© Borgis - Nowa Pediatria 2/2014, s. 63-71
*Karolina Bagnowska
Czynniki wpływające na skuteczność rehabilitacji metodą NDT-Bobath u dzieci urodzonych przedwcześnie
Factors affecting the efficacy of rehabilitation NDT-Bobath children born prematurely
Sanatorium Uzdrowiskowe „Knieja”, Supraśl
Dyrektor Sanatorium: Halina Zembrowska
Summary
One in ten children coming into the world is born prematurely – according to the results from the World Health Organization. Infants born prematurely with extremely low birth weight is one of the most serious problems in perinatology and is a major cause of perinatal mortality. In comparison to healthy newborns, premature infants look different, behave differently and have a number of developmental disorders that cause hospitalization and multiple treatments.
The goal of the wider therapeutic procedure is not only the survival of immature infants, but also to enable them a proper development and good quality of life.
Physiotherapy is a recognized method of conduct at all stages of neurodevelopmental therapy of children. The NDT-Bobath method is one of the leading methods in physiotherapy. Scientific studies confirm the effectiveness of NDT-Bobath and the desirability of its use in the treatment of children born prematurely. Knowledge of contemporary rehabilitation allows for minimizing the effects of neuro-muscular immaturity and prevention of irregularities in motor development. Therapeutic activities have a major impact on improving the quality of life for children born prematurely.
The article discusses factors influencing the effectiveness of rehabilitation using NDT-Bobath, such as: gestational age, birth weight, respiratory failure, blurred vision, hearing loss and neurological disorders.
An evaluation was made and the results show that rehabilitation NDT-Bobath method depends on the time of commencement. The effectiveness of rehabilitation depends on the frequency and intensity of exercises.
It has been found that the tasks of physiotherapist and the parents’ role has a huge impact in future care for rehabilitation of the child.
NDT-Bobath method has been used around the world for many years. Its practices are widely accepted and do not cause controversy.
,,(...) Usprawnianie, szczególnie rozpoczęte wcześnie, połączone z dobrą współpracą rodziców – to początek drogi w kierunku odkrywania możliwości dziecka.’’
K. i B. Bobath
Wprowadzenie
Według definicji Światowej Organizacja Zdrowia za noworodka przedwcześnie urodzonego uważa się dziecko urodzone po ukończeniu 22. a przed ukończeniem 37. tygodnia ciąży. Z danych publikowanych corocznie przez Instytut Matki i Dziecka, a także GUS wynika, iż odsetek przedwczesnych porodów wynosi w Polsce ok. 6,7% (1).
Porody przedwczesne noworodków ze skrajnie niską masą urodzeniową stanowią jeden z najpoważniejszych problemów w perinatologii i są główną przyczyną zgonów okołoporodowych (2). To, czy wcześniak ma szansę przeżyć i jakie powikłania mu zagrażają, zależy między innymi od tego, w którym tygodniu ciąża została rozwiązana oraz od masy urodzeniowej dziecka. Szanse na przeżycie mają także dzieci powyżej 24. tygodnia, które ważą zaledwie 500 g.
W ostatnim okresie nastąpił znaczny wzrost przeżywalności noworodków urodzonych przedwcześnie z bardzo niską i ekstremalnie niską masą ciała. Fakt ten jest związany z rozwojem nowych metod monitorowania płodu oraz nowymi technikami diagnozowania i leczenia wcześniaków (3). Noworodki te narażone są na problemy kliniczne, zaburzenia czynności fizjologicznych, opóźnienie w rozwoju i częste hospitalizacje, a około 25% z nich to dzieci niepełnosprawne. Noworodki przedwcześnie urodzone narażone są na długoterminowe problemy psychomotoryczne. Dzieci te należą do grupy wysokiego ryzyka, jeżeli chodzi o problemy ośrodkowego układu nerwowego objawiające się mózgowym porażeniem dziecięcym (4).
Profesor Ewa Helwich podkreśla, że najważniejszym zadaniem neonatologów jest nie tylko utrzymanie przy życiu dzieci przedwcześnie urodzonych, ale także zorganizowanie takiej opieki medycznej, która pozwoli im normalnie się rozwijać, wyrównać różnice między rówieśnikami urodzonymi o czasie, a w przyszłości stać się pełnosprawnymi obywatelami (5).
