© Borgis - Nowa Pediatria 4/2014, s. 132-140
*Karolina Bagnowska
Skuteczność metody NDT-Bobath w terapii dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym w opinii rodziców
The effectiveness of the method of NDT-Bobath therapy in children with cerebral palsy in the opinion of parents
Sanatorium Uzdrowiskowe „Knieja”, Supraśl
Dyrektor Sanatorium: Halina Zembrowska
Summary
Introduction. Cerebral palsy (CP) is an important medical problem. Is one of the most common causes of neurological disability among children. One of them is the method of NDT-Bobath (neurodevelopment treatment), which belongs to the leading.
Neurophysiological basis for the concept of NDT-Bobath, was developed by Berta and Karl Bobath.
The main objective of rehabilitation of children with CP is to be the most self in all situations and happy at every stage of your life, and each small success of a disabled child was happy parents. The concept of NDT-Bobath is a concept of ”living”, drawing on the knowledge of new theories and research findings concerning both neurology, neurophysiology, orthopedics, biomechanics, and others.
NDT-Bobath is used around the world. Adopted in the assumptions and procedures do not cause controversy and are widely accepted.
Aim. Evaluation of effectiveness of the method NDT-Bobath therapy in children with cerebral palsy (CP) in the opinion of the parents.
Material and methods. The study was conducted in 2013, at the L. Zamenhof University Children’s Hospital in Białystok – Clinic for the Rehabilitation of Children with the Centre for Early Support for Children with impairments “Give a Chance”.
The study group consisted of 30 children with developmental disorders including cerebral palsy (CP). Patients were streamlining NDT-Bobath method. The research tool used in the present work was unified personal questionnaire, by his own questionnaire, and an interview with parents and care givers.
Results. Analysis of the research material showed an improvement in motor development, in particular, gross motor and postural control in children with CP rehabilitated by NDT-Bobath.
Conclusions. Clinical form of cerebral palsy has a decisive influence on the results of rehabilitation, the earlier a diagnosis and rehabilitation started the better the results in improvement. The development of an optimal and efficient way to common therapy is a major challenge for the whole team involved in the child. Understanding the needs of a child with cerebral palsy is the basis of proper care, treatment and rehabilitation. The active participation of parents in the rehabilitation process gives better final results. The greatest gift that parents can give a disabled child is independence.
WSTĘP
Mózgowe porażenie dziecięce (MPD) jest pojęciem złożonym, obejmującym różnorodne, zmieniające się wraz z wiekiem uszkodzenia mózgu. Mózgowe porażenie dziecięce jest najczęstszą przyczyną niepełnosprawności w okresie wczesnego dzieciństwa (1).
Wskaźnik częstości występowania MPD w skali światowej nie jest dokładnie znany. Zdaniem dużej grupy badaczy w krajach zachodnich od kilku lat utrzymuje się na stałym poziomie i wynosi ok. 2-3 przypadki na 1000 urodzeń (2-7), przy czym jest najwyższy w grupie dzieci urodzonych przedwcześnie (8).
Mózgowe porażenie dziecięce nie jest jednostką chorobową, ale zespołem objawów, powstałych na skutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza neuronu ruchowego w okresie jego rozwoju i dojrzewania. MPD jest zaburzeniem niejednolitym zarówno klinicznie, jak i etiologicznie, stąd istnieje wiele jego definicji (9). Najnowsza definicja mózgowego porażenia dziecięcego opublikowana została w 2007 roku.
Sformułowanie nowej definicji jest bardzo istotne klinicznie ze względów epidemiologicznych i badawczych (10, 11). Dla celów fizjoterapeutycznych potrzebne jest nie tylko postawienie rozpoznania, ale możliwie szczegółowa ocena, która z funkcji motoryki dużej została zaburzona i w związku z tym jak prowadzić usprawnienie. Konieczne jest zatem posiadanie narzędzia, które umożliwi ocenę, od którego elementu rozwoju nie tylko ilościowego, ale przede wszystkim jakościowego należy zacząć usprawnienie.
Usprawnianie neurorozwojowe według Bobath
Metoda K. i B. Bobathów polega na neurorozwojowym leczeniu usprawniającym. Według twórców tej metody, bodźce dla nieprawidłowej postawy wypływają przeważnie z ułożenia i ruchów głowy, szyi i obręczy barkowej. Te części ciała zostały nazwane punktami kluczowymi, ponieważ kontrolują i wpływają na siłę i nieprawidłowe napięcie mięśni kończyn (12).
