© Borgis - Medycyna Rodzinna 2/2004, s. 78-85
Jarosław Kossak1, Marian Jędrzejczak2, Danuta Kossak3, Tadeusz Dudek4
Rola czynników środowiskowych w prewencji wtórnej chorób układu krążenia
The role of environmental factor in the secondary prevention, in case of cardiovascular illneses
1 Gabinet Kardiologiczny "Puls" w Kielcach
Kierownik: lek. med. Jarosław Kossak
2 Wydział Pedagogiki i Nauk o Zdrowiu Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach
Dyrektor: prof. dr hab. Zbigniew Ratajek
3 Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Kielcach
Dyrektor: Danuta Szmalec
4 Przychodnia Medycyny Pracy w Kielcach
Kierownik: lek. med. Tadeusz Dudek
Summary
The aim of the study was the evaluation of the knowledge of risk factor of cardiovascular in illneses and their observation clopending on the place of living of the patients.
Choroby układu krążenia (ChUK) stanowią główny problem zdrowotny w krajach uprzemysłowionych oraz mają coraz większe znaczenie w krajach rozwijających się (1, 2). Wraz z industrializacją, główne przyczyny śmierci i inwalidztwa w wielu rozwiniętych krajach przesunęły się w kierunku tych schorzeń, które zostały zakwalifikowane jako zapalne i zwyrodnieniowe. Należą do nich: przewlekłe choroby serca i naczyń, nowotwory i cukrzyca. Większość schorzeń ChUK ma podłoże miażdżycowe (3). Miażdżyca jest wiodącą przyczyną zawałów serca, udarów mózgu i nieurazowych amputacji kończyn. Powszechność występowania ChUK oraz ich powikłań sprawia, że określa się je mianem największej epidemii naszych czasów (4). Szacuje się, że blisko 50% wszystkich zgonów spowodowanych jest ChUK, a dotyczy to zwłaszcza państw o wysokim wzroście gospodarczym (5, 6). ChUK to równie poważnych problem zdrowotny w społeczeństwie polskim (7, 8).
Powszechność występowania ChUK oraz towarzyszący temu często długotrwały proces leczenia i rehabilitacji wymaga znacznych nakładów finansowych, ogranicza przez chorobę sprawność fizyczną i umysłową człowieka, zmniejszając jego zdolność do udziału w życiu zawodowym i publicznym. ChUK w związku z tym stają się ważnym problemem społeczno-ekonomicznym. Nadumieralność w wyniku powikłań miażdżycy, zwłaszcza
u osób przed 55 rokiem życia, jest kolejnym argumentem na rzecz podejmowania szerokich interdyscyplinarnych działań w zakresie profilaktyki pierwotnej i wtórnej (9). Najczęściej występujące powikłania miażdżycy
o dużym znaczeniu klinicznym to: zawał serca, udar mózgu, niedokrwienie kończyn dolnych, zgorzel stopy, tętniaki, zakrzepy i zatory (10). Nieco mniej powszechnie występują, ale niosą z sobą także poważne zagrożenie zdrowotne: niedokrwienie kończyn górnych, neuropatia niedokrwienna i nadciśnienie naczyniowo-nerkowe, niedokrwienie i zgorzel jelita, zmiany na dnie oka w tym ostra niedokrwienna neuropatia wzrokowa.
W najbardziej zamożnych krajach świata udało się opóźnić powstanie choroby wieńcowej i zawału serca, w związku z tym chorują osoby w starszym wieku. Jak się ocenia, taki postęp był możliwy nie tylko dzięki rozwojowi diagnostyki i metod terapeutycznych, ale przede wszystkim sukces ten osiągnięto dzięki poznaniu wieńcowych czynników ryzyka i opracowaniu metod ich zwalczania.
Prewencja wtórna choroby wieńcowej obejmuje modyfikację czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego u pacjenta z chorobą wieńcową (11). Ma to na celu zmniejszenie ryzyka wystąpienia kolejnych incydentów sercowo-naczyniowych.
