© Borgis - Postępy Nauk Medycznych 7/2015, s. 524-534
*Katarzyna Bąbik, Monika Suchowierska, Paweł Ostaszewski
Wykorzystanie terapii behawioralnej jako głównej metody interwencji u dzieci i młodzieży w celu zwiększenia doustnej akceptacji pokarmów i płynów: systematyczny przegląd badań empirycznych
Implementation of behavioral therapy as a primary intervention for children and teenagers to increase solids and liquids acceptance: systematic review of the empirical researches
Wydział Psychologii, Wyższa Szkoła Psychologii Społecznej, Warszawa
Dziekan Wydziału: prof. dr hab. Paweł Ostaszewski
Streszczenie
Wstęp. Trudności związane z karmieniem występują zarówno u dzieci typowo rozwijających się, jak i z opóźnieniem w rozwoju. Mogą być one rozpatrywane w trzech kategoriach: nieorganicznych, organicznych oraz mieszanych. Trudności związane z karmieniem w populacji pediatrycznej są często złożone i wymagają interdyscyplinarnej oceny. Brak odpowiedniej interwencji może skutkować zaburzeniami stanu odżywienia, niedowagą, upośledzeniem intelektualnym, emocjonalnym oraz podatnością na choroby zakaźne.
Cel pracy. Celem artykułu było dokonanie systematycznego przeglądu badań empirycznych, dotyczących wykorzystania terapii behawioralnej jako interwencji u dzieci i młodzieży przejawiających trudności w jedzