Współczesna młodzież niewątpliwie żyje w czasach, w których to media wyznaczają nowe idee i przekonania, promują nowe trendy czy określają nowe wersje tożsamości. Na kształtowanie zarówno osobowości młodzieży, jak i jej stylu życia istotny wpływ wywiera szeroko rozumiana kultura, w której dominuje przymus osiągania szczęśliwości, najlepiej natychmiast i za wszelką cenę. Niestety moda na szybkie, łatwe i przyjemne życie wielokrotnie prowadzi do zachowań patologicznych (1). Niezwykle niebezpiecznym zjawiskiem, z jakim boryka się współczesny świat, jest nadużywanie substancji psychoaktywnych. Narkomania, będąc zjawiskiem wielopłaszczyznowym, staje się przyczyną zagrożeń dla zdrowia, prowadzi do destrukcji norm społecznych i moralnych. Konsekwencją tej sytuacji jest zaburzenie zdolności weryfikowania tego, co pozytywne i negatywne. W naszym kraju badania diagnozujące opisywane zjawisko mają stosunkowo krótką tradycję. Pojawiły się z początkiem lat 80. XX wieku, czyli wtedy, gdy narkomanię uznano za problem społeczny (2). Prowadzone badania dowodzą, że problem narkotyzowania się zatacza coraz szersze kręgi, bowiem dotyczy nie tylko studentów i młodzieży, ale coraz młodszych dzieci. Szczególnie alarmująca jest liczba nastolatków sięgających po środki uzależniające (3). Według danych statystycznych z 2010 roku 40% młodzieży zadeklarowało palenie papierosów, po alkohol sięgnęło około 80% ankietowanych, a 16% młodych ludzi przyznało się do używania narkotyków (4). Powyższe dane są na tyle intrygujące, że zachęcają do odkrywania i wyjaśniania mechanizmów skłaniających młodego człowieka do zażywania środków odurzających. Tym bardziej, że napływ sprzecznych informacji kierowanych do młodzieży, które z jednej strony przestrzegają przed szkodliwym działaniem substancji uzależniających, a z drugiej eksponują ich atrakcyjność, rodzi lawinę pytań i niejasności (5).

Celem pracy była próba odpowiedzi na pytanie: Jakie trendy występują w używaniu środków psychoaktywnych przez młodzież w województwie pomorskim?

Do osiągnięcia przedstawionego celu pracy wyodrębniono następujące problemy badawcze:

1. Jaka jest wiedza gimnazjalistów na temat środków psychoaktywnych?

2. Jakie środki psychoaktywne są najczęściej używane przez młodzież?

3. Jakie czynniki według respondenta predysponują do stosowania środków psychoaktywnych?

4. Jakie formy spędzania czasu wolnego preferują gimnazjaliści?

5. Jaką postawę prezentują ankietowani wobec zajęć ukazujących wpływ środków psychoaktywnych na zdrowie?

Badania zostały przeprowadzone w roku szkolnym 2011/2012 wśród gimnazjalistów z terenu województwa pomorskiego. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgody dyrektorów szkół. Przystąpienie do wypełnienia ankiety było dobrowolne. Respondentów poinformowano o anonimowości badań oraz zasadach wypełnienia kwestionariusza, w przypadku wątpliwości udzielono stosownych wyjaśnień. Ze względu na osobisty charakter niektórych pytań kwestią nadrzędną było zdobycie zaufania ankietowanych oraz zachęcenie ich do udzielania szczerych odpowiedzi. Kilkakrotnie zapewniono badanych, że żadna z wypowiedzi nie zostanie wykorzystana przeciwko nim.

W celu przeprowadzenia badań zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Narzędziem był autorski kwestionariusz ankiety, zawierający wstęp objaśniający respondentowi, jaki jest cel badania oraz zapewnienie o jego anonimowości i poufności. Prosząc o udzielenie szczerych odpowiedzi, podkreślono ważność poruszanego problemu. Kwestionariusz składał się z dwóch części, łącznie zawierał 26 pytań. Treścią kwestionariusza były pytania otwarte oraz zamknięte z wyznaczonymi z góry możliwymi wariantami odpowiedzi. W większości pytań respondent mógł wybrać tylko jedną odpowiedź, jedno pytanie dawało szansę wyboru maksymalnie trzech odpowiedzi.