U pacjenta z chorobą wieńcową ryzyko wystąpienia incydentów sercowych jest większe niż u osoby bez choroby wieńcowej. Prewencja wtórna:
- wywiera większy niż prewencja pierwotna wpływ
na obniżenie ryzyka oraz
- przynosi większe korzyści w stosunku do poniesionych nakładów.
Modyfikacja stylu życia oraz zwalczanie czynników ryzyka nie różni się od zasad postępowania w ramach profilaktyki pierwotnej. Jednak intensywność działań w prewencji wtórnej powinna być zaplanowana indywidualnie zgodnie ze stopniem ogólnego ryzyka i ogólnej kondycji pacjenta. Istotne znaczenie w zakresie wtórnej profilaktyki ChUK mają więc: racjonalizacja żywienia, regularne ćwiczenia fizyczne, zaprzestanie palenia tytoniu, spokojny tryb życia i radzenie sobie ze stresem, a ponadto zaleca się rezygnację ze spożywania alkoholu w dużych ilościach (12, 13, 14). Obecnie uważa się, że w profilaktyce choroby wieńcowej należy brać pod uwagę wszystkie czynniki ryzyka współistniejące u pacjenta, a nie koncentrować się na zwalczaniu tylko jednego. Wiadomo bowiem, że zwalczając jednocześnie wszystkie czynniki zagrożenia, można uzyskać więcej, niż skupiając się tylko na jednym z nich.
Działania prewencyjne o udowodnionej skuteczności to: rezygnacja z palenia papierosów, obniżanie stężenia cholesterolu LDL w surowicy, leczenie nadciśnienia i zmniejszenie gotowości prozakrzepowej krwi. Wysoką skuteczność przypisuje się także leczeniu cukrzycy, otyłości, niskich stężeń cholesterolu HDL i zwiększeniu aktywności fizycznej (15). Ponadto takie działania jak eliminowanie psychospołecznych czynników ryzyka, obniżanie stężenia trójglicerydów, lipoproteiny (a), homocysteiny, zmniejszenie stresu oksydacyjnego i ograniczenie spożycia alkoholu odgrywają pozytywną rolę w zapobieganiu choroby niedokrwiennej serca.
Strategie leczenia farmakologicznego ChUK określają standardy opracowane przez Polskie Towarzystwo Kardiologiczne oraz inne towarzystwa naukowe (16). Problemem lekarza praktyka jest przekonanie pacjentów nie tylko do przyjmowania leków ale zmiany stylu życia tak, żeby wyeliminować jak najwięcej czynników ryzyka.
Materiał i metody
W celu dokonania analizy pewnych aspektów działań związanych z prewencją wtórną wśród wybranych grup mieszkańców województwa świętokrzyskiego chorujących na choroby układu krążenia przeprowadzono sondaż diagnostyczny przy zastosowaniu techniki ankiety pocztowej. Badaniami objęto osoby w wieku powyżej 30 lat zamieszkałe w Kielcach i na terenie gminy Chęciny. Badaniem objęto 324 pacjentów. Mieszkańcy Kielc zarejestrowani byli w Gabinecie Kardiologicznym "Puls". Mieszkańcy Chęcin zarejestrowani byli w Samorządowym Zakładzie Podstawowej Opieki Zdrowotnej w Chęcinach. Mieszkańcy trzech wsi byli zarejestrowani w Samorządowym Zakładzie Podstawowej Opieki Zdrowotnej w Wolicy. Przebadałem 100 mieszkańców Chęcin w tym 38 kobiet i 62 mężczyzn, średni wiek 62 lata. Mieszkańców Kielc było 110 w tym 42 kobiety i 68 mężczyzn, średni wiek 66 lat. Mieszkańców wsi przebadałem 114 w tym 43 kobiety i 71 mężczyzn, średni wiek 60 lat.
Wśród badanych pacjentów na nadciśnienie tętnicze chorowały 172 osoby, na chorobę niedokrwienną serca 161 pacjentów w tym po przebytym zawale serca 123 osoby, z niewydolnością krążenia było 45 osób, wady nabyte serca były rozpoznane u 9 pacjentów. U 19% pacjentów występowała więcej niż jedna choroba.