Metoda ta opiera się na dwóch zasadniczych grupach ćwiczeń, wykonywanych poprzez zmianę położenia punktów kluczowych: ćwiczeniach hamujących nieprawidłowe odruchy oraz ćwiczeniach ułatwiających wykształcanie prawidłowych odruchów postawy i sprawnych czynności dowolnych. Pracę tą metodą rozpoczyna się od oceny wzorca ruchowego dziecka oraz występowania nieprawidłowych reakcji odruchowych. W metodzie Bobathów przyjmuje się, iż cała działalność ruchowa polega na odruchach i podczas jej kształtowania jedne odruchy ustępują miejsca innym. W związku z tym usprawnianie powinno rozwijać odruchy odpowiednie dla danego etapu fizjologicznego człowieka oraz hamować odruchy patologiczne przetrwałe. Podczas zajęć usprawniających dziecko wspierane przez fizjoterapeutę samodzielnie wykonuje ruchy. Usprawnianie ma dostarczać wrażeń poprawnego wykonywania ruchu i postawy. Jednocześnie metoda ta ma zapobiegać narastaniu spastyczności i atetozy (13).
Obecnie usprawnienie dzieci dotkniętych MPD oparte na metodach neurorozwojowej rehabilitacji uważane jest za najbardziej efektywne, a zarazem przyjazne dziecku (14).
CEL PRACY
Ocena skuteczności metody NDT-Bobath w terapii dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym (MPD) w opinii rodziców.
MATERIAŁ I METODY
Badania zostały przeprowadzone w Uniwersyteckim Dziecięcym Szpitalu Klinicznym im. Ludwika Zamenhofa w Białymstoku – Klinice Rehabilitacji Dziecięcej z Ośrodkiem Wczesnej Pomocy Dzieciom Upośledzonym „Dać Szansę” za zgodą Komisji. Grupę badaną stanowiło 30 dzieci z zaburzeniami rozwojowymi, wszystkie z mózgowym porażeniem dziecięcym.
Procedura przyjęcia pacjenta na rehabilitację polegała na zgłoszeniu się do lekarza rehabilitacji pracującego w tej poradni wraz ze skierowaniem od specjalisty lub lekarza rodzinnego.
Badania przeprowadzone zostały metodą sondażu diagnostycznego, przy wykorzystaniu techniki ankiety (15).
Narzędziem badawczym użytym w pracy był autorski kwestionariusz ankiety skierowany do rodziców i opiekunów dzieci z MPD. Składał się on z 33 pytań, dzięki którym uzyskano wiedzę i opinię badanych o dotychczasowych rezultatach terapii metodą NDT-Bobath u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Pierwszą grupę pytań w ankiecie stanowiły dane charakteryzujące grupę badawczą. Dotyczyły one wieku, płci, miejsca zamieszkania, ogólnej liczby dzieci w rodzinie oraz liczby dzieci niepełnosprawnych. Kolejna kategoria pytań dotyczyła czynników mających wpływ na skuteczność terapii.
Na skuteczność usprawniania dzieci z MPD metodą NDT-Bobath wpływa wiele czynników. Wyróżnia się między innymi: postać MPD, rozległość uszkodzenia mózgu, wczesną diagnozę, czas rozpoczęcia rehabilitacji, systematyczność i częstość usprawniania, czas jej trwania, miejsce rehabilitacji, odpowiednio i fachowo przeprowadzone, współistniejące schorzenia, współpracę rodziców w programie terapeutycznym.
W badaniach własnych przeprowadzono analizę w/w czynników mających wpływ na funkcjonowanie dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym oraz dokonano oceny efektów terapii metodą NDT-Bobath.
Do analizy danych uzyskanych z badań zastosowano metody statystyki opisowej.
WYNIKI
Badaniom poddano 30 pacjentów obojga płci: 17 chłopców (56%) i 13 dziewcząt (44%) z rozpoznaną jednostką chorobową, jaką jest MPD, korzystających z terapii metodą NDT-Bobath.
