© Borgis - Medycyna Rodzinna 2/2014, s. 64-69
Renata Grzywacz
Wybrane aspekty występowania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży szkolnej
Selected aspects of the prevalence of overweight and obesity of children and adolescents
Zakład Socjologii i Badań Kulturowych, Katedra Kulturowych Podstaw Wychowania Fizycznego, Turystyki i Rekreacji, Wydział Wychowania Fizycznego, Uniwersytet Rzeszowski
Summary
Obesity is an excess accumulation of fat in the body, most commonly is caused by excessive consumption of foods, namely more calories consumed than expended. On the development of obesity a major impact has a neighborhood, family, traditions, habits, friends, and, above all, eating habits and systematic excess consumed meals. Status of obesity occurs mainly when it is upset the body’s energy balance, resulting from the difference between the agreed energy and spent. Accumulated thermal energy which the body is unable to use remains in our system in the form of body fat. As a result of abnormal metabolism obesity arises. A large overweight and obesity is also closely linked with the appearance and silhouette, which is far from ideal, thus can exert a negative impact on the psyche, in particular young people.
The problem of overweight and obesity among children and adolescents has been analyzed in the article. The specific purpose of the article was an attempt to clarify what are the source of obesity among young people, how to fight against its causes, where’s the problem their formation and how to help children overcome this disease.
Wprowadzenie
Zgodnie z literaturą przedmiotu otyłość jest to stan patologicznego zwiększenia ilości tkanki tłuszczowej jako składowej całości organizmu. Z tego faktu wynikać może uszkodzenie czynności i struktury poszczególnych narządów lub układów, które zwiększają ryzyko skrócenia średniego oczekiwanego okresu życia. Jest to więc choroba, która nawet wtedy, kiedy organizm o zwiększonej ilości tkanki tłuszczowej nie wykazuje objawów patologicznych, zagraża w miarę przedłużania się jej trwania rozwojem uszkodzeń narządowych i ogólnych w przyszłości (1).
Na otyłość składa się szereg różnych czynników: predyspozycje genetyczne, uwarunkowania psychiczne oraz czynniki środowiskowe. Bardzo ważną rolę odgrywają także nawyki związane z jedzeniem. Ważne jest rozpoznanie roli, jaką jedzenie spełnia w funkcjonowaniu otyłego dziecka. Może być ono na przykład sposobem rozładowywania napięć mających swoje źródło w poczuciu zagrożenia czy tęsknoty lub w innych potrzebach i stanach, których dziecko nie akceptuje. Jest wówczas środkiem przynoszącym ukojenie, źródłem chwilowego dobrego samopoczucia. Często dziećmi, które wykazują tendencję do objadania się, są te, które nie otrzymują wystarczającej troski od swoich opiekunów. Dziecko może więc objadać się w złudnej nadziei, że w ten sposób nasyci się miłością i spokojem.
Źródła otyłości tkwią również w czynnikach środowiskowych. Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić dietę. Generalnie obserwuje się zbyt duże spożycie całkowitej ilości energii oraz określonych składników pokarmowych lub produktów, zwłaszcza takich, jak tłuszcze pochodzenia zwierzęcego, mięso, cukier i przetwory cukiernicze, sól, przy jednoczesnym zmniejszeniu spożycia produktów skrobiowych i błonnika pokarmowego. Taki typ odżywiania prowadzi do nasilenia tzw. metabolicznych chorób cywilizacyjnych, w tym też otyłości. Innym znaczącym dla problemu otyłości zjawiskiem jest powszechne korzystanie ze środków lokomocji, telefonów, ogólnie mówiąc różnych udogodnień, które sprawiają, że jesteśmy coraz mniej aktywni fizycznie. Powyższe zagadnienia zostaną szczegółowo opisane w artykule.
