Structured diabetes education for children and adolescents. Nursing Standard 2012; 27(6): 41-47. 22. Kościńska E, Szewczyk A, Herbut D, Stepanow B: Edukacja chorych na cukrzycę. [W:] Szewczyk A, red. Pielęgniarstwo diabetologiczne. PZWL, Warszawa 2013: 241-291. 23. Kyriacou C: Essential Teaching Skills. Second edition. Nelson Thornes, Cheltenham 2007: 35-53. 24. Bieldki J: Personalistyczna koncepcja Reformy Edukacyjnej. Lider 1998; 10: 3-6. 25. Michałowska D: Edukacja prozdrowotna – podejścia, modele, metody. Przegląd Terapeutyczny 2008; 4. Dostęp: 15.10.2013. http://www.ptt-terapia.pl/przeglad-terapeutyczny/przeglad-terapeutyczny-42008. 26. Chaney D, Coates V, Shevlin M et al.: Diabetes education: what do adolescents want? Journal of Clinical Nursing 2011; 21: 216-223. 27. Declan C: Infant and toddler diabetes. Arch Dis Child 2007; 92: 716-719. 28. Stepanow B: Modele światowe. [W:] Szewczyk A, red. Pielęgniarstwo diabetologiczne. PZWL, Warszawa 2013: 286-290. 29. DAFNE. Dostęp: 15.10.2013. www.dafne.uk.com/. 30. Otto-Buczkowska E: Odrębności edukacji terapeutycznej u młodocianych chorych na cukrzycę. Med Metabol 2003; 7: 88-91. 31. Waldron S, Rurik I, Madacsy L et al. the SWEET group. Good practice recommendations on paediatric training programmes for health care professionals in the EU. Pediatric Diabetes 2012; 13(Suppl. 16): 29-38. 32. IDF Consultative Section on Diabetes Education (DECS) 2008, International Curriculum for Diabetes Health Professional Education, International Diabetes Federation, Brussels. Dostęp: 15.10.2013. http://www.idf.org/webdata/docs/Curriculum_Final%20041108_EN.pdf. 33. Implications of the Diabetes control and Complications Trial. ADA Position Statement. Diabetes Care 2003; 26: 25-27. 34. Szewczyk A: Rola edukatorów w procesie leczenia dzieci I młodych osób chorych na cukrzycę, w świetle przepisów i praktyki. [W:] Otto-Buczkowska E, red. Cukrzyca w populacji wieku rozwojowego – co nowego? Cornetis, Wrocław 2009: 233-243. 35. Wysocki T, Huxtable K, Linscheid TR, Wayne W: Adjustment to diabetes mellitus in preschoolers and their mothers. Diabetes Care 1989; 12: 524-529. 36. Wysocki T: Parents, teens and diabetes. Diabetes Spectrum 2002; 15: 6-8. 37. Powers S, Byars K, Mitchell M: Parent report of mealtime behavior and parenting stress in young children with type 1 diabetes and in healthy control subjects. Diabetes Care 2002; 25(2): 313-318. 38. Patton S, Piazza-Waggoner C, Modi A et al.: Family functioning at meals related to adherence in young children with type 1 diabetes. Journal of Pediatrics and Child Health 2009; 45: 736-741. 39. Hatton DL, Canam C, Thorne S, Hughes AM: Parents’ perception of caring for an infant or toddler with diabetes. J Adv Nurs 1995; 22: 569-577. 40. Diabetes care in the school and day care setting. ADA Position Statement. Diabetes Care 2004, 27(Suppl. 1): 12-28. 41. Murphy HR, Rayan G, Skinner TC: Psycho-educational interventions for children and young people with Type 1 diabetes. Diabetic Med 2006; 23: 935-943. 42. Hampson SE, Skinner TC, Hart J et al.: Effects of educational and psychosocial interventions for adolescents with diabetes mellitus: a systematic review. Health Technol Assess 2001; 5(10): 1-79. 43. Winkley K, Landau S, Eisler I, Ismail K: Psychological interventions to improve glycaemic control in patients with type 1 diabetes: systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. Br Med J 2006; 333: 65-68. 44. Lovell N: The “SKIP” course: A programme for children and young people with diabetes. Journal of Diabetes Nursing 2012; 6(16): 247-252. 45. Sullivan-Bolyai S, Bova C, Lee MM: Development and Pilot Testing of a Parent Education Intervention for T1DM: PETS-D (Parent Education Through Simulation-Diabetes). Diabetes Educ 2012; 38(1): 50-57. 46. Wang Y, Stewart S, Tuli E, White P: Improved glycemic control in adolescents with type 1 diabetes mellitus who attend diabetes camp. Pediatric Diabetes 2008; 9: 29-34. 47. Hill E, Sibthorp J: Autonomy support at diabetes camp: a self determination theory approach to therapeutic recreation. Therapeutic Recreation Journal 2006; 40(2): 107-125. 48. Cooper H, Cooper J, Milton B: Technology-based approaches to patient education for young people living with diabetes: a systematic literature review. Pediatric Diabetes 2009; 10: 474-483. 49. Izquierdo R, Philip C, Morin MS et al.: School-Centered Telemedicine for Children with Type 1 Diabetes Mellitus. J Pediatr 2009; 155: 374-379. 50. Iafusco D, Ingenito N, Prisco F: The chatline as a communication and educational tool in adolescents with insulin-dependent diabetes: preliminary observations. Diabetes Care 2000; 12(23): 18-53. 51. Pinsker JE, Nguyen Ch, Young S et al.: QA pilot project for improving pediatric diabetes outcomes using a website: the Pediatric. Diabetes Education Portal. Journal of Telemedicine and Telecare 2011; 17: 226-230. 52. Whittemore R, Grey M, Lindemann E et al.: Development of an Internet Coping Skills Training Program for Teenagers With Type 1 Diabetes. Comput Inform Nurs 2010; 28(2): 103-111. 53. Howells L, Wilson AC, Skinner TC et al.: A randomized control trial of the effect of negotiated telephone support on glycemic control in young people with type 1 diabetes. Diabetic Medicine 2002: 8(19): 643-648. 54. Sullivan-Bolyai S, Grey M, Deatrick J et al.: Helping other mothers effectively work at raising young children with type 1 diabetes. Diabetes Educator 2004; 3(30): 476-484. 55. Thompson D, Baranowski T, Buday R, Arch B: Conceptual Model for the Design of a Serious Video Game Promoting Self-Management among Youth with Type 1. Diabetes Journal of Diabetes Science and Technology 2010; 4(3): 744-749. 56. Murphy HR, Wadham C, Rayman G, Skinner TC: Approaches to integrating pediatric diabetes care and structured education: experiences from the Families, Adolescents, and Children’s Teamwork Study (FACTS). Diabetic Medicine 2007; 24: 1261-1268. 57. Chaney D, Coates V, Shevlin M: Running a complex educational intervention for adolescents with type 1 diabetes – lessons learnt. Journal of Diabetes Nursing 2010; 14(10): 370-379. 58. SWEET Project, EU. Better control in Pediatric and Adolescent Diabetes: working to create Centres of Reference. World wide web 2011. Dostęp: 14.10.2013. http://www.sweet-project.eu/. 59. Grey M: Coping Skills Training for Youths With Diabetes. Diabetes Spectrum 2011; 2(24): 70-75. 60. Grey M, Jaser SS, Whittemore R et al.: Coping Skills Training for Parents of Children with Type 1 Diabetes: 12-Month Outcomes. Nurs Res 2011; 60(3): 173-181.
