„...przysięgam Apollinowi lekarzowi, Asklepiosowi, Hygei i Panakei, wszystkim bogom i boginiom biorąc ich za świadków... że nie będę ciął chorych cierpiących na kamienie pozostawiając to osobom praktykującym w tych czynnościach...” – to fragment lekarskiej przysięgi ułożonej przez Hipokratesa z wyspy Kos (470-377 BC).

Do czasów nowożytnych lekarze nie zajmowali się leczeniem kamicy, pozostawiając te „nieczyste” procedury cyrulikom. „Technika” usuwania kamieni z pęcherza moczowego, bowiem jedynie kamicę tego organu potrafiono rozpoznać i „operować”, pozostawała w rękach cyrulików wyspecjalizowanych w litotrypsji (tzw. litotrypterów) praktycznie aż do XVIII wieku! Najwcześniejsze doniesienia o usuwaniu kamieni pochodzą z ery przed Chrystusem. Drogą przezroczową usuwał kamienie z pęcherza Ammonius z Aleksandrii, opis jego zabiegu datowany jest na rok 247 BC. Zachował się też opis takiego samego zabiegu wykonanego przez Celsusa z Rzymu w roku 50 naszej ery.

Najbardziej znanym „litotryptorem” czasów nowożytnych był brat Jacques Beaulieu, urodzony w 1650 r. Jak głosi przekaz, w ciągu 30 lat swej „lekarskiej” praktyki wykonał ponad 5000 litotrypsji! Zachowało się doniesienie o wykonaniu przez niego w Paryżu, w 1680 r., tylko w ciągu jednego miesiąca 71 zabiegów! Śmiertelność wyniosła 53%!

Wiek XIX, wiek wynalazków, wraz z opracowaniem metod endoskopowych, wynalezieniem litotryptora ślepego oraz cystoskopu, otworzył nowy rozdział w leczeniu kamicy pęcherza. Pierwszych aparatów do kruszenia kamieni w pęcherzu drogą przezcewkową używali we Francji Civiale (1824 r.) oraz w Stanach Zjednoczonych Bigelov (1878 r.).

Historia operacji kamicy nerek jest znacznie krótsza. Pierwszy opis „operacji kamicy nerkowej” pochodzi z 1550 r. Cardan z Mediolanu opisał operację otwarcia ropnia nerki, podczas której „wydobyto” 18 kamieni. Pierwsze planowe usunięcie kamienia z miedniczki nerkowej, czyli pielolitotomia, miała miejsce w Bostonie (USA) w 1872 r. Operatorem był Wiliam Ingals.

Dokładne poznanie anatomii nerki (Max Brödel – 1902 r.) oraz rozwój anestezjologii spopularyzowały operacje nerek. Do lat siedemdziesiątych XX wieku „chirurgia otwarta” była podstawową metodą leczenia zabiegowego kamicy. Wprowadzenie technik mniej inwazyjnych i endoskopowych ograniczyło w sposób drastyczny jej zastosowanie. W obecnej dobie otwarte operacje na nerkach wykonywane z powodu kamicy stanowią około 5% wszystkich metod leczenia zabiegowego.

Pierwszy opis kolki nerkowej i kamienia w moczowodzie zawdzięczamy Ambrożemu Parè (1564 r.). Po raz pierwszy usunięto kamień z moczowodu dwieście lat później i było to także we Francji (Dessault – 1788 r.).

Wynalezienie cewników moczowodowych (Zeiss, Dormia – Niemcy, 1895 r.) i rozwój technik endoskopowych w XX wieku otworzyły nową drogę także w leczeniu kamieni zlokalizowanych w moczowodach.

Kamienie tworzące się w drogach moczowych są związkami mineralnymi, zawierającymi najczęściej w swym składzie wapń. Istnieje wiele teorii powstawania kamicy. Z punktu widzenia urologa, ważną role odgrywają czynniki predysponujące do jej powstawania.