Wcześniactwo
Prawidłowy czas trwania ciąży u kobiety wynosi od 37 do 42 tygodni. Dzieci, które urodziły się przed ukończonym 37. tygodniem, nazywamy wcześniakami. Jest to bardzo różnorodna grupa dzieci, obejmująca zarówno te, które są skrajnie niedojrzałe i trudne do utrzymania przy życiu (noworodki urodzone przed ukończeniem 28. tygodnia ciąży), co odpowiada urodzeniowej masie poniżej 1000 g, jak i te, które rodzą się blisko terminu (urodzone między 34.-37. tygodniem ciąży) – zatem różnią się w zależności od tego, jak bardzo przedwcześnie nastąpił poród (6).
Dziecko przedwcześnie urodzone zachowuje się odmiennie od dzieci urodzonych o czasie, wykazuje wiele zaburzeń rozwojowych, które są przyczyną długiej hospitalizacji i wielu zabiegów. Zaburzenia kliniczne wcześniaków są spowodowane ich głęboką niedojrzałością. Im krótszy jest czas życia płodowego, tym bardziej dziecko jest niedojrzałe, a jego homeostaza zachwiana (7).
Hamuda i Kowalczykiewicz-Kuta (8) na podstawie stopnia dojrzałości i rozwoju wewnątrzmacicznego noworodki z małą masą ciała zaliczyły do następujących grup:
Podział wcześniactwa w zależności od wieku płodowego:
1. poród skrajnie przedwczesny to poród przed 28. tygodniem ciąży,
2. poród bardzo przedwczesny to poród między 28. a 31. tygodniem ciąży,
3. poród umiarkowanie przedwczesny to poród między 32. a 33. tygodniem ciąży,
4. poród miernie przedwczesny to poród między 34. a 36. tygodniem ciąży.
Podział wcześniactwa ze względu na masę urodzeniową ciała:
1. noworodki o małej urodzeniowej masie ciała < 2500 g,
2. noworodki o bardzo małej urodzeniowej masie ciała < 1500 g,
3. noworodki o skrajnie małej urodzeniowej masie ciała < 1000 g,
4. noworodki o niewiarygodnie małej urodzeniowej masie ciała < 750 g.
Rozpoznanie wcześniactwa ustala się na podstawie wieku płodowego i masy ciała. Skala problemów zdrowotnych jest różna. Obecny postęp techniki medycznej, wiedzy i rozwój metod diagnostycznych przyczyniają się w dużym stopniu do znacznego ograniczenia umieralności okołoporodowej i wpływają na prawidłowy rozwój dzieci przedwcześnie urodzonych. Współczesna medycyna pozwala utrzymać przy życiu dzieci urodzone w 22., a nawet w 20. tygodniu ciąży (9).
Wcześniactwo – towarzyszące mu nieprawidłowości
Poród przedwczesny jest patologią, której niezwykle trudno uniknąć. Istnieje bardzo wiele przyczyn, które mogą do niego doprowadzić i stanowi to problem nie tylko medyczny, ale także społeczny.
W diagnostyce i terapii porodu przedwczesnego niezmiernie istotna jest kwestia wyboru sposobu rozwiązania ciąży – cięcie cesarskie czy poród drogami i siłami natury. Powinien on być jak najmniej obciążający dla płodu i bezpieczny dla matki. Ma to szczególne znaczenie w ciąży niedonoszonej, gdzie masa płodu jest niewielka i poród może wiązać się z większym ryzykiem wystąpienia urazów. Zakończenie porodu u wcześniaków z bardzo niską masą ciała drogą cięcia cesarskiego wydaje się korzystniejsze dla rodzących się noworodków niż poród siłami natury (3).
W zależności od stopnia wcześniactwa, u dzieci urodzonych przed terminem zachodzi szereg nieprawidłowości. Te znacznie ograniczają możliwości dziecka do przeżycia bez pomocy współczesnej medycyny.
Najczęstsze problemy związane ze zdrowiem wcześniaków to (10):
– niedobór masy ciała i wzrostu,
– wczesne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego spowodowane niedotlenieniem oraz wylewami dokomorowymi,
– zespół zaburzeń oddychania,
– zaburzenia wzroku (retinopatia) i słuchu,
– żółtaczka fizjologiczna,
– zaburzenia neurologiczne i rozwojowe,
– problemy z karmieniem,
– ryzyko infekcji.
Niedobór masy ciała
Wcześniaki, szczególnie te urodzone przed 33. tygodniem ciąży lub z masą urodzeniową poniżej 1500 g, są narażone na liczne problemy fizjologiczne i rozwojowe, w tym zaburzenia wzrostu i zapewnienia wystarczającej ilości składników odżywczych koniecznych do utrzymania wzrostu. Wzrost tych dzieci poza organizmem matki zazwyczaj jest gorszy niż rozwój wewnątrzmaciczny, szczególnie u wcześniaków z bardzo niską masą urodzeniową (poniżej 1000 g) pomimo dostarczenia energii i składników odżywczych w zalecanych ilościach (11).
Według Dunin-Wąsowicz przedwczesny poród powoduje, że ulega zakłóceniu fizjologiczny tor dojrzewania, a im niższa waga urodzeniowa oraz bardziej skrócony okres życia płodowego, tym mniej dojrzałe dziecko i tym mniejsze są jego możliwości adaptacyjne do zmiennych warunków otoczenia (12). Wcześniaki, których masa urodzeniowa jest bardzo mała, wymagają leczenia w warunkach oddziału intensywnej terapii, ponieważ konieczna jest specjalistyczna, nowoczesna aparatura medyczna, służąca do podtrzymania i monitorowania podstawowych funkcji życiowych. Jednym z takich urządzeń jest inkubator, który zastępuje macicę.
W literaturze spotyka się wiele prac, których autorzy podają, że mała masa urodzeniowa ciała wcześniaka jest największym medycznym i socjologicznym problemem w położnictwie i neonatologii. W skali każdego kraju, jak i świata, populacja noworodków urodzonych z małą masą ciała to najliczniejsza grupa ryzyka okołoporodowego (13).
Program ćwiczeń ruchowych prowadzony metodą NDT-Bobath u dzieci z niską masą urodzeniową w połączeniu z zalecanym poziomem energii i składników odżywczych pozwala na zwiększenie masy kostnej u wcześniaków z bardzo niską masą urodzeniową. Co więcej, program ćwiczeń ruchowych jest równie skuteczny w przyspieszaniu mineralizacji kości, jeśli prowadzi go terapeuta, jak i wtedy, gdy jest wykonywany przez mamę dziecka (14).
Powikłania neurologiczne u wcześniaków
Encefalopatia niedotleniowo-niedokrwienna (ENN) należy do chorób okresu noworodkowego, której konsekwencje wynikające z uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego mogą prowadzić do zaburzeń neurologicznych, trudności w nauce, mózgowego porażenia dziecięcego, napadów padaczki czy nawet śmierci mózgu (15). W literaturze najczęściej podaje się, że encefalopatia niedotleniowo-niedokrwienna występuje u wcześniaków poniżej 33. tygodnia ciąży (35%) oraz przy wadze urodzeniowej mniejszej niż 1500 g (50%). Ośrodki mózgowe wcześniaka są niedojrzałe i łatwo dochodzi do zaburzenia podstawowych czynności życiowych (16).
W przypadku wystąpienia niedotlenienia lub krwawienia do OUN (tzw. wylewy dokomorowe), wcześniak znajduje się w grupie ryzyka nieprawidłowego rozwoju psychoruchowego. Istotne są stopień oraz miejsce uszkodzenia OUN. Oczywiście im mniejsze uszkodzenie mózgu, jak w przypadku wylewu pierwszego lub drugiego stopnia, tym lepsze rokowania. Krwawienia trzeciego i czwartego stopnia najczęściej nie pozostają bez wpływu na przyszły rozwój dziecka (17). Konsekwencjami wczesnego uszkodzenia mózgu może być w przyszłości nieprawidłowy rozwój psychoruchowy, w tym:
– rozwój dysharmonijny (pewne umiejętności dziecko osiąga zgodnie z normami, inne zbyt późno) lub rozwój opóźniony (ważne etapy rozwoju dziecko osiąga znacznie później niż przewidują normy),
– uszkodzenie wzroku lub słuchu,
– zaburzenia emocjonalne (nadmierna aktywność, ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zaburzenia koncentracji),
– deficyty powodujące trudności w nauce (dysleksja, dysgrafia) (18).