Badano dzieci w różnych przedziałach wiekowych. W chwili rozpoczęcia badań w wieku 6 lat i więcej było 14% dzieci, 4. i 5. rok życia ukończyło 27%. Najliczniejszą grupę stanowiły dzieci w wieku 2-3 lat – 40%. Pozostałe 14% miało ukończony pierwszy rok życia, a 5% było między 6.-12. miesiącem życia.
Pacjenci pochodzący z miasta stanowili 63% grupy (18 dzieci), a mieszkający na wsi 37% (12 dzieci). Zdecydowana większość pacjentów wśród badanych to mieszkańcy miasta.
W grupie badanej 33% (10 dzieci) urodziło się przedwcześnie, między 24. a 36. tygodniem ciąży, natomiast 67% (20 dzieci) urodziło się zgodnie z terminem porodu. Stan zdrowia dziecka zaraz po urodzeniu oceniono według skali Apgar. Uzyskana suma punktów oznacza:
– 0-3 pkt – stan ciężki zamartwicy (13 noworodków – 45%),
– 4-6 pkt – stan średni zamartwicy (10 noworodków – 33%),
– 7-10 pkt – ogólny stan noworodka dobry (7 noworodków – 22%).
Większość matek (18) urodziła swoje dziecko siłami natury, co stanowi 63% ankietowanych, a 37% poprzez cięcie cesarskie (12 kobiet).
Podczas wywiadu przeprowadzonego z matkami najczęstsze czynniki ryzyka, mogące mieć wpływ na rozwój płodu lub noworodka, to niedotlenienie w czasie ciąży lub w okresie okołoporodowym (19 ankietowanych – 64%).
W 8 przypadkach (26%) przyczyną MPD były czynniki przedporodowe (poronienia), w 17 przypadkach okołoporodowe (57%) i w 5 – poporodowe (17%) (ryc. 1).
Ryc. 1. Przyczyny wystąpienia mózgowego porażenia dziecięcego.
Rozpoznanie MPD postawiono: w pierwszych miesiącach życia u 9 dzieci (30%), przed ukończeniem 12. miesiąca życia – 14 badanych (47%). W 6 przypadkach MPD rozpoznano między 1. a 2. rokiem życia (20%) oraz po 2. roku życia – jedno dziecko (3%) (ryc. 2).
Ryc. 2. Wiek rozpoznania mózgowego porażenia dziecięcego.
Opierając się na klasyfikacji Ingrama, badanych podzielono ze względu na prezentowaną przez nich postać MPD na trzy grupy. W pierwszej grupie znalazło się 11 z niedowładem kurczowo połowiczym (37%), w drugiej 11 z obustronnym porażeniem kurczowym (37%), a w trzeciej – 8 z obustronnym niedowładem połowiczym (26%).
Dysfunkcjom narządu ruchu badanych towarzyszyły zróżnicowane objawy współistniejące z MPD. Najczęściej występowały zaburzenia mowy u 1/3 pacjentów (10 osób – 25%), uszkodzenie wzroku (23%) oraz uszkodzenie słuchu (20%). U 4 dzieci nie zauważono żadnych objawów współistniejących z MPD (9%).
Zaburzenia funkcji mowy wiązały się z upośledzeniem umysłowym. Najczęściej występowały u dzieci z obustronnym porażeniem połowicznym oraz kurczowym obustronnym porażeniem. Padaczkę stwierdzono u 20% chorych.
W przeprowadzonych badaniach pytano matki o trudności z poruszaniem się dziecka. Jedenaścioro badanych (36%) nie miało trudności z poruszaniem się – poruszało się bez zaopatrzenia ortopedycznego; 19 dzieci (64%) miało kłopoty z poruszaniem się – kurczowe niedowłady kończyn, ruchy mimowolne, zaburzenia zborności ruchów i równowagi. Dzieci mające trudności w poruszaniu się korzystały z zaopatrzenia ortopedycznego: obuwia ortopedycznego, aparatów szynowo-opaskowych, kul, balkoników oraz wózków inwalidzkich.
Najczęstszym zaburzeniem występującym są nieprawidłowe ruchy kończyn dolnych i górnych (20% spośród wszystkich ankietowanych). Równie często ankietowani wskazywali wzmożone napięcie mięśniowe (17%), w mniejszym stopniu opóźnienie w rozwoju psychomotorycznym (14%) oraz asymetryczne ułożenie ciała (13%). U 20% wszystkich dzieci wystąpiły zaburzenia równowagi w pozycji stojącej i siedzącej. Nieco mniej – 9% dzieci – miało problemy z samodzielnym utrzymaniem głowy.