Do czynników ryzyka należy zakażenie dróg moczowych, schorzenia wpływające na metabolizm wapnia (np. nadczynność przytarczyc), choroby układowe (sarkoidoza), choroby jelit powodujące zaburzenia wchłaniania (np. choroba Crohna, stany po resekcjach lub zespoleniach omijających). Przewlekłe leczenie farmakologiczne preparatami wapnia (np. z powodu osteoporozy) wymaga zawsze obserwacji jego dobowego wydalania z moczem oraz kontroli obrazowej dróg moczowych. Ryzyko powstawania kamicy wzrasta u pacjentów długotrwale unieruchomionych: po złamaniach, urazach, chorobach rdzenia kręgowego. Wreszcie nieprawidłowości anatomiczne dróg moczowych, wrodzone i nabyte, a również inne patologie narządów sąsiadujących z drogami moczowymi mogą zaburzać prawidłowy pasaż moczu zwiększając ryzyko powstania kamicy.

Pod względem chemicznym najliczniejszą grupę stanowią kamienie zbudowane ze szczawianów wapnia. Zarówno one, jak i rzadsze kamienie fosforanowo-wapniowe są na ogół dobrze widoczne na zdjęciach rentgenowskich, w przeciwieństwie do niecieniujących kamieni z kwasu moczowego. Jedynie kamica moczanowa i wyjątkowo rzadko występujące cystynowa i ksantynowa stanowią wskazaniem do leczenia farmakologicznego. Dla pozostałych podstawowym jest, jeśli oczywiście są do niego medyczne wskazania, leczenie zabiegowe.

Kamica dróg moczowych może przebiegać bezobjawowo, najczęściej jednak pierwszym objawem sygnalizującym obecność kamienia jest ból o typie kolki. Ból jest wynikiem napięcia mięśniowego kielicha, miedniczki lub moczowodu. Kamień utrudniający odpływ moczu powoduje wzrost ciśnienia wewnątrz układu manifestujący się dolegliwościami bólowymi. Należy jednak pamiętać, że taka sytuacja dotyczy stanów ostrych. Przy długotrwającej przeszkodzie może dojść do utrwalonego poszerzenia układu, wyrównania ciśnień wewnątrz niego i ustania dolegliwości. Mechanizm ten ilustruje poniższy schemat (ryc. 1).

Jak to opisano w innym rozdziale, kolkę nerkową mogą wywołać inne, poza kamicą nerki i moczowodu, choroby dróg moczowych, a także, że podobne objawy mogą pojawić się w chorobach nie związanych z układem moczowym.

Badania podstawowe wykonywane w diagnostyce kamicy moczowej – badanie ogólne moczu, usg jamy brzusznej i rtg przeglądowe – zwykle pozwalają na postawienie właściwej diagnozy. Na tym poziomie powinny być niejednokrotnie uzupełnione posiewem moczu, oznaczeniem poziomu kreatyniny, mocznika i kwasu moczowego w surowicy krwi. Rozszerzenie badań obrazowych o urografię lub tomografię komputerową, często połączoną z obrazowaniem układu moczowego w projekcji trójwymiarowej umożliwia dokładną lokalizację kamicy i pozwala na dobranie optymalnego sposobu jej leczenia. Czułość tych metod w rozpoznawaniu kamicy sięga 90%. Badania te należą do diagnostyki specjalistycznej.

Leczenie kamicy dróg moczowych jest zwykle zabiegowe, a wybór właściwego sposobu uzależniony jest od wielu czynników. Zawsze należy brać pod uwagę preferencje pacjenta, ocenić potencjalną skuteczność jak i konsekwencje wybranej metody. Podstawowe znaczenie ma umiejscowienie i wielkość kamienia, a także stan anatomiczny i czynnościowy dróg moczowych, W wyborze metody trzeba uwzględnić stan ogólny pacjenta, choroby współistniejące i ich wpływ na możliwe powikłania. W przypadku kamicy moczowodowej konieczna jest ocena szans na samoistne wydalenie kamienia. W warunkach polskich należy brać pod uwagę możliwości lecznicze w poszczególnych zakładach i wybrać ten, który oferuje najlepszą metodę leczenia w konkretnym przypadku.