Część ogólna kwestionariusza zawierała pytania metryczkowe, charakteryzujące sytuację społeczną respondentów. W tej części zapytano badanych o płeć, wiek, miejsce zamieszkania oraz wykształcenie i sytuację materialną rodziców.

Druga część ankiety to pytania dotyczące zjawiska uzależnień, dostępności środków psychoaktywnych oraz form spędzania przez młodzież czasu wolnego. Zastosowano również pytania sprawdzające wiedzę badanych na temat środków psychoaktywnych oraz ich zdanie na temat zapobiegania uzależnieniom.

Zebrane dane zostały zgromadzone w arkuszu kalkulacyjnym programu Excel Microsoft Office 2007, w którym również wykonano większość wykresów. Natomiast analizę danych przeprowadzono z wykorzystaniem pakietu statystycznego Statistica 10. Do weryfikacji hipotez wykorzystano test ANOVA wieloczynnikowa. W celu określenia stopnia siły współzależności pomiędzy poszczególnymi zmiennymi zastosowano test F-Fischera.

W badaniach uczestniczyło łącznie 217 osób, w tym:

– 94 osoby z gimnazjum w Lubni (wieś),

– 70 osób z gimnazjum w Brusach (miasteczko),

– 53 osoby z gimnazjum w Gdańsku (duże miasto).

Respondenci byli uczniami drugich klas gimnazjum w przedziale wieku od 13-18 lat.

W zestawieniu ogólnym pod względem płci nie było grup dominujących, bowiem zarówno kobiety, jak i mężczyźni stanowili po 50% ogółu badanych. Spośród ankietowanych zamieszkujących wieś przeważały dziewczęta (52,1%), udział chłopców wynosił 47,9%. Płeć żeńska przeważała również wśród badanych zamieszkujących duże miasto. Udział dziewcząt wynosi 50,9%, chłopcy stanowili 49,1% badanych. Inaczej wyglądała sytuacja w miasteczku. Tu przeważała płeć męska – 52,9% badanych, udział płci żeńskiej – 47,1%.

Z badań wynika, iż najliczniejszą grupę gimnazjalistów stanowiły osoby czternastoletnie (71,9%), mniej liczną grupą byli uczniowie piętnastoletni – 24,4%. Zdecydowanie mniejszą grupą były osoby w wieku 16 lat (1,8%). Natomiast grupę o najmniejszej liczebności stanowili uczniowie w wieku 13 lat (0,5%) oraz w wieku 18 lat (0,5%). Spośród ankietowanych 0,9% nie udzieliło żadnej odpowiedzi. Największe zróżnicowanie wiekowe zaobserwowaliśmy wśród gimnazjalistów zamieszkujących wieś. Spotkaliśmy tu osoby trzynastoletnie (1,1%), czternastoletnie (70,25%), piętnastoletnie (25,5%) oraz osiemnastoletnie (1,1%). Tu 2,1% badanych nie udzieliło żadnej odpowiedzi. Zarówno największy odsetek uczniów w wieku 14 lat (81,5%), jak i najmniejszy odsetek uczniów w wieku 15 lat (17,1%) dotyczył ankietowanych zamieszkujących miasteczko. Tu także 1,4% badanych to osoby szesnastoletnie. Największą grupę szesnastolatków spotkaliśmy wśród respondentów zamieszkujących duże miasto – 5,7%. Pozostałe grupy wiekowe to czternastolatki (62,2%) i piętnastolatki (32,1%). W każdym z badanych gimnazjów największy odsetek młodzieży stanowili uczniowie w wieku 14 lat.

W oparciu o uzyskane informacje można stwierdzić, że największa grupa respondentów zamieszkiwała wieś (43,3%), zaś najmniejsza grupa ankietowanych reprezentowała duże miasto – 24,4%. Grupą pośrednią byli gimnazjaliści mieszkający w miasteczku (32,3%).