Mając na uwadze realizację obranego celu posłużono się w badaniach metodą sondażu diagnostycznego i analizą dokumentów pierwotnych. W badaniach wykorzystano autorską ankietę pocztową rozesłaną pocztą na adres pacjenta wylosowanego do badań. Ankiety byty anonimowe, co zapewnia większą szczerość wypowiedzi. Pytania były poprzedzone instrukcją do wypełniania odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie.
Zebrany materiał w postaci ankiet i materiałów źródłowych został poddany analizie statystycznej z wykorzystaniem programu komputerowego SPSS PC.
Dane empiryczne uzyskane z badań zostały poddane procedurom analiz ilościowych i jakościowych. Do ich przeprowadzenia zastosowano pakiet SPSS vor Windows 10,0 PL. Do weryfikacji hipotez założonych w badaniach użyto test istotności różnicy chi-kwadrat, którego zastosowanie wydaje się optymalnym, ze względu na rodzaj zmiennych występujących w analizach, które w większości są zmiennymi nominalnymi. Hipotezy testowano na poziomie istotności p < 0,05.
Zastosowanie tych procedur pozwoliło na określenie związków między wskaźnikami skuteczności działań promocyjnych a cechami socjodemograficznymi respondentów: płcią, miejscem zamieszkania, wiekiem, wykształceniem oraz aktywnością zawodową. Pozwoliło również na analizę zależności między stylem życia oraz strategią zachowań w przypadku zachorowań a samopoczuciem.
Strukturę socjologiczną badanych przedstawia rycina 1.
Ryc. 1. Struktura socjologiczna badanych respondentów.
Wyniki badań i omówienie
Ponieważ na efektywność promocji zdrowia w chorobach układu krążenia wpływa stan wiedzy badanych pacjentów o czynnikach ryzyka zachorowań na te choroby, postanowiono o to zapytać respondentów. Wyniki przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Stan wiedzy badanych na temat wpływu czynników ryzyka zachorowalności na choroby układu krążenia (%).
| Proszę określić w jaki sposób nżej wymienione czynniki wpływają na zachorowanie na choroby serca? | Wpływa w dużym stopniu | Wpływa w małym stopniu | Nie wpływa |
| Nadciśnienie tętnicze | 98,6 | 1,4 | - |
| Palenie papierosów | 93,2 | 6,8 | - |
| Otyłość i nadwaga | 91,8 | 8,2 | - |
| Zwiększony poziom cholesterolu | 89,7 | 10,3 | - |
| Cukrzyca | 88,2 | 11,8 | - |
| Stresy psychiczne | 82,7 | 17,3 | - |
| Mała aktywność fizyczna | 81,5 | 18,5 | - |
| Obciążenia rodzinne (genetyczne) | 57,1 | 37,5 | 5,4 |
| Wiek | 44,6 | 41,1 | 14,3 |
| Płeć | 10,5 | 36,8 | 52,6 |
Uwaga: Respondenci mieli prawo wielokrotnego wyboru.
Za czynniki wpływające najbardziej na zachorowanie na choroby układu krążenia badani uznali: nadciśnienie tętnicze, palenie papierosów, otyłość, poziom cholesterolu i cukrzycę. Za najmniej wpływające: wiek, płeć, obciążenia genetyczne.
Przeprowadzone analizy statystyczne ujawniły również zróżnicowane postrzeganie niektórych czynników wpływających na zachorowalność na choroby układu krążenia w zależności od wieku, płci i wykształcenia respondentów.
Przeprowadzone analizy statystyczne nie wykazały natomiast zróżnicowania (na założonym poziomie istotności) postrzegania powyższych czynników w zależności od miejsca zamieszkania badanych (p>0,05).