Im krócej trwa ciąża, tym większe ryzyko uszkodzenia niedojrzałego ośrodkowego układu nerwowego dziecka. Według polskich badań (Prematuritas 2005) u ok. 10% dzieci urodzonych między 24. a 32. tygodniem ciąży rozwija się mózgowe porażenie dziecięce. Dzieci te wymagają wieloletniego wspomagania rozwoju, a czasem opieki przez całe życie. Wczesna rehabilitacja (stymulacja, interwencja) to wieloprofilowe oddziaływanie i wspomaganie rozwoju dziecka z wczesnym uszkodzeniem mózgu, mające na celu poprawę poziomu jego funkcjonowania. Opiera się ona na założeniu, iż ośrodkowy układ nerwowy, zwłaszcza u małego dziecka, jest szczególnie plastyczny i podatny na stymulację (19). Zgodnie z polską szkołą rehabilitacji leczenie dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym musi być: powszechne, wczesne, kompleksowe i ciągłe. Metoda NDT-Bobath polega na hamowaniu patologicznych odruchów i nieprawidłowych wzorców ruchowych oraz rozwijaniu czynności ruchowych u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym w kolejności, w jakiej pojawiają się one w rozwoju dziecka zdrowego (20).
Kolejną i jedną z najczęstszych chorób ośrodkowego układu nerwowego u wcześniaków jest padaczka. Nie jest ona jednostką chorobową, lecz zespołem objawów somatycznych, wegetatywnych i psychicznych. Cechą charakterystyczną padaczki jest okresowość występowania nadmiernego pobudzenia neuronów, przejawiającego się podklinicznymi wyładowaniami w EEG lub napadami klinicznymi. Kompleksowa rehabilitacja dzieci chorych na padaczkę to systematycznie prowadzony proces diagnostyczno-terapeutyczny zarówno chorego dziecka, jak i środowiska, w którym ono żyje. Celem kompleksowego leczenia jest zmniejszenie częstotliwości lub całkowite opanowanie napadów padaczkowych, zmniejszenie lub złagodzenie niekorzystnych objawów im towarzyszących oraz poprawa stanu psychicznego (21).
Upośledzenie umysłowe jest stanem zahamowania lub niepełnego rozwoju umysłu, które charakteryzuje się zwłaszcza uszkodzeniem umiejętności ujawniających się w okresie rozwoju i składających się na ogólny poziom inteligencji, tj. zdolności poznawczych, mowy, ruchowych i społecznych (22).
U dzieci urodzonych przedwcześnie mogą także występować, zwykle przejściowe, zaburzenia napięcia mięśniowego. Należą do nich: obniżenie napięcia mięśniowego, słaba siła mięśniowa, asymetria ułożeniowa ciała oraz wzmożone napięcie mięśniowe. Co jednak istotne, wcześnie zauważone zaburzenia napięcia mięśniowego przy odpowiednio prowadzonej rehabilitacji nie wpływają w większości przypadków negatywnie na rozwój ruchowy dziecka (23, 24).
Problemy oddechowe u wcześniaków
Na pierwszy plan u noworodka przedwcześnie urodzonego wysuwają się problemy oddechowe, ponieważ mogą one powodować bezpośrednie zagrożenie życia. Inną patologią często występującą u dzieci przedwcześnie urodzonych jest wrodzone zapalenie płuc, które może prowadzić do ogólnego zakażenia organizmu (posocznica) (12).
Do przyczyn rozwoju zespołu zaburzeń oddychania należą przede wszystkim: niedojrzałość płuc oraz niedobór surfaktantu (substancji wyścielającej pęcherzyki płucne, która ułatwia ich rozprężanie). Skutkują one pojawieniem się u noworodka duszności spowodowanej zapadaniem się pęcherzyków płucnych podczas wydechu. Po urodzeniu stosuje się surfaktant, co umożliwia podjęcie prawidłowego funkcjonowania przez płuca (25).
Dysplazja oskrzelowo-płucna (BPD) jest to przewlekła choroba płuc wcześniaków spowodowana tlenoterapią oraz przedłużającą się mechaniczną wentylacją. Częstość występowania dysplazji wzrasta wraz ze stopniem zaawansowania wcześniactwa (26). Dysplazja oskrzelowo-płucna zwiększa ryzyko zachorowalności i śmiertelności niemowląt. Wcześniaki z dysplazją narażone są na ciężki przebieg zakażeń układu oddechowego, często wymagający wentylacji mechanicznej i długiej hospitalizacji. Dysplazja oskrzelowo-płucna istotnie wpływa na rozwój wcześniaków, szczególnie na rozwój intelektualny. Skuteczność rehabilitacji pozwala zwiększyć szanse na ich zdrowy i normalny rozwój umysłowy (25).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Raju TN, Higgins RD, Stark AR et al.: Optimizing care and outcome for late preterm (nearterm) gestations and for late-preterm infants. A summary of the workshop sponsored by the National Institutes of Health and Human Development. Pediatrics 2006; 118: 1207-1214. 2. Suchońska B, Kociszewska-Najman B, Borek-Dzięcioł B et al.: Porody przedwczesne noworodków ze skrajnie niską masą urodzeniową ciała – analiza przebiegu ciąży, porodu oraz stanu pourazowego noworodka. Ginekol Pol 2001; 12: 1121-1128. 3. Górska M, Pokrzywnicka M, Krajewski P: Ocena stanu noworodków urodzonych przedwcześnie z masą ciała poniżej 1500 g w zależności od sposobu ukończenia porodu – drogami naturalnymi lub drogą cięcia cesarskiego. Perinatol Neonatol i Ginekol 2008; 2: 103-107. 4. Kasior-Szerszeń I: Wczesna interwencja rehabilitacji fizycznej zastosowana w przypadku wcześniaka o bardzo małej urodzeniowej masie ciała. Post Rehab 2001; 15: 99-105. 5. Helwich E: Przyczyny porodów przedwczesnych i podstawowe czynniki ryzyka wynikające z wcześniactwa. [W:] Helwich E (red.): Wcześniak. PZWL, Warszawa 2002. 6. Olejek A, Rembielak-Stawecka B: Zapobieganie wcześniactwu. Lekarz 2004; 12: 67-70. 7. Kornacka M: Noworodek przedwcześnie urodzony – pierwsze lata życia. PZWL, Warszawa 2003. 8. Hamuda M, Kowalczykiewicz-Kuta A: Przeżywalność noworodków urodzonych przedwcześnie z masą ciała poniżej 1500 g w województwie opolskim w latach 1998-2003. Nowa Pediatr 2006; 1: 27-31. 9. Raju TNK, Signore C: Prematurity: causes and prevention. [W:] Gleason CA, Devaskar SU (eds.): Avery’s diseases of the newborn. Elsevier, Philadelphia 2012. 10. Kornacka M, Kufel K: Praca Poglądowa – neonatologia: Cięcie cesarskie, a stan noworodka. Ginekol Pol 2011; 8: 612-617. 11. Bos A, Roze E: Neurodevelopmental outcome in preterm infants. Developmental Medicine & Child Neurology 2011 Sep; 53 (suppl. 4): 35-39. 12. Dunin-Wąsowicz D: Zaburzenia neurorozwojowe w pierwszym roku życia. Szkoła Pediatrii 2007; 14: 5107. 13. Osborn DA, Evans NJ: Early volume expansion for prevention of morbidity and mortality in very preterm infants. The Cochrane Collaboration 2004; 2: CD002055. DOI: 10.1002/14651858.CD002055.pub2. 14. Zdzienicka J: Małe dziecko. Wydawnictwo Bis, Warszawa 2004: 18-26. 15. Szejniuk W, Szymankiewicz M: Encefalopatia niedotlenieniowo-niedokrwienna u noworodków. Perinatol Neonatol i Ginekol 2008; 1: 85-93. 16. Dytrych G: Analiza rozwoju ruchowego dzieci urodzonych z niską masą urodzeniową usprawnianych metodą Vojty. Child Neurol 2009; 18: 35.