Badani gimnazjaliści wywodzili się z różnych środowisk, a ich rodzice posiadali różny poziom wykształcenia. Największą grupę stanowili rodzice z wykształceniem zawodowym (38% kobiet, 55% mężczyzn) oraz rodzice legitymujący się wykształceniem średnim (37% kobiet, 28% mężczyzn). Mniej liczną grupą byli rodzice z wykształceniem wyższym (15% kobiet oraz 10% mężczyzn), a najmniej liczną – z wykształceniem podstawowym. Ten poziom kwalifikacji reprezentowało 8% kobiet i 4% mężczyzn. Z przeprowadzonej analizy wynika, że dominującą grupą wśród rodziców byli kobiety i mężczyźni z wykształceniem zawodowym oraz kobiety z wykształceniem średnim. Natomiast najmniej liczną grupę stanowili również mężczyźni, ale z wykształceniem podstawowym. W środowisku wiejskim największy odsetek matek posiadał wykształcenie zawodowe (42,6%) i średnie (41,5%). Dużo mniejszą grupą były osoby z wykształceniem podstawowym (8,5%) i wyższym (7,4%). W miasteczku nieznaczną przewagę w stosunku do matek z wykształceniem zawodowym (37,1%) stanowiły matki z wykształceniem średnim (38,5%). Pośrednią grupą były matki legitymujące się dyplomem wyższej uczelni (18,6%). Natomiast najmniejszy udział procentowy dotyczył matek z wykształceniem podstawowym (2,9%). W dużym mieście większość matek posiadała wykształcenie zawodowe (32,1%), nieco mniej kobiet ukończyło kształcenie na poziomie średnim (26,4%) oraz wyższym (22,6%). Grupą najmniej liczną były matki z wykształceniem podstawowym (13,2%). Odpowiedzi na pytanie o wykształcenie matki nie udzieliło 2,9% ankietowanych mieszkających w miasteczku oraz 5,7% młodzieży z dużego miasta. Można także zauważyć, że im mniejsza aglomeracja, tym więcej kobiet legitymujących się wykształceniem zawodowym i średnim. Z kolei udział procentowy matek z wykształceniem wyższym rośnie wraz z wielkością zamieszkiwanej aglomeracji. Największą grupę stanowili mężczyźni z wykształceniem zawodowym (wieś – 54,2%, miasteczko – 54,3%, duże miasto – 54,8%). Znacznie mniej panów posiadało wykształcenie średnie (wieś – 31,9%, miasteczko – 27,1%, duże miasto – 22,7%). Najliczniejsza grupa ojców legitymująca się dyplomem wyższej uczelni zamieszkiwała miasteczko (14,3%), w pozostałych miejscowościach ich udział procentowy jest mniejszy (wieś – 8,5%, duże miasto – 7,5%). Natomiast wykształcenie podstawowe reprezentowała najmniej liczna grupa panów (wieś – 1,1%, miasteczko – 1,4%, duże miasto – 7,5%). Wśród ankietowanych były również osoby, które nie udzieliły odpowiedzi na powyższe pytanie (wieś – 1,1%, miasteczko – 2,9%, duże miasto – aż 7,5%). Być może powodem jest brak wiedzy respondentów na temat wykształcenia swoich rodziców albo niechęć do udzielenia odpowiedzi. Można także zauważyć, że im mniejsza aglomeracja, tym więcej osób z wykształceniem średnim.

Z analizy badań wynika, że sytuacja finansowa rodziców ankietowanych przedstawiała się stosunkowo korzystnie. Zdecydowana większość respondentów uważała, iż dochody w rodzinie są wystarczające (52,1%), natomiast za dochodami więcej niż wystarczającymi opowiedziało się 15,7% ankietowanych. Z kolei 10,1% badanych uważało, że dochody rodziców nie są wystarczające. Spośród badanych 22,1% nie wiedziało, jaka jest sytuacja materialna w ich rodzinie. Okazuje się, że im większa aglomeracja, tym większy odsetek rodzin, w których dochody są wystarczające (wieś – 43,5%, miasteczko – 50,0%, duże miasto – 69,9%). Innymi zauważalnymi prawidłowościami są: im mniejsza aglomeracja, tym więcej rodzin o niewystarczających dochodach (wieś – 12,8%, miasteczko – 8,6%, duże miasto – 7,5%) oraz im mniejsza aglomeracja, tym więcej respondentów nieznających sytuacji materialnej swoich rodziców (wieś – 30,9%, miasteczko – 20,0%, duże miasto – 9,4%).

Na pytanie, czy badane osoby wiedzą, co to są środki psychoaktywne, większość gimnazjalistów – 57,1% – odpowiedziała, że tak, a nieznaczna mniejszość – 42,4% – że nie wie. Z ogółu badanych 0,5% nie udzieliło żadnej odpowiedzi. Młodzież mieszkająca w różnych aglomeracjach posiadała podobną wiedzę na temat pojęcia “środki psychoaktywne”. Jednakże najwięcej odpowiedzi twierdzących udzielili ankietowani mieszkający na wsi (58,5%), pośrednią grupę stanowili gimnazjaliści z miasteczka (57,1%), najmniejszą grupę – ankietowani z dużego miasta (54,7%). Najwięcej odpowiedzi negatywnych udzielili respondenci z dużego miasta (45,3%), nieco mniej ankietowani z miasteczka (42,9%), a najmniej młodzież mieszkająca na wsi (40,4%). Tu również 1,1% ankietowanych nie zaznaczyło żadnej odpowiedzi. Spośród wszystkich odpowiadających ponad połowa, czyli 53,5%, uznała, że zażywanie środków psychoaktywnych jest szkodliwe. Natomiast 5% badanych uważało, że wymienione środki nie należą do substancji szkodliwych. Niepokoi jednak fakt, że aż 41,0% ankietowanych nie ma zdania na powyższy temat. Z ogółu badanych 0,5% respondentów nie udzieliło żadnej odpowiedzi. Przekonanie ankietowanych o szkodliwości środków psychoaktywnych w zależności od miejsca zamieszkania nie wykazuje istotnych różnic i utrzymuje się na podobnym poziomie (wieś – 55,3%, miasteczko – 54,3%, duże miasto – 49,0%). Największą grupą, która opowiedziała się za nieszkodliwym działaniem tych substancji, byli respondenci z miasteczka (7,1%), najmniejszą – ze środowiska wiejskiego (3,2%). Grupa pośrednia reprezentowała gimnazjum z dużego miasta, jej udział procentowy to 5,7%. Tu także 1,9% ankietowanych nie miało zdania na poruszany temat. Na pytanie, czy stosowanie środków psychoaktywnych może powodować uzależnienie, 62,7% ankietowanych odpowiedziało twierdząco. Zdania przeciwnego było 5,5% badanych. Znaczącą grupę (31,8%) stanowiły jednak osoby, które nie wiedziały, czy można popaść w uzależnienie, stosując środki psychoaktywne. We wszystkich aglomeracjach zdecydowaną przewagę mieli respondenci uważający, że środki psychoaktywne mogą powodować uzależnienie (wieś – 62,8%, miasteczko – 58,5%, duże miasto – 67,9%), a dominującą grupą byli gimnazjaliści z dużego miasta. W każdej z aglomeracji występował znacząco niski odsetek ankietowanych, którzy uważali, że używanie środków psychostymulujących nie powoduje uzależnienia (wieś – 2,1%, miasteczko – 8,6%, duże miasto – 7,5%). Największą grupą, która nie wiedziała, czy w opisanej sytuacji może dojść do uzależnienia, byli ankietowani związani ze środowiskiem wiejskim (35,1%), nieco mniejszy udział procentowy dotyczył gimnazjalistów z miasteczka (32,9%) oraz z dużego miasta (24,6%). Nie ma istotnych statystycznie różnic w zależności od płci w tym, czy ankietowani wiedzą, co to są środki psychoaktywne – p > 0,142 (ryc. 1).

Jako najczęstsze źródła informacji na temat środków psychoaktywnych respondenci wskazywali środki masowego przekazu (55,5%) oraz rówieśników (27,3%). Najrzadziej respondenci uzyskiwali wiedzę od rodziców (6,6%), nauczycieli (5,9%) i pielęgniarek (2,7%). Odpowiedzi na postawione pytanie nie udzieliło 2,0% ankietowanych. W każdej aglomeracji przeważali gimnazjaliści, którzy najczęściej zdobywali wiedzę o substancjach psychoaktywnych ze środków masowego przekazu. Ich udział procentowy był zbliżony (wieś i miasteczko – po 58,2%), nieco mniejszy był odsetek ankietowanych z dużego miasta (47,5%). Można również zauważyć, że im większa aglomeracja, tym więcej badanych czerpie wiedzę od rówieśników (wieś – 20,0%, miasteczko – 30,2%, duże miasto – 36,1%). Największą grupą, która korzystała z wiedzy nauczycieli, byli respondenci ze środowiska wiejskiego (10,9%), ankietowani z dużego miasta w ogóle nie podali takiego źródła wiedzy. Pielęgniarki stanowiły znikome źródło informacji w każdej aglomeracji, aczkolwiek ankietowani zamieszkujący miasteczko najczęściej korzystali z ich wiedzy (3,5%). Być może jest to efekt bezpośredniego kontaktu z pielęgniarką zatrudnioną w tymże gimnazjum oraz sprawniej prowadzonej edukacji. Najwięcej informacji od rodziców pozyskiwali gimnazjaliści z dużego miasta (11,5%), najmniej z miasteczka (2,3%). Źródła wiedzy na temat środków psychoaktywnych nie zależą od płci – p > 0,835 (ryc. 2).