Czas rozpoczęcia terapii metodą NDT-Bobath:
– I podgrupa – dzieci, które rehabilitację rozpoczęły najwcześniej, tzn. między 0-6. miesiącem życia,
– II podgrupa – początek usprawniania między 6.-12. miesiącem życia,
– III podgrupa – początek usprawniania po ukończeniu 1. roku życia,
– IV podgrupa – dzieci, które ćwiczenia rehabilitacyjne rozpoczęły między 2.-3. rokiem życia,
– V podgrupa – dzieci, które ćwiczenia rehabilitacyjne rozpoczęły najpóźniej, po ukończeniu 4. roku życia i więcej.
Najwięcej dzieci z MPD – 15 badanych (50%) – rehabilitację rozpoczęło bardzo wcześnie, w pierwszym półroczu życia, 8 badanych (26%) w drugim półroczu życia, między 1.-2. rokiem życia – 3 dzieci (10%), 2.-3. rokiem życia – 2 dzieci (7%), a między 4.-5. rokiem życia zaczęto usprawniać również 2 dzieci (7%) (ryc. 3).
Ryc. 3. Czas rozpoczęcia terapii metodą NDT Bobath.
Dzieci z MPD były usprawniane przez fizjoterapeutów bardzo intensywnie: 33% dzieci codziennie, również 33% dwa razy w tygodniu oraz 30% kilka razy w tygodniu. Zaledwie 4% dzieci korzystało z rehabilitacji raz w tygodniu (ryc. 4).
Ryc. 4. Częstość rehabilitacji metodą NDT-Bobath.
Ankietowani rodzice (97%) systematycznie wykonywali ze swoimi dziećmi ćwiczenia w domu, tylko 3% nie ćwiczyło systematycznie.
Największą grupę wśród badanych stanowiły dzieci usprawniane kilka razy dziennie (40% – 12 osób), nieco mniej – 30% (9 dzieci) – usprawniano dwa razy dziennie, 27% (8 dzieci) usprawniano raz dziennie, a 3% (jedno dziecko) kilka razy w tygodniu.
94% ankietowanych rodziców (28 osób) badanej grupy dzieci z MPD, u których zastosowano terapię, stwierdziło poprawę rozwoju psychoruchowego dziecka w porównaniu z okresem przed rehabilitacją, według 6% (2 osoby) nie wystąpiła poprawa w rozwoju psychomotorycznym dziecka (ryc. 5).
Ryc. 5. Poprawa rozwoju psychoruchowego dziecka po terapii metodą NDT-Bobath trwającej 12 miesięcy.
Ocena poprawy po rehabilitacji metodą NDT-Bobath według skali umownej napisanej specjalnie dla rodziców:
– wynik bardzo dobry – oznacza postęp rozwoju psychoruchowego odpowiedni do wieku dziecka oraz normalizację napięcia mięśniowego (stwierdzono w jednym przypadku; 3%),
– wynik dobry – oznacza poprawę rozwoju psychoruchowego oraz poprawę neurologiczną polegającą na zmniejszeniu napięcia mięśniowego (w 10 przypadkach; 34%),
– wynik dostateczny – oznacza nieznaczną poprawę psychoruchową, bez istotnej poprawy neurologicznej (w 17 przypadkach; 57%),
– zupełny brak poprawy (w 2 przypadkach; 6%)(ryc. 6).
Ryc. 6. Ocena poprawy po 12 miesiącach rehabilitacji metodą NDT-Bobath.
Z niedowładem kurczowym połowiczym wynik bardzo dobry uzyskała jedna osoba, wynik dobry – 8 osób, wynik dostateczny – 2 osoby. Z obustronnym niedowładem kurczowym: wynik dobry – 2 osoby, wynik dostateczny – 8 osób, zupełny brak poprawy – jedna osoba. Z obustronnym niedowładem połowiczym: wynik dostateczny – 7 osób, zupełny brak poprawy – jedna osoba (ryc. 7).