Na pytanie o znajomość czynników ryzyka w chorobach układu krążenia, badani wskazali, że we wszystkich środowiskach cechuje ich mała znajomość czynników ryzyka. Do czynników ryzyka zaliczamy: palenie tytoniu, podwyższony poziom cholesterolu, nadciśnienie tętnicze, nadwagę i otyłość, małą aktywność fizyczną, cukrzycę, obciążenia genetyczne, wiek, płeć. Badani dość dobrze rozpoznali tylko niektóre z nich jak: nadciśnienie tętnicze, otyłość i nadwagę i palenie tytoniu. Część czynników ryzyka była niedoceniana jak: wiek, płeć, obciążenie genetyczne, aktywność fizyczna i cukrzyca. Stres psychiczny, który nie jest czynnikiem ryzyka, był uznany za czynnik przez 82,7% badanych. Przeprowadzona analiza wykazała także, że wiedza o czynnikach ryzyka zależy od wieku, płci oraz wykształcenia badanych. Wydaje się więc, że dotychczasowe formy przekazywania wiedzy o czynnikach ryzyka są mało skuteczne lub mało kompetentne. Respondenci prezentują wiedzę potoczną, fragmentaryczną, niekompetentną. Jest to tym bardziej niepokojące, że wszyscy badani chorują na choroby układu krążenia więc znajomość czynników ryzyka jest dla nich bardzo ważna.
W kontekście powyższych analiz, z których wynika, że respondenci mają niewystarczające rozeznanie
o czynnikach ryzyka chorób układu krążenia nasuwa się dość oczywiste pytanie o źródła tej wiedzy.
Dane w tabeli 2 wskazują na główną rolę lekarzy w przekazie wiedzy o profilaktyce i leczeniu chorób układu krążenia. Jednak informacje pozyskane z literatury i programów telewizyjnych w sumie przewyższają, jako źródło informacji, wiadomości uzyskane od lekarzy, dane wskazują również na małą rolę i zasięg tych form promocji zdrowia, które mają charakter edukacyjny jak: prelekcje, wykłady itp. Informacje te prowadzą do wniosku, że ilość prelekcji, wykładów i pogadanek na temat czynników chorób układu krążenia prowadzonych przez osoby kompetentne jest niewystarczająca.
Tabela 2. Odsetek respondentów deklarujących, że informacje pochodzą w dużym stopniu z tego źródła w zależności od miejsca zamieszkania.
| Źródła informacji | Kielce | Chęciny | Wieś | Współczynniki zależności |
| Programy telewizyjne i radiowe | 34,8 | 33,3 | 41,7 | p>0,5 |
| Prasa | 33,3 | 0,0 | 9,1 | P<0,01 Vc=0,38 |
| Literatura | 60,0 | 14,3 | 18,2 | P<0,01 Vc=0,45 |
| Lekarze | 83,3 | 50,0 | 52,6 | P<0,01 Vc=0,34 |
| Rodzina | 9,1 | 0,0 | 14,1 | p>0,5 |
| Znajomi, koledzy | 0,0 | 14,3 | 12,5 | p>0,3 |
| Uczestnictwo w prelekcjach, wykładach | 14,3 | 14,3 | - | p>0,3 |
W badaniach pytano również respondentów o stan ich profilaktyki chorób układu krążenia. Na pytanie o częstotliwość pomiaru ciśnienia krwi uzyskano następujący rozkład odpowiedzi (ryc. 2).
Ryc. 2. Kontrola ciśnienia krwi przez badanych (%)
Z danych zaprezentowanych na rycinie 2 wynika, że większość pacjentów dość rzadko dokonuje pomiaru ciśnienia krwi, a tylko 38,8% deklaruje, że czyni to codziennie.
