© Borgis - Nowa Stomatologia 2/2014, s. 100-109
*Urszula Kaczmarek, Katarzyna Harłukowicz
Częstość i uwarunkowania występowania erozji zębów w wieku rozwojowym
Frequency and determinants of dental erosion prevalence in children and adolescents
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich, Wrocław Kierownik Katedry: prof. dr hab. n. med. Urszula Kaczmarek
Summary
Dental erosion is defined as pathologic, chronic, localized and painless loss of hard dental tissues which are removed superficially due to dissolution and/or chelation by acids nonbacterial origin leading to irreversible loss. The acids respossible for erosion are extrinsic (mainly dietary source) and intrinsic origin (gastrooesophageal reflux, vomitting) as well as resulting from occupational exposure.
The aim of the review was to a describe prevalence, etiological factors and determinants, clinical manifestation and prevention of dental erosion development in children and adolescents based on the papers published in the last 10 years. Moreover, the criteria of the commonly used indices for diagnosis of erosive lesions were described as well as chemical processes involved in dental erosion and modifying factors.
It was found that prevalence of the erosive lesions in primary dentition ranged from 5.7 to 98.4% and in permanent dentition from 5.5 to 56.1%. The wide range of the erosion frequency in deciduous and permanent dentition in various countries would be caused by differences in nutritional habits resulting from cultural dissimilarities and the age of the subjects. The other reason could be the differentiated criteria of the used erosion indices influencing the obtained data. A main causal factor of dental erosion development is frequent and overconsumption of acidic drinks and foods. However, the erosive potential of foodstuffs depends on not only the pH value, but also titratable acidicity, the type of acid and its concentration, chelation properties as well as content of calcium, phosphates and fluoride.
Wstęp
Erozja zębów określana jest jako przewlekła, zlokalizowana i niebolesna utrata twardych tkanek zęba usuwanych powierzchniowo w następstwie rozpuszczania i/lub chelacji przez kwasy pochodzenia niebakteryjnego. Prowadzi ona do nieodwracalnej utraty szkliwa i zębiny (1). Kwasy powodujące erozję są pochodzenia zewnętrznego (głównie dietetycznego) lub wewnętrznego (kwaśny refluks żołądkowo-przełykowy, wymioty) (2-4). Zmiany erozyjne uważane są za główną składową niepróchnicowej utraty twardych tkanek zęba, starcia zębów, u dzieci oprócz atrycji (starcia wynikającego z kontaktu zęba z zębem) i abrazji (starcia spowodowanego kontaktem zęba z ciałem obcym) (5).
Przegląd piśmiennictwa
Etiologia
Wśród kwasowych przyczyn erozji zębów wyróżnia się czynniki zewnątrzpochodne (głównie dietetyczne, przyjmowane doustnie leki) i wewnątrzpochodne (wymioty, kwaśny refluks żołądkowo-przełykowy) oraz środowiskowe, związane z wykonywaniem zawodu. Jednakże powstanie zmiany erozyjnej jest wynikiem interakcji wielu czynników: chemicznych, biologicznych, beahawioralnych oraz ogólnego stanu zdrowia, nawyków, statusu socjoekonomicznego oraz czasu wzajemnego oddziaływania tych czynników, a także poziomu edukacji i wiedzy prozdrowotnej (2, 6). Wśród przyczyn zewnątrzpochodnych największe znaczenie ma dieta, której oddziaływanie uzależnione jest od czynników behawioralnych związanych z prowadzeniem tzw. zdrowego stylu życia, cechującego się nadmierną konsumpcją kwaśnego pożywienia i napojów (smakowych, gazowanych i niegazowanych, soków owocowych), kwaśnych owoców i warzyw, aktywnością sportową, podawaniem dzieciom w nocy butelki z kwaśnymi napojami. Jednakże potencjał erozyjny produktów spożywczych zależy nie tylko od wartości pH, ale także od miareczkowanej kwasowości (mierzonej całkowitą ilością zasady potrzebną do neutralizacji kwasu), rodzaju kwasu (wartość pKa) i jego