Teoretyczne podstawy nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży
Otyłość u dzieci budzi wiele kontrowersji, zarówno wśród pediatrów stykających się z tym problemem w swojej codziennej praktyce, jak i wśród osób prowadzących badania i obserwacje wybranych grup. Wśród wielu pediatrów panuje pogląd, że otyłość nie jest chorobą, a otyłe dziecko nie wymaga szczególnej opieki lekarskiej. Istnieje przekonanie, że próby redukcji nadwagi są nieefektywne i że otyłe dziecko samo „wyrasta” z otyłości (2). Wydaje się, że również rodzice nie dostrzegają wagi problemu, a utożsamianie pulchnego dziecka ze zdrowiem jest nadal aktualne. Innymi słowy, oznaki „prawidłowego odżywiania” w postaci dobrze wyglądającego dziecka – dziecka otyłego – świadczyć mają o jego obecnym i przyszłym zdrowiu i szczęściu (3).
W rzeczywistości nadwaga i otyłość wiążą się z wieloma poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi dla dziecka, a później najprawdopodobniej otyłego dorosłego. Warto zaznaczyć, że konsekwencje te nie wiążą się tylko i wyłącznie z fizycznym funkcjonowaniem, ale mogą również dotyczyć zdrowia psychicznego i społecznego młodego człowieka. Otyłość jako jedno z najczęściej występujących zaburzeń rozwoju dzieci i młodzieży wpływa na wszystkie elementy zdrowia (fizyczne, psychiczne i społeczne) młodego, a następnie dorosłego człowieka, ogranicza jego potencjał rozwojowy, możliwości życiowe i jakość życia (4).
Z danych epidemiologicznych wynika, że w zależności od kraju dzieci z otyłością stanowią od 3 do około 20% populacji. W Stanach Zjednoczonych, gdzie udział osób otyłych jest największy w skali światowej, częstość występowania nadwagi u dzieci w wieku od 5 do 14 lat uległa podwojeniu z 15 do 30%. Na dziesięcioro amerykańskich dzieci w wieku od 6 do 10 lat troje z nich jest otyłych, a jedno w takim stopniu, że waga utrudnia zdolność poruszania się, ograniczając zabawy z rówieśnikami i powodując zagrożenie dla zdrowia (5). Ogólnie ocenia się, że 10 milionów amerykańskich nastolatków ma nadwagę (6). W tym miejscu należy podkreślić, że ta niewątpliwie wzrostowa tendencja częstości występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży nie charakteryzuje jedynie populacji Stanów Zjednoczonych, ale dotyczy także wielu innych krajów. Przykładem może być Japonia, gdzie, jak podaje Ogińska-Bulik, w latach 1973-1994 częstość występowania otyłości u dzieci w wieku od 6 do 14 lat uległa podwojeniu z 6 do 11% (5). Badania obejmujące swoim zasięgiem Polskę pokazały, że nadmierną masę ciała ma w naszym kraju co czternaste dziecko w pierwszej dekadzie życia i co dziesiąte w drugiej dekadzie życia. Warto w tym miejscu podkreślić, że otyłość w wieku 6 lat zapowiada w około 25%, a w wieku 12 lat w 75% otyłość w wieku dorosłym (7).
Istnieją różne metody oceny stopnia otyłości, zarówno u dorosłych, jak i u dzieci i młodzieży. Ocena otyłości u dzieci powinna uwzględniać prawidłowości i specyfikę okresu rozwojowego, wiek kalendarzowy, dymorfizm płciowy, przebieg wzrastania, dojrzewania i rozmieszczenie tkanki tłuszczowej. Najprostsze i najczęściej stosowane metody oparte są na interpretacji wzajemnej proporcji masy ciała i wysokości. Powszechnie dostępne są siatki centylowe wysokości i masy, które uwzględniają wiek i płeć dziecka, a także tabele wagowo-wzrostowe. Otyłość stwierdza się także na podstawie stopnia otłuszczenia, gdzie w przypadku dzieci stosuje się najczęściej metody antropometryczne, takie jak pomiar grubości fałdów skórno-tłuszczowych i pomiar obwodów. W praktyce klinicznej u dzieci najczęściej jest stosowany podział na otyłość prostą i otyłość wtórną. Najczęściej występującą postacią otyłości u dzieci i młodzieży jest otyłość prosta, która stanowi około 90% wszystkich przypadków otyłości w tym okresie. Do jej powstania mogą przyczynić się zarówno czynniki genetyczne, jak i czynniki emocjonalne oraz środowiskowe. Istotną rolę pełnią także uwarunkowania genetyczne, jednakże wielu autorów przekonuje, że są to jedynie predyspozycje, które mogą być wykorzystane dopiero po ujawnieniu współdziałających czynników środowiskowych (8).