Analizy statystycznie wykazały, że częstość tych pomiarów zależy od:
- wieku badanych (Vc= 0,23), chociaż kierunek zależności nie jest jednoznaczny;
- wykształcenia (Vc=0,23). Ta zależność jest bardzo wyraźna: 21,1% respondentów z wykształceniem podstawowym deklarowało, że codziennie dokonuje pomiaru ciśnienia krwi, 31,8% z wykształceniem zasadniczym zawodowym, 53,6% posiadających wykształcenie średnie i 45,5% wyższe;
- aktualnego samopoczucia (Vc=0,21). Wśród respondentów określających swoje samopoczucie jako złe 80% dokonuje codziennego pomiaru ciśnienia krwi,
w grupie twierdzących, że jest ono "takie sobie" - 40,7%, a wśród mających dobre samopoczucie - 25%;
- wiedzy respondentów o profilaktyce i chorobach serca (Vc = 0,26). Ponieważ ta zależność ma istotne znaczenie dla oceny skuteczności działań promocyjnych zilustrujemy ją odpowiednimi danymi w tabeli 3.
Tabela 3. Częstotliwość pomiarów ciśnienia krwi a wiedza badanych na temat chorób serca (dane w %).
| Częstotliwość pomiarów | Wiedza |
| Duża | Średnia | Mała |
| W ogóle nie mierzę | - | - | 3,3 |
| Codziennie | 80,0 | 55,6 | 26,7 |
| Sporadycznie | - | 18,5 | 43,3 |
Można więc powiedzieć, że im wyższa wiedza o chorobach serca tym większa systematyczność dokonywania pomiarów ciśnienia tętniczego krwi.
Zależność częstotliwości pomiarów ciśnienia krwi od miejsca zamieszkania przedstawia tabela 4.
Tabela 4. Częstotliwość pomiarów ciśnienia krwi a miejsce zamieszkania (%).
| Częstość pomiarów | Miejsce zamieszkania |
| Kielce | Chęciny | Wieś |
| W ogóle nie mierzę | 15,1 | 17,5 | 17,4 |
| Codziennie | 2,6 | - | - |
| Sporadycznie | 82,3 | 82,5 | 82,6 |
Zależności nie wykazują statystycznie istotnych różnic (p >0,05) między miejscem zamieszkania a częstotliwością pomiarów ciśnienia tętniczego krwi.
Badano również zależność między zmiennymi socjologicznymi pacjentów a częstotliwością oznaczania przez nich poziomu cholesterolu.
Częstotliwość oznaczania poziomu cholesterolu przez badanych pacjentów przedstawia rycina 3.
Ryc. 3. Częstotliwość oznaczania poziomu cholesterolu przez badanego.
Dane zawarte na rycinie 3. poddano procedurom analiz statystycznych. Wynika z nich, że wiedza badanych
o chorobach układu krążenia wpływa na częstotliwość badania poziomu cholesterolu (Vc= 0,19). Respondenci, określający swoją wiedzę jako dużą, wykonują badanie poziomu cholesterolu na każde zlecenie lekarza. Natomiast w grupie osób określających swoja wiedzę jako średnią odsetek ten wynosi 92,%, a wśród respondentów, którzy uznali, iż ich wiedza jest mała - 71%. Wykonywanie badań poziomu cholesterolu zależy ponadto od wieku (Vc=0,28), płci(Vc=0,22). Najczęściej badają cholesterol chorzy w grupie wiekowej 50-70 lat, natomiast najrzadziej badają pacjenci do 50 roku życia i powyżej 70 roku życia. Częściej badania wykonują kobiety.
Zależność częstości badania poziomu cholesterolu
od miejsca zamieszkania przedstawia tabela 5.
Tabela 5. Częstotliwość badania poziomu cholesterolu
a miejsce zamieszkania (%).
| Częstość pomiarów | Miejsce zamieszkania |
| Kielce | Chęciny | Wieś |
| W ogóle nie badam | - | 10,6 | 4,4 |
| Codziennie | - | - | - |
| Raz w tygodniu | - | - | 4,3 |
| Raz w miesiącu | 15,4 | 10,5 | 8,7 |
| Sporadycznie | 84,6 | 78,9 | 82,6 |
Również dane zawarte w tabeli 5. poddane zostały statystycznej analizie. Dowodzą one o istnieniu statystycznie istotnej zależności pomiędzy miejscem zamieszkania a częstotliwością pomiaru cholesterolu. Zależność ta jest wprost proporcjonalna do wielkości miejscowości.