Ryc. 7. Efekty usprawniania dzieci z MPD z uwzględnieniem postaci klinicznej schorzenia.
Dzięki terapii metodą NDT-Bobath doszło do poprawy: poprawa równowagi – 22%, poprawa koordynacji ruchów – 20%, wyrównanie napięcia mięśniowego – 17%, korekcja postawy ciała – 15%. Większą samodzielność zauważono podczas wykonywania czynności dnia codziennego u 7 dzieci (11%).
DYSKUSJA
Usprawnianie dzieci dotkniętych MPD oparte na metodach neurorozwojowej rehabilitacji uważane jest za najbardziej efektywne, a zarazem przyjazne dziecku. Wczesna rehabilitacja ma na celu hamowanie odruchów patologicznych, normalizację napięcia mięśniowego i reedukację wzorców motorycznych z wykorzystaniem plastyczności mózgu i integracji sensorycznej w sieciach neuronalnych (12).
Cybula i wsp. (26) podają, że na skuteczność usprawnienia dzieci z MPD metodą NDT-Bobath wpływa wiele czynników. Wyróżnia się między innymi: stan kliniczny dziecka – postać MPD, rozległość uszkodzenia mózgu, okres rozpoznania MPD, okres rozpoczęcia rehabilitacji, systematyczność rehabilitacji, wykształcenie terapeuty, współistniejące schorzenia oraz współpracę z rodzicami.
W badaniach własnych przeprowadzono analizę w/w czynników mających wpływ na funkcjonowanie dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym oraz dokonano oceny skuteczności rehabilitacji metodą NDT-Bobath w opinii rodziców.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Krageloh-Mann I, Cans C: Cerebral palsy update. Brain Dev 2009; 31(7): 44-57. 2. Gugała B, Snela S: Mózgowe porażenie dziecięce – rys historyczny i poglądowy na temat istoty schorzenia. Pielęg i Położ 2006; 3: 25-26. 3. Drougia A, Giapros V, Krallis N et al.: Inciddence and risk factors for cerebral palsy in infants with perinatal problems: A 15-year review. Early Hum Dev 2007; 83: 541-547. 4. Wood E: The Child with Cerebral Palsy: Diagnosis and Beyond. Semin Pediatr Neurol 2006; 13(4): 96-116. 5. Nordmark E, Hagglund G, Lagergren J: Cerebral palsy In southern Sweden. I. Prevalence and clinical features. Acta Paediatr 2001; 90: 16-51. 6. Shevell M: The ”Bermuda Triangle” of neonatal neurology: cerebral palsy, neonatal encephalopathy, and intrapartum asphyxia. Semin Pediatr Neurol 2003; 11: 24-30. 7. Cans C, Surman G, McManus V et al.: Cerebral palsy registries. Semin Pediatr Neurol 2004; 11: 18-23. 8. Himpens E, Van den Broeck C, Oostra A et al.: Prevalence, type, and distribution and severity of cerebral pallsy in relation to gestational age: a meta-analytic review. Dev Med Child Neurol 2008; 50: 334-340. 9. Snela S, Pasek R: Mózgowe porażenie dziecięce. Ogólnopol Prz Med 2005; 4: 49-55. 10. Gajewska E: Nowe definicje i skale funkcjonalne stosowane w mózgowym porażeniu dziecięcym. Neurol Dziec 2009; 35: 67-71. 11. Rosenbaum P, Paneth N, Leviton A et al.: A report: the definition and classification of cerebral palsy. Dev Med Child Neurol Suppl 2007; 109: 8-14. 12. Domagalska M: Rozwój koncepcji usprawniania neurorozwojowego – NDT-Bobath. [W:] Sadowska L: Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z zaburzeniami rozwoju. AWF, Wrocław 2004: 75-141. 13. Domagalska M, Matyja M: Podstawy usprawniania neurorozwojowego według Berty i Karela Bobathów. AWF, Katowice 2009. 14. Jóźwiak S, Podogrodzki J: Zastosowanie i porównanie metod NDT-Bobath i Vojty w leczeniu wybranych patologii układu nerwowego u dzieci. Prz Lek 2010; 67(1): 64-66. 15. Bednarek A, Bryczek M: Trudności w realizacji opieki nad dziećmi z mózgowym porażeniem dziecięcym. Med Ogólna i Nauki o zdrowiu 2012; 18(4): 354-360. 