Rola stylu życia w powstawaniu nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży
Styl życia jest pojęciem, które w socjologii funkcjonowało obok takich kategorii jak sposób życia, poziom życia, wzory zachowań, wzory konsumpcji, wzory kultury, wartości i postawy, wreszcie ideały i etos. Fakt ten wskazuje na pojemność samego pojęcia, a także zakres problemów i możliwe podejścia badawcze (9). Zgodnie z założeniami „Narodowego Programu Zdrowia 1996-2006”, wśród czynników, które wpływają na zdrowie człowieka, największy udział (50-60%) ma jego styl życia. Nie trzeba przekonywać, że styl życia dzieci (podobnie jak ludzi w każdym wieku) w znacznym stopniu wpływa na ich stan zdrowia i samopoczucia, a im młodsze dziecko, tym w większym stopniu o jego sposobie życia decydują rodzice. Na styl życia składa się wiele elementów. Najczęściej wymieniane i jednocześnie istotne z punktu widzenia poruszanego tematu są: sposób odżywiania oraz sposób spędzania czasu wolnego – w tym głównie aktywność ruchowa (10). Innymi słowy, wadliwy styl życia przejawiający się małą aktywnością fizyczną i nieprawidłowym żywieniem jest najczęstszą przyczyną powstawania nadwagi i otyłości (nie tylko) dzieci i młodzieży. Szacuje się, że w aż 60-70% przypadków nadwaga jest efektem nadmiernego jedzenia i mało ruchliwego trybu życia (11).
Warto zatem bliżej przyjrzeć się wynikom badań, które ukazują styl życia młodego pokolenia jako element bardzo często związany z nadwagą i otyłością. Jednym z zasadniczych czynników są nieprawidłowości w sposobie żywienia, głównie za sprawą wzrostu dostępności relatywnie taniej żywności, w tym wielu produktów o wysokiej wartości kalorycznej i wysokiej zawartości tłuszczu (szczególnie zwierzęcego) oraz znaczne ograniczenie poziomu codziennej aktywności fizycznej populacji. Agresywny marketing i reklama powodują, że współczesny człowiek spożywa zbyt wiele produktów zawierających dużą zawartość tłuszczów i łatwo przyswajalnych węglowodanów prostych (np. słodycze) oraz mało wartościowych pod względem odżywczym, a wysoko kalorycznych potraw podawanych w barach szybkiej obsługi (tzw. fast food). Popularne na całym świecie napoje jak: piwo, cola, lemoniady czy inne słodzone napoje spożywane w dużych ilościach stanowią kolejne, często niedostrzegane przez konsumenta niebezpieczeństwo pochłonięcia dodatkowych setek, a nawet tysięcy kilokalorii.