Ponieważ jednym z istotnych czynników ryzyka jest poziom cukru we krwi pacjenta, w badaniach pytano respondentów o częstotliwość tych badań. Wyniki przedstawia rycina 4.
Ryc. 4. Częstotliwość pomiaru cukru we krwi (%).
W przypadku tego pomiaru przeprowadzone analizy statystyczne wykazały zależność wiedzy badanych
o chorobach serca od częstotliwości pomiaru oraz wieku badanych od częstotliwości pomiaru (Vc=0,23). Analizy statystyczne nie wykazały natomiast zależności pomiędzy płcią i wykształceniem badanych a częstotliwością pomiaru cukru we krwi. Nie stwierdzono też istotnych różnic ze względu na miejsce zamieszkania,
co przedstawiono w tabeli 6.
Tabela 6. Częstotliwość pomiarów poziomu glukozy we krwi a miejsce zamieszkania (%).
| Częstość pomiarów | Miejsce zamieszkania |
| Kielce | Chęciny | Wieś |
| W ogóle nie badam | 5,1 | 10,5 | 4,3 |
| Codziennie | 2,6 | - | - |
| Raz w tygodniu | 10,3 | - | - |
| Raz w miesiącu | 7,7 | 10,6 | 13,0 |
| Sporadycznie | 74,3 | 78,9 | 82,7 |
p>0,05
Należy zwrócić uwagę na fakt, że okresowa kontrola poziomu cholesterolu i glukozy we krwi jest istotnym badaniem w chorobach układu krążenia i może być wykonywana przez pacjentów bez zlecenia lekarza. Częstotliwość powyższych badań świadczy o wiedzy pacjentów o czynnikach ryzyka chorób układu krążenia. Nie stwierdza istotnych różnic w częstotliwości badań w zależności od miejsca zamieszkania.
W badaniach pytano respondentów o ich aktywność fizyczną, tj. przebywanie na świeżym powietrzu, ćwiczenia poranne, jogging, lekkie ćwiczenia sportowe. Wyniki badań zawarte są w tabeli 7.
Tabela 7. Aktywność fizyczna badanych (%).
| Czy Pan (i) aktualnie: | Często | Rzadko | Nigdy |
| Dużo i chętnie przebywa na świeżym powietrzu | 94,9 | 5,1 | - |
| Uprawia jogging (lekkie przebieżki) | 12,1 | 87.9 | - |
| Ćwiczy każdego ranka | 5,4 | 35,1 | 59,5 |
| Uprawia jakiś sport | 2,8 | 5,6 | 91,7 |
W przedstawionych powyżej analizach zachowań osób badanych koncentrowano się na tych jej przejawach, które mają jednoznacznie pozytywną konotację
i są powszechnie zalecane w terapii i zapobieganiu tych chorób. Ten rodzaj analiz nie wyczerpuje jednak całego problemu, ponieważ występuje cała grupa zachowań, które z punktu widzenia medycznego stanowią czynniki zagrożenia.
Do tych czynników należą:
1) palenie papierosów;
2) picie alkoholu;
3) otyłość, będąca skutkiem nadmiernego jedzenia.
Skala tych negatywnych zjawisk w badanej populacji jest następująca.