Z badań wynika, że im większa aglomeracja, tym mniejszy odsetek osób niepalących (wieś – 69,1%, miasteczko – 54,3%, duże miasto – 52,9%). Natomiast odsetek osób mających jednorazowy kontakt z papierosem rośnie wraz z wielkością aglomeracji (wieś – 12,8%, miasteczko – 20,0%, duże miasto – 22,6%). Największa grupa osób palących okazyjnie to ankietowani z miasteczka (21,4%). Najwięcej osób, które zadeklarowały codzienne palenie papierosów, zamieszkiwało duże miasto (13,2%), a najmniej – miasteczko (4,3%). Spośród respondentów, którzy zadeklarowali palenie papierosów, najwięcej, tj. 11,5%, wybrało kategorię 13 lat jako wiek, w którym po raz pierwszy zapalili papierosa. Mniejsza grupa (6,9%) przyznała się do inicjacji papierosowej w wieku 14 lat. Tyle samo badanych podało, że pierwszego papierosa wypaliło w wieku 12 lat. Niestety wiek pierwszego wypalenia papierosa niepokojąco się obniża. Dowodem tego są respondenci, którzy przyznali, że ich pierwsze zaciągnięcie dymem papierosowym miało miejsce w wieku 11 lat (3,7%), 10 lat (5,5%), 9 lat (1,4%), 8 lat (1,4%), 7 lat (1,4%) oraz 3 lat (0,9%). Szczególnie zastanawia wybór ostatniej kategorii wiekowej. Być może jest to fakt, być może wynik nieszczerej odpowiedzi. Najmniejszą grupą byli respondenci, którzy pierwszego papierosa zapalili w wieku 15 lat (0,5%). W każdej z aglomeracji przeważali ankietowani, którzy nigdy nie zapalili papierosa bądź nie udzielili żadnej odpowiedzi (wieś – 69,1%, miasteczko – 52,9%, duże miasto – 52,8%). Wśród uczniów pochodzących ze środowiska wiejskiego największy udział procentowy (7,4%) stanowili ci, którzy pierwszego papierosa zapalili w wieku 13 lat. Z tego środowiska wywodzą się również osoby, które zaczęły palić w wieku 3 lat (2,1%). Kolejne kategorie wiekowe to: 12 i 14 lat (po 5,3%), 11 lat (4,3%), 10 lat (3,2%). Najmniej respondentów (po 1,1%) zapaliło pierwszego papierosa, mając 12, 9 oraz 15 lat. W środowisku wiejskim nie było uczniów, którzy zaczęli palić w wieku 7 lat. Najbardziej zróżnicowaną grupą byli gimnazjaliści z miasteczka. Wiek, w którym najczęściej po raz pierwszy zapalili papierosa, to 13 i 10 lat (po 11,4%), nieco mniejszy udział procentowy dotyczył kategorii 12 lat (8,6%), 11 lat (5,7%) oraz 14 lat (4,3%). Najmniej osób przyznało się do pierwszego zapalenia papierosa w wieku 7 lat (2,9%) oraz 8 i 9 lat (po 1,4%). Inaczej kształtowała się sytuacja w dużym mieście. Tu najczęściej ankietowani wybierali kategorię 13 lat (18,9%), 14 lat (13,2%) oraz 12 lat (7,5%). Najmniej liczne grupy stanowili respondenci, którzy po raz pierwszy zapalili papierosa, mając 7, 8, 9 oraz 10 lat (po 1,9%). W tym środowisku nie było nikogo, kto zaczął palić w wieku 3 oraz 15 lat.