16. Zgorzalewicz B, Mieszczanek T, Zgorzalewicz M: Epidemiologia opisowa mózgowego porażenia dziecięcego. Ortop Traumat Rehab 2001; 3(4): 467-471. 17. Michałowicz R: Mózgowe porażenie dziecięce. PZWL, Warszawa 2001. 18. Paszko-Patej G: Mózgowe porażenie dziecięce. [W:] Rutkowski R (red.): Rehabilitacja medyczna w praktyce klinicznej. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2009: 265-270. 19. Suchocka J, Targosiński P: Ocena i terapia dziecka z obniżonym napięciem podstawowym według koncepcji NDT-Bobath – studium przypadku. Postęp Rehab 2006; 3: 33-37. 20. Kułak W, Sobaniec W: Mózgowe porażenie dziecięce – współczesne poglądy na etiopatogenezę, diagnostykę i leczenie. Klin Pediatr 2006; 14(4): 442-447. 21. Jóźwiak S: Mózgowe porażenie dziecięce – stale aktualny problem leczniczy i społeczny. Med Dypl 2001 Maj (supl.): 3-51. 22. Zajkiewicz K, Pop T, Korab D: Ocena rozwoju psychoruchowego dzieci w pierwszym roku życia urodzonych z niską punktacją w skali Apgar Fizjoter Pol 2005; 5: 417. 23. Cybula K, Kułak W, Wiśniewska E: Badania skuteczności metody NDT u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Neurol Dziec 2009; 35: 49-52. 24. Markowska M: Diagnostyka mózgowego porażenia dziecięcego. Puls Med 2003; 6. 25. Kułakowska Z, Konera W: Wczesne uszkodzenie dojrzewającego mózgu od neurofizjologii do rehabilitacji. Lublin 2003, Wydawnictwo Folium. 26. Domagalska M, Czupryna K, Szopa A: Specyficzne i alternatywne sposoby terapii dzieci z porażeniem mózgowym. Neurol Dziec 2005; 14: 7-15. 27. Józwiak M: Mózgowe porażenie dziecięce – postęp w diagnostyce i terapii. Ortop Traumat Rehab 2001; 3(4): 445-449. 28. Okurowska-Zawada B, Paszko-Patej G: Główne metody fizjoterapeutyczne w terapii pacjentów z mózgowym porażeniem dziecięcym i przepukliną oponowo-rdzeniową. [W:] Rutkowski R (red.): Rehabilitacja medyczna w praktyce klinicznej. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2009: 271-280. 29. Borkowska M: Usprawnianie dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Neurol Dziec 2003; 11(2): 261-266. 30. Nowotny J, Czupryna K, Domagalska M: Aktualne podejście do rehabilitacji dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Neurol Dziec 2009; 35: 53-60. 31. Stoińska B, Gajewska E, Pusz B: Ocena rozwoju psychoruchowego noworodków z grup ryzyka. Metody wczesnego usprawniania noworodków i niemowląt. Ginekologia Praktyczna 2000; 8(4): 37-41. 32. Bartkowiak Z, Chochowska M, Zgorzalewicz-Stachowiak M: Wpływ czynników na efektywność usprawniania dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym w oparciu o koncepcję NDT-Bobath. Neurol Dziec 2007; 16: 58. 33. Chochowska M, Zgorzalewicz-Stachowiak M, Sereda-Wiszowaty E: Wpływ wybranych czynników na skuteczność metody NDT-Bobath w usprawnianiu dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Fizjoter 2008; 16(3): 8-24. 34. Borkowska M, Szwiling Z: Metoda NDT-Bobath – poradnik dla rodziców. PZWL, Warszawa 2011. 35. Klimont L: Założenia terapii neurorozwojowej NDT-Bobath w mózgowym porażeniu dziecięcym. Ortop Traumat Rehab 2001; 3(4): 527-530. 36. Kwolek A, Majka M, Pabis M: Rehabilitacja dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym – problemy, aktualne kierunki. Ortop Traumat Rehab 2001; 3(4): 499-507. 37. Wood E, Rosenbaum P: The Gross Motor Function Classification System for cerebral palsy: a study of rehability and stability over time. Dev Med and Child Neur 2000; 42: 292-296.