Palenie papierosów
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Duda G.: Żywieniowa profilaktyka miażdżycy. Polskie Towarzystwo Żywności, Poznań, 2000. 2. Gułajski M., Moszczyński P.: Naturoterapia miażdżycy. Szkoła Zdrowego Życia. Poznań, 2000. 3. Filipiak K.J., Figiel W., Opolski G.: Ostre zespoły wieńcowe w dwa lata od wprowadzenia nowej definicji zawału - czy nastąpiły istotne zmiany? Kardiologia po Dyplomie, 2002, 1, 102-108. 4. Opolski G., Filipiak K.J.: Epidemiologia ostrych zespołów wieńcowych. W: Ostre Zespoły Wieńcowe, red. Opolski G., Urban & Partner, Wrocław, 2002. 5. Kornacewicz-Jach Z.: Wczesna Diagnostyka Miażdżycy w Praktyce Klinicznej. Kogo, kiedy i jak diagnozować? Kardiol. Pol., 2003, 58, 227-231. 6. Piotrowski W.: Choroby Układu Krążenia. Kompleksowa ocena ryzyka zgonu i jego charakterystyka dla populacji prawobrzeżnej Warszawy. Badania Pol-Monica. Kardiol. Pol., 2001, 55, 550-555. 7. Szostak W.B., Sekuła W., Figurska K: Zmniejszenie umieralności na choroby sercowo-naczyniowe w Polsce a zmiany w spożyciu żywności. Kardiol. Pol., 2003, 58, 177-179. 8. Skórkowska K.: Czynniki Zakażne a Miażdżyca Tętnic. Kardiol. Pol., 2001, 54, 57-61. 9. Beręsewicz A., Lewartowski B., Opolski G.: Niedokrwiony i reperfundowany mięsień sercowy. Kardiol. Pol., 1999, 51, (Supl. I), 45-53. 10. Szumiłowicz H.: Choroba niedokrwienna ośrodkowego układu nerwowego. Czynniki Ryzyka, 1999, 4, 2000,1, 26-30. 11. Piwoński J., Pytlak A., Kurjata P.: Prewencja choroby wieńcowej. Kardiol. Pol., 2000, 53, 229-232. 12. Anne M., Joseph M.D., Lawrence C.: Palenie tytoniu a choroby układu sercowo-naczyniowego. Kardiologia po Dyplomie, 2002, 1, 23-26. 13. Rezler J.: Znaczenie aktywności fizycznej w chorobach układu krążenia. Wybór aktualnych publikacji. Kardiol. Pol., 2001, 55, 575-576. 14. Kośmicki M. Otyłość jako czynnik ryzyka choroby niedokrwiennej serca - diagnostyka i leczenie. Przewodnik Lekarza, 2000, 7, 50-57. 15. American Diabetes Association. Standards of medical care for patients with diabetes mellitus. Diabetes Care, 2003, 26 (Suppl. 1), 533-550. 16. Cybulska B., Adamus J., Bejnarowicz J., Janion M., Kornacewicz-Jach Z., Kuch J., Pająk A., Rużyłło W., Rywik S., Szostak W.B.: Rekomendacja Komisji Profilaktyki Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego: Profilaktyka choroby niedokrwiennej serca. Kardiol. Pol., 2000, 53 (Supl. I), I-5, I-48. 17. Rywik S.L., Piotrowski W., Rywik T.M. i wsp.: Czy spadek umieralności z powodu chorób układu krążenia ludności Polski związany jest z obniżeniem globalnego ryzyka sercowo-naczyniowego zależnego od zmian w stylu życia? Kardiol. Pol., 2003, 58, 350-354. 18. Zdrojewski T., Bartosz P., Szpakowski P. i wsp.: Ocena wybranych problemów dotyczących rozpowszechnienia i terapii nadciśnienia tętniczego w Polsce na podstawie NADPOL III PLUS. Medycyna Praktyczna, 2003, 5, 37-41. 19. Skibińska E., Musiał W.J., Prokop J. i wsp.: Jak wdrażane są zasady prewencji wtórnej w dwa lata po rozpoznaniu choroby wieńcowej u mężczyzn. Kardiol. Pol., 2002, 56, 286-289. 20. Cybulska B., Gumińska M., Szostak W.B. i wsp.: Prawidłowe żywienie w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Kardiol. Pol., 1999 (Supl. III), 1999. 54-55,65-71. 21. Wilson K. i wsp.: Effect of smoking cesation on mortality sfter myocardial infarction: Meta-analisis of cohort studies. Arch. Intern. Med., 2000, 160, 939-941. 22. Taira D.A. i wsp.: Impact of smocing on health-related qulity of life after percutaneous coronary revascularization. Circulation, 2000, 102, 1369-1372. 23. Harbat B.: Uzależnienie od tytoniu. Postępowanie lekarskie. Kardiol. Pol., 2001, 55, 37-42.