stężenia, właściwości chelacyjnych oraz zawartości wapnia, fosforanów i fluoru. Poziom tych ostatnich wpływa na stopień nasycenia w odniesieniu do twardych tkanek zęba, przy nienasyceniu następuje ich rozpuszczanie do ustalenia nowego stanu równowagi. Dodanie soli wapnia i fosforanowych do napojów zmniejsza działanie erozyjne. Wiele produktów spożywczych (napojów, pożywienia, cukierków) zawiera kwas cytrynowy, który ze względu na właściwości chelacyjne wiąże wapń, tworząc kompleksy. Obniża on zatem poziom wapnia w ślinie, powodując stan nienasycenia oprócz kwasowego rozpuszczania twardych tkanek zęba (3). Również potencjalną przyczynę erozji stanowią przyjmowane często i długotrwale doustne leki o kwaśnym pH w postaci płynnej, rozpuszczalne tabletki lub tabletki do żucia. Dotyczy to zwłaszcza leków zawierajacych witaminę C – kwas askorbinowy i aspirynę – kwas acetylosalicylowy (7). Niejednoznaczny jest związek erozji zębów z lekami inhalacyjnych stosowanymi w leczeniu astmy. Przyjmuje się, że zarówno niskie pH niektórych z tych leków (pH ok. 5,5), jak i ich efekt uboczny prowadzący do obniżenia wydzielania śliny (stymulacja β2-adrenoreceptorów) mogą sprzyjać rozwojowi zmian erozyjnych (7, 8). Spośród wymienionych czynników główną rolę w rozwoju erozji zębów odgrywają kwaśne produkty spożywcze, a zwłaszcza owoce cytrusowe i napoje (smakowe gazowane i niegazowane, soki owocowe, napoje energetyzujące). Najczęściej spożywanymi kwasami są kwas fosforowy zawarty w świeżych owocach i kwas askorbinowy (witamina C), będący składnikiem prawie wszystkich rodzajów napojów i twardych cukierków (2). Występowanie erozji u małych dzieci związane jest z częstym podawaniem napojów lub soków owocowych w butelce jako „uspokajacza”. Opisano także istotny związek między rozwojem zmian erozyjnych a spożywaniem kwaśnych napojów bezpośrednio przed snem oraz ich przetrzymywaniem w jamie ustnej (9).
Z wielu badań wynika istotny związek między częstością i ilością konsumpcji napojów a występowaniem erozji. Murakami i wsp. (10) wykazali, że picie kwaśnych napojów 2-3 razy dziennie powodowało ok. 2-krotny wzrost ryzyka rozwoju erozji u 3-4-letnich dzieci brazylijskich. Z kolei Harding i wsp. (11) stwierdzili u dzieci 5-letnich z Irlandii przyjmujących przynajmniej raz dziennie soki owocowe 3,5-krotny wzrost erozji sięgającej zębiny, a u konsumujących z tą samą częstością napoje gazowane nieco niższy, bo 2,3-krotny wzrost. Również Gatou i Mamai-Homata (12) zanonotowali wysoką intensywność erozji u 5-7-letnich dzieci greckich pijących kwaśne napoje średnio 10 razy w tygodniu przez 4 lata. Z kolei Dugmore i Rock (13), badający dzieci z Wielkiej Brytanii, zauważyli istotny pozytywny związek między erozją zębów a konsumpcją soków owocowych lub napojów gazowanych. Wykazali także, iż wysokie spożycie napojów gazowanych w wieku 12 lat było silnym prediktorem rozwoju erozji w wieku 14 lat. Natomiast spożywanie innych owoców niż cytrusowe lub jabłka zmniejszało ryzyko powstania erozji. Również Al-Dlaigan i wsp. (14) zaobserwowali u 14-letnich dzieci brytyjskich istotną korelację między częstością występowania erozji a konsumpcją napojów gazowanych i niegazowanych, świeżych owoców i tabletek z witaminą C. Okunseri i wsp. (15), analizując konsumpcję napojów u dzieci 13-19-letnich z USA, wykazali wzrost występowania erozji wraz z częstością picia soku jabłkowego. Hasselkvist i wsp. (16) u młodzieży szwedzkiej w wieku 13-14 i 18-19 lat zaobserwowali istotną współzmienność ciężkości erozji z konsumpcją napojów, ale brak takiej zależności u dzieci 5-6-letnich. Z kolei badania przeprowadzone w Jordanii (17) ujawniły związek zmian erozyjnych obejmujących zębinę z codzienną konsumpcją pomarańczy, keczupu, oliwek i słodzonej kawy u badanych w wieku 15-16 lat. Brak zależności między erozją a nawykami dietetycznymi stwierdzili Vargas-Ferreira i wsp. (18) u 11-14-letnich dzieci brazylijskich.
Wewnątrzpochodną przyczyną erozji jest przewlekła ekspozycja zębów na kwas żołądkowy spowodowana wstecznym zarzucaniem treści żołądkowej (kwaśny refluks żołądkowo-przełykowy), wymiotami i ruminiacją (2, 4). Z badań wynika częstsze występowanie zmian erozyjnych u dzieci chorych na chorobę refluksową przełyku w porównaniu ze zdrowymi (10,19-22). Murakami i wsp. (10) stwierdzili ponad 2-krotny wzrost ryzyka erozji u dzieci 3-4-letnich z refluksem żołądkowo-przełykowym. W ostatnich latach wiele uwagi poświęca się zaburzeniom odżywiania (anoreksji i bulimii) ze względu na wzrost częstości ich występowania. W przebiegu tych zaburzeń występują samoindukowane wymioty, które powodują znaczną erozyjną utratę twardych tkanek zębów (23).
Częstość występowania erozji zębów i metody oceny
Częstość występowania erozji zębów, w oparciu o dane opublikowane w minionych 10 latach, jest wysoce zróżnicowana – w uzębieniu mlecznym waha się od 5,7 do 98,4%, a w stałym od 5,5 do 56,1% (tab. 1 i 2). Przyjmuje się, iż z powodu odmienności strukturalnych zęby mleczne są bardziej podatne na erozję niż zęby stałe. Szkliwo w zębach mlecznych jest cieńsze i mniej zmineralizowane, co sprzyja szybszej jego utracie i odsłonięciu zębiny (5). Szeroki zakres częstości występowania erozji w uzębieniu mlecznym i stałym w poszczególnych krajach może być spowodowany różnicami w nawykach dietetycznych wynikającymi z odmienności kulturowych oraz rasy i wieku badanych. Wzrost frekwencji erozji w uzębieniu stałym wraz z wiekiem, płcią i rasą badanych zaobserwowali Okunseri i wsp. (15). Stwierdzili bowiem najwyższe występowanie zmian u młodzieży w wieku 18-19 lat (55,5%), niższe w wieku 16-17 (44,5%) i najniższe w wieku 13-15 lat (39,6%), co wiąże się z przebywaniem zębów stałych w środowisku jamy ustnej i ich dłuższą ekspozycją na czynniki erozyjne. Zanotowano również istotnie większą frekwencję u mężczyzn (49,0%) niż kobiet (42,4%) i u badanych rasy białej niehiszpańskiej (48,4%) w porównaniu z rasą czarną (30,6%). Również wzrost częstości występowania erozji wraz z wiekiem badanych wynika z badań przeprowadzonych w Holandii: w wieku 11 lat – 30,4%, a w wieku 15 lat – 44,2% (29); Islandii: w wieku 12 lat – 15,7%, a w wieku 15 lat – 30,7% (31), a także w Polsce: w wieku 15 lat – 24,7%, a w wieku 18 lat – 42,3% (36, 37). Natomiast w kilku badaniach nie wykazano istotnej różnicy związanej z płcią badanych (30, 33, 36, 37). W kraju zanotowano regionalne zróżnicowanie we frekwencji erozji wahające się w wieku 15 lat od 9,4 do 59,4% (województwo śląskie vs świętokrzyskie), a w wieku 18 lat od 11,2% do 69,1% (województwo podkarpackie vs kujawsko-pomorskie) (36, 37).
Tabela 1. Frekwencja erozji w uzębieniu mlecznym.
| Autor | Rok | Kraj | Wiek (lata) | Liczba badanych | Frekwencja (%) | Metoda diagnozy |
| Al-Malik i wsp.(24) | 2002 | Arabia Saudyjska | 2-5 | 1554 | 31,0 | Zmodyfikowany wskaźnik erozji |
| Wiegand i wsp. (25) | 2006 | Niemcy | 2-7 | 463 | 32,0 | Wskaźnik O’Sullivana |
| Murakami i wsp. (10) | 2011 | Brazylia | 3
4 | 509
458 | 25,5
32,1 | Zmodyfikowamy wskaźnik O`Briena |
| Luo i wsp. (26) | 2005 | Chiny | 3-5 | 1949 | 5,7 | Zmodyfikowany wskaźnik Smitha i Knighta |
| Harding i wsp. (11) | 2003 | Irlandia | 5 | 114 (rejon fluorkowanej wody)
76 (rejon niefluorkowanej wody) | 47,0
43,0 | Zmodyfikowany wskaźnik O’Sullivana |
| Nayak i wsp. (27) | 2010 | Indie | 5 | 1002 | 29,0 | Zmodyfikowany wskaźnik Smitha i Knighta |
| Al-Majed i wsp. (9) | 2002 | Arabia Saudyjska | 5-6 | 354 | 34,0 | Zmodyfikowany wskaźnik erozji |
| Hasselkvist i wsp. (16) | 2010 | Szwecja | 5-6 | 135 | 13.3 | Zmodyfikowany wskaźnik erozji Johanssona i wsp. |
| Mantonanaki i wsp. (28) | 2013 | Grecja | 5,11±0,5 | 605 | 78,8 | Wskaźnik BEWE |
| Gatou i Mamai-Homata (12) | 2012 | Grecja | 5-7 (6,37) | 262 | 98,4 | Wskaźnik Smitha i Knighta |
Tabela 2. Frekwencja erozji w uzębieniu stałym.
| Autor | Rok | Kraj | Wiek (lata) | Liczba badanych | Frekwencja (%) | Metoda diagnozy |
| El Aidi i wsp. (29) | 2010 | Holandia | 11 | 342 | 30,4 | Zmodyfikowany wskaźnik Lussiego |
| Vargas-Ferreira i wsp. (28) | 2011 | Brazylia | 11-14 | 944 | 7,2 | Wskaźnik O’Sullivana |
| Peres i wsp.(30) | 2005 | Brazylia | 12 | 391 | 13 | Wskaźnik O’Sullivana |
| Arnadottir i wsp. (31) | 2010 | Islandia | 12 | 757 | 15,7 | Zmodyfikowany wskaźnik Lussiego |
| Dugmore i Rock (32) | 2004 | Wielka Brytania | 12 | 1753 | 56,1 | Zmodyfikowany wskaźnik Smitha i Knighta |
| Gurgel i wsp. (33) | 2011 | Brazylia | 12 | 260 | 18,0 | Wskaźnik erozyjnego starcia zębów O’Briena |
| El Aidi i wsp. (29) | 2010 | Holandia | 12 | 428 | 38,3 | Zmodyfikowany wskaźnik Lussiego |
| Al-Majed i wsp. (9) | 2002 | Arabia Saudyjska | 12-14 | 862 | 26,0 | Zmodyfikowany wskaźnik erozji |
| Mungia i wsp. (34) | 2009 | USA | 12-17 | 307 | 5,5 | Wskaźnik erozyjnego starcia |
| El Aidi i wsp. (29) | 2010 | Holandia | 13 | 411 | 40,6 | Zmodyfikowany wskaźnik Lussiego |
| Hasselkvist i wsp. (16) | 2010 | Szwecja | 13-14 | 227 | 11,9 | Wskaźnik Johanssona i wsp. |
| El Aidi i wsp. (29) | 2010 | Holandia | 14 | 345 | 42,6 | Zmodyfikowany wskaźnik Lussiego |
| Dugmore i Rock (13) | 2004 | Wielka Brytania | 14 | 1 149 | 65,3 | Zmodyfikowany wskaźnik Smitha i Knighta |
| Al-Dlaigan i wsp. (35) | 2001 | Wielka Brytania | 14 | 1988 | Poziom
niski – 48,0;
średni – 51,0;
ciężki – 1,0 | Zmodyfikowany wskaźnik Smitha i Knighta |
| El Aidi i wsp. (29) | 2010 | Holandia | 15 | 294 | 44,2 | Zmodyfikowany wskaźnik Lussiego |
| Wierzbicka i wsp. (36) | 2011 | Polska | 15 | 2646 | 24,7 | Wskaźnik BEWE |
| Gurgel i wsp. (33) | 2011 | Brazylia | 16 | 152 | 24,0 | Wskaźnik erozyjnego starcia zębów O’Briana |
| Arnadottir i wsp. (31) | 2010 | Islandia | 15 | 750 | 30,7 | Zmodyfikowany wskaźnik Lussiego |
| Abu-Ghazaleh i wsp. (17) | 2013 | Jordania | 15-16 | 1 602 | | Zmodyfikowany wskaźnik starcia zębów |
| Wierzbicka i wsp. (37) | 2012 | Polska | 18 | 1887 | 42,3 | Wskaźnik BEWE |
| Okunseri i wsp. (15) | 2011 | USA | 13-15
16-17
18-19 | 1314 | 39,6
44,5
55,5 | System punktowy starcia zębów |
| Hasselkvist i wsp. (16) | 2010 | Szwecja | 18-19 | 247 | 22,3 | Zmodyfikowany wskaźnik Johanssona i wsp. |
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Imfeld T: Dental erosion. Definition, classification and links. Eur J Oral Sci 1996; 104(2): 151- 155. 2. Kaczmarek U: Erozja zębów – problem i postępowanie praktyczne. [W:] Zbigniew Jańczuk (red.): Gabinet stomatologiczny w praktyce. Verlag Dashofer 2001, 25-62. 3. Lussi A, Jaeggi T: Chemical factors. Monogr Oral Sci 2006; 20: 77-87. 4. Bartlett D: Intrinsic causes of erosion. Monogr Oral Sci 2006; 20: 119-139. 5. Taji S, Seow WK: A literature review of dental erosion in children. Aust Dent J 2010; 55: 358-367. 6. Lussi A: Erosive tooth wear – a multifactorial condition of growing concern and increasing knowledge. Monogr Oral Sci 2006; 20: 1-8. 7. Hellwig E, Lussi A: Oral hygiene products and acidic medicine. Monogr Oral Sci 2006, 20: 112-118. 8. Thomas MS, Parolia A, Kundabala M, Vikram M: Asthma and oral health: a review. Aust Dent J 2010; 55: 128-133. 9. Al-Majed I, Maguire A, Murray JJ: Risk factors for dental erosion in 5-6 year old and 12-14 year old boys in Saudi Arabia. Community Dent Oral Epidemiol 2002; 30: 38-46. 10. Murakami C, Oliveira LB, Sheiham A et al.: Risk indicators for erosive tooth wear in Brazilian preschool children. Caries Res 2011; 45: 121-129. 11. Harding MA, Whelton H, O`Mullane DM, Cronin M: Dental erosion in 5-year-old Irish school children and associated factors: A pilot study. Community Dent Health 2003; 20: 154-200. 12. Gatou T, Mamai-Homata E: Tooth wear in the deciduous dentition of 5-7-year-old children: risk factors. Clin Oral Investig 2012; 16: 923-933. 13. Dugmore CR, Rock WP: A multifactorial analysis of factors associated with dental erosion. Br Dent J 2004; 196: 283-286. 14. Al-Dlaigan YH, Shaw L, Smith A: Dental erosion in a group of British 14-year-old school children. Part II: Influence of dietary intake. Br Dent J 2001; 190: 258-261. 15. Okunseri C, Okunseri E, Gonzalez C et al.: Erosive tooth wear and consumption of beverages among children in the United States. Caries Res 2011; 45: 130-135. 16. Hasselkvist A, Johansson A, Johansson AK: Dental erosion and soft drink consumption in Swedish children and adolescents and the development of a simplified erosion partial recording system. Swed Dent J 2010; 34:187-195. 17. Abu-Ghazaleh SB, Burnside G, Milosevic A: The prevalence and associated risk factors for tooth wear and dental erosion in 15- to 16-year-old schoolchildren in Amman, Jordan. Eur Arch Paediatr Dent 2013; 14: 21-27. 18. Vargas-Ferreira F, Praetzel JR, Ardenghi TM: Prevalence of tooth erosion and associated factors in 11-14-year-old Brazilian schoolchildren. J Public Health Dent 2011; 71: 6-12. 19. Ersin NK, Onca? O, Tügmör G et al.: Oral and dental manifestation of gastroesophageal reflux disease in children: a preliminary study. Pediatr Dent 2006; 28: 279-284. 20. Su JM, Tsamtsouris A, Laskou M: Gastroesophageal reflux in children with cerebral palsy and its relationship to erosion of primary and permanent teeth. J Mass Dent Soc 2003; 52: 20-24. 21. Dahshan A, Patel H, Delaney J et al.: Gastroesophageal reflux disease and dental erosion in children. J Pediatr 2002; 140: 474-478. 22. Linnett V, Seow WK, Connor F, Shepherd R: Oral health of children with gastro-esophageal reflux disease: a controlled study. Aust Dent J 2002; 47: 156-162. 23. Frydrych AM, Davies GR, McDermott BM: Eating disorders and oral health: a review of the literature. Aust Dent J 2005; 50: 6-15. 24. Al-Malik MI, Holt RD, Bedi R: Erosion, caries and rampant caries in preschool children in Jeddah, Saudi Arabia. Community Dent Health 2002; 30: 16-23. 25. Wiegand A, Müller J, Werner C, Attin T: Prevalence of erosive tooth wear and associated risk factors in 2-7-year-old German kindergarten children. Oral Dis 2006; 12: 117-124. 26. Luo Y, Zeng XJ, Du MQ, Bedi R: The prevalence of dental erosion in preschool children in China. J Dent 2005; 33(2): 115-21. 27. Nayak SS, Ashokkumar BR, Ankola AV, Hebbal MI: Association of erosion with dietary factors among 5-year-old children in India. J Dent Child (Chic) 2012; 79:122-129. 28. Mantonanaki M, Koletsi-Kounari H, Mamai-Homata E, Papaioannou W: Dental erosion prevalence and associated risk indicators among preschool children in Athens, Greece. Clin Oral Investig 2013; 17: 585-593. 29. El Aidi H, Bronkhorst EM, Huysmans MC, Truin GJ: Dynamics of tooth erosion in adolescents: a 3-year longitudinal study. J Dent 2010; 38: 131-137. 30. Peres KG, Armênio MF, Peres MA et al.: Dental erosion in 12-year-old schoolchildren: a cross-sectional study in Southern Brazil. Int J Paediatr Dent 2005; 15: 249-255. 31. Arnadottir IB, Holbrook WP, Eggertsson H et al.: Prevalence of dental erosion in children: a national survey. Community Dent Oral Epidemiol 2010; 38: 521-526. 32. Dugmore CR, Rock WP: The prevalence of tooth erosion in 12-year-old children. Br Dent J 2004; 196: 279-282. 33. Gurgel CV, Rios D, Buzalaf MA et al.: Dental erosion in a group of 12- and 16-year-old Brazilian schoolchildren. Pediatr Dent 2011; 33: 23-28. 34. Mungia R, Zarzabal LA, Dang SC et al.: Epidemiologic survey of erosive tooth wear in San Antonio, Texas. Tex Dent J 2009; 126: 1097-1109. 35. Al-Dlaigan YH, Shaw L, Smith A: Dental erosion in a group of British 14-year-old, school children. Part I: Prevalence and influence of differing socioeconomic backgrounds. Br Dent J 2001; 190: 145-149. 36. Wierzbicka M, Szatko F, Strużycka I et al.: Monitoring Zdrowia Jamy Ustnej. Stan zdrowia jamy ustnej I jego uwarunkowania oraz potrzeby profilaktyczno-lecznicze dzieci w wieku 5, 7 i 15. WUM, Warszawa 2011. 37. Wierzbicka M, Szatko F, Strużycka I et al.: Monitoring Zdrowia jamy Ustnej. Stan zdrowia jamy ustnej I jego uwarunkowania oraz potrzeby profilaktyczno-lecznicze dzieci w wieku 6 i 12 lat oraz młodzieży w wieku 18 lat. WUM, Warszawa 2012. 38. Margaritis V, Mamai-Homata E, Koletsi-Kounari H, Polychronopoulou A: Evaluation of three different scoring systems for dental erosion: a comparative study in adolescents. J Dent 2011; 39: 88-93. 39. O`Brien M: O’Brien M (1994) Children’s dental health in the United Kingdom 1993. Office of Population Censuses and Surveys, Her Majesty’s Stationary Office, London. 40. O’Sullivan EA: A new index for the measurement of erosion in children. Eur J Paediatr Dent 2000; 1: 69-74. 41. Ganss C, Lussi A: Diagnosis of erosive wear. Monogr Oral Sci. 2006; 20: 32-43. 42. Bartlett D, Ganss C, Lussi A: Basic Erosive Wear Examination (BEWE): a new scoring system for scientific and clinical needs. Clin Oral Investig 2008; 12(Suppl. 1): 65-68. 43. Meurman JH, ten Cate JM: Pathogenesis and modifying factors of dental erosion. Eur J Oral Sci 1996; 104(2): 199-206. 44. Hara AT, Lussi A, Zero DT: Biological factors. Monogr Oral Sci. 2006; 20, 88-99. 45. Birkhed D: Sugar content, acidity and effect on plaque pH of fruit juices, fruit drinks, carbonated beverages and sport drinks. Caries Res 1984; 18: 120-127. 46. Grobler SR, Jenkins GN, Kotze D: The effects of the composition and method of drinking of soft drinks on plaque pH. Br Dent J 1985; 158: 293- 296. 47. Featherstone JDB, Lussi A: Understanding the chemistry of dental erosion. Monogr Oral Sci 2006; 20: 66-76. 48. Young A, Thrane PS, Saxegaard E et al.: Effect of stannous fluoride toothpaste on erosion-like lesions: an in vivo study. Eur J Oral Sci 2006; 114: 180-183. 49. Schlueter N, Hardt M, Lussi A et al.: Tin-containing fluoride solutions as anti-erosive agents in enamel: an in vitro tin-uptake, tissue-loss, and scanning electron micrograph study. Eur J Oral Sci 2009; 117: 427-434. 50. Kazoullis S, Seow WK, Holcombe T et al.: Common dental conditions associated with dental erosion in schoolchildren in Australia. Pediatr Dent 2007; 29: 33-39. 51. Al-Malik MI, Holt RD, Bedi R: The relationship between erosion, caries and rampant caries and dietary habits in preschool children in Saudi Arabia. Int J Pediatr Dent 2001; 11: 430-439. 52. Lussi A: Risk assessment and preventive measures. Monogr Oral Sci 2006; 20: 190-199.