17. Raju TN: Okołoporodowa encefalopatia niedotleniowo-niedokrwienna. [W:] Gadzinowski J (red.): Neonatologia. OWN, Poznań 2000. 18. Nath S, Roy R, Mukherjee S: Perinatal complications associated with autism – a case control study in a neurodevelopment and early intervention clinic. J Indian Med 2012; 110: 526-529. 19. Kania J, Żółtaniecka M: Wieloprofilowa rehabilitacja wcześniaków z uszkodzeniem mózgu. Rehabil Prakt 2008; 1: 14-16. 20. Nowotny J, Czupryna K, Domagalska M: Aktualne podejście do rehabilitacji dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Neurol Dziec 2009; 35: 53-60. 21. Marszał E: Padaczka wieku dziecięcego – diagnostyka i leczenia. Świat Med 2000; 2: 25-32. 22. Gajewska E: Nowe definicje i skale funkcjonalne stosowane w mózgowym porażeniu dziecięcym. Neurol Dziec 2009; 18: 67-71. 23. Pasek J, Obuchowicz A, Pasek T: Badanie podmiotowe i przedmiotowe dzieci dla potrzeb fizjoterapii. Rehabil Prakt 2012; 3: 62-64. 24. Marlow N, Wolke D, Bracewell M et al.: Neurologic and developmental disability at six years of age after extremely preterm birth. N Engl J Med 2005; 35: 9-19. 25. The Merck Manual. Podręcznik diagnostyki i terapii. Wyd. III pol., Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2008. 26. Wolbeek M, Sonneville L, Vries W et al.: Early life intervention with glucocorticoids has negative effects on motor development and neuropsychological function in 14-17 year-old adolescents. Psychoneuroendocrinology 2013; 38: 975-986. 27. Grygalewicz J, Mazurkiewicz H: Bezdechy u dzieci: zjawisko niepokojące. Post Nauk Med 2008; 21: 615-617. 28. Kępa B, Grałek M, Adach K et al.: Występowanie wad refrakcji i zeza u dzieci urodzonych przedwcześnie. Kontaktologia i optyka okulistyczna 2008; 2: 45. 29. Gruszfeld D, Dobrazńska A, Janowska J et al.: Interpretacja objawów neurologicznych u noworodków. Klin Pediatr 2003; 11: 565-569. 30. Pawlak A, Bartelmus E: Pielęgnacja niemowląt jako element profilaktyki asymetrii ułożeniowej i ruchowej. Rehabil 2012; 3: 27-30. 31. Kowalski P: Przewodnik dla rodziców dzieci głuchych. Bycie głuchym nie stanowi przeszkody w odnoszeniu sukcesów. PZG, Łódź 2012. 32. Ostiak W, Stoińska B, Gadzinowski J: Stymulacja ruchowa oraz wczesne usprawnianie wcześniaków w oddziale patologii noworodka. Rehabil Med 2003; 7: 41-49. 33. Kułakowska Z: Wczesne uszkodzenie dojrzewającego mózgu – od neurofizjologii do rehabilitacji. Wydawnictwo Bifolium, Lublin 2003. 34. Serwatowska-Bargil A, Kornacka M: Układ odpornościowy noworodka urodzonego przedwcześnie. Pediatr Pol 2010; 5: 443-445. 35. Koehler B, Marszał E, Świetliński J: Wybrane zagadnienia z pediatrii. ŚAM, Katowice 2002: 110-116. 36. Domagalska M, Matyja M: Podstawy usprawniania neurorozwojowego według Berty i Karela Bobathów. AWF, Katowice 2009. 37. Okurowska-Zawada B, Paszko-Patej G: Główne metody fizjoterapeutyczne w terapii pacjentów z mózgowym porażeniem dziecięcym i przepukliną oponowo-rdzeniową. [W:] Rutkowski R (red.): Rehabilitacja medyczna w praktyce klinicznej. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2009; 271-280. 38. Matyja M: Wybrane aspekty teoretyczne, diagnostyczne i terapeutyczne metody NDT-Bobath. Med Manual 2000; 64-66. 39. Klimont L: Założenia terapii neurorozwojowej NDT-Bobath w mózgowym porażeniu dziecięcym. Ortop Traumatol Rehab 2001; 3: 527-530. 40. Stoińska B, Gajewska E, Pusz B: Ocena rozwoju psychoruchowego noworodków z grup ryzyka. Metody wczesnego usprawniania noworodków i niemowląt. Ginekol Prakt 2000; 8: 37-41. 41. Dytrych G: Rehabilitacja i pielęgnacja dziecka przedwcześnie urodzonego. Rehabil 2012; 3: 31-36. 42. Szymczyk E: Problemy pielęgnacji noworodków urodzonych przedwcześnie. Pomoc w kształtowaniu więzi uczuciowej rodzice-dziecko. [W:] Helwich E (red.): Wcześniak. PZWL, Warszawa 2002: 108-110. 43. Cieślak-Osik B, Staniak I, Kornacka K: Metody wczesnej stymulacji rozwojowej oraz wspomaganie terapii noworodka przedwcześnie urodzonego. Klin Pediatr 2007; 15: 53-58. 44. Kmita G: Rodzice i ich przedwcześnie urodzone dziecko – z doświadczeń współpracy psychologa z Kliniką Patologii i Intensywnej Terapii noworodka. Med Wieku Rozw 2000; 4: 34-36. 45. Rudnicki J: Kangurowanie noworodków z małą masą ciała. Materiały z Łódzkiej Ogólnopolskiej Konferencji dla Położnych pt.: ,,Wokół noworodka”, Łódź 2004. 46. Ferber S, Makhoul I: Wpływ bliskiego kontaktu skóra do skóry dziecka z matką krótko po porodzie na późniejsze zachowanie noworodka. Pediatr 2004; 113: 858-865. 47. Borkowska M, Szwiling Z: Metoda NDT-Bobath – poradnik dla rodziców. PZWL, Warszawa 2011. 48. White-Traut R, Wink T, Minehart T et al.: Frequency of Premature Infant Engagement and Disengagement Behaviors During Two Maternally Administered Interventions. Newborn Infant Nurs Rev 2012; 12: 124-131. 49. Kułakowska Z: Ocena neurologiczna dzieci wypisywanych z oddziałów neonatologicznych. Klin Pediatr 2007; 15: 25-32. 50. Zawitkowski P, Bartochowski A: Główne założenia programu wczesnej stymulacji i opieki rozwojowej noworodka. Rola i zadania fizjoterapeuty. Med Wieku Rozw 2000; 2: 130-141. 51. Zawitkowski P: Podstawowe warunki i zadania postępowania terapeutycznego na oddziałach noworodkowych i niemowlęcych. [W:] Warszawskie warsztaty neurologiczne. Materiały wybrane, Warszawa 2000: 31-33. 52. Cytowska B, Winczura B: Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka. Impuls, Kraków 2013. 53. Sroczyński S, Doroniewicz I, Burzyński B: Badanie rozwoju ruchowego dziecka. Rehabil Prakt 2012; 3: 65-67. 54. Nowotny J, Czupryna K, Domagalska M: Aktualne podejście do rehabilitacji dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Neurol Dziec 2009; 35: 53-60. 55. Cybula K, Kułak W, Wiśniewska E: Badania skuteczności metody NDT u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Neurol Dziec 2009; 35: 49-52. 56. Świetliński J, Sitko-Rudnicka M, Maruniak-Chudek I: Pacjenci oddziału intensywnej terapii noworodka – sukces terapeutyczny i co dalej? Wiad Lek 2004; 57: 11-12. 57. Lahood A, Bryant CA: Outpatient care of premature infant. American Family Physician 2007; 15: 1159-1164.