Zbyt małe spożycie produktów niskokalorycznych obfitujących w błonnik (owoce i warzywa), witaminy i wiele substancji mineralnych stanowi kolejny powszechny błąd żywieniowy. Ulubione produkty społeczeństwa ery komputerowej: hamburgery, frytki, chipsy czy słodycze są wysokokaloryczne, lecz nie zapewniają wystarczającej podaży tych najważniejszych składników. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że nie tylko ilość i jakość, lecz także częstość i sposób spożywania produktów żywieniowych odgrywają rolę w powstawaniu nadwagi i otyłości. Większość osób nie preferuje posiłków niskoenergetycznych albo je to, na co ma ochotę. Do czynników sprzyjających otyłości należy nieregularne lub zbyt rzadkie spożywanie posiłków (np. dwa razy dziennie), spożywanie rozmaitych przekąsek (najczęściej wysokokalorycznych) w przerwach między głównymi posiłkami oraz wspomniane wcześniej picie w czasie posiłków lub między nimi napojów o zbyt wysokiej wartości energetycznej. A zatem, tradycje żywienia i socjalne uwarunkowania sprzyjają nadmiernemu spożyciu pokarmów, jeśli nie obżarstwu, zaś codzienny wysiłek fizyczny, szybkie spacery, bieganie w dalszym ciągu uważane są za dziwactwo.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Tatoń J: Otyłość – patofizjologia, diagnostyka, leczenie. PZWL, Warszawa 1985: 67. 2. Małecka-Tendera E: Wykorzystanie termogenicznego działania efedryny i teofiliny w leczeniu otyłości prostej u dzieci. Badania doświadczalne i kliniczne. Śląska Akademia Medyczna, Katowice 1993: 57-59. 3. Niewiadomska I, Kulig A, Hajduk A: Jedzenie. KUL, Lublin 2005: 103. 4. Oblacińska A, Woynarowska B: Występowanie nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce – doniesienie wstępne. Nowa Med 1995; 2: 75-188. 5. Ogińska-Bulik N: Psychologia nadmiernego jedzenia. Przyczyny, konsekwencje, sposoby zmiany. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004: 56-67. 6. Sheridan CL, Radmacher SA: Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. IPZ, PTP, Warszawa 1998: 207. 7. Klisz WJ: Otyłość w dzieciństwie. Pediatra po dyplomie 1999; 2-3: 36. 8. Jabłoński E, Kaźmierczak U: Zalecenia w czasie redukcji nadwagi u dzieci i młodzieży. Wychowanie fizyczne i zdrowotne 2002; 1: 17. 9. Leksy K: Rola stylu życia w powstawaniu chorób cywilizacyjnych (na przykładzie nadwagi i otyłości). Auxilum Social 2005; 2: 271. 10. Jodkowska M, Wiśniewski A: Styl życia dzieci. [W:] Szymborski J, Szamotulska A, Sito A (red.): Zdrowie naszych dzieci. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2000: 35. 11. Będzińska B: Szczupłą być. Baran i Muszyński, Kraków 1997: 67. 12. Krotkiewski M: Epidemia otyłości. Nowa Med 1997; 4(15): 33. 13. Sanjur D: Social and cultural perspectives in nutrition. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall 1982: 78. 14. Jeżewska-Zychowicz M: Wpływ czynników społecznych na zachowanie żywieniowe. Żyw Człow Metab 2004; 1: 14. 15. Leksy K: Wybrane aspekty występowania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży. Edukacja zdrowotna. Wychowanie na co dzień 2006; 12: 17-277. 16. Jablow MM: Anoreksja, bulimia, otyłość. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000: 86. 17. Przychodni A: Nadwaga i otyłość dzieci – przyczyny i zagrożenia. Nauczanie Początkowe 2006/2007; 4: 37-38. 20. Leksy K: Wybrane aspekty występowania nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży. Edukacja zdrowotna. Wychowanie na co dzień 2006; 12: 17-277. 18. Czajka I, Rymkiewicz-Kluczyńska B, Pyrcak B: Psychosocjologiczne aspekty otyłości u dzieci. Medipress Pediatria 1999; 1: 10. 19. Chatys W: Środowisko rodzinne a zabawy i gry ruchowe dzieci. Lider 2001; 3: 14. 20. Nestle M: Dylematy na talerzu. Świat nauki 2007; 12: 32-35. 21. Oblacińska A, Weker H: Profilaktyka otyłości u dzieci i młodzieży od urodzenia do dorosłość. Wydawnictwo Help-Med, Kraków 2008: 61. 22. Jańska U: Diagnostyka nadwagi i otyłości w opiece medycznej nad uczniami. Lider 1996; 2: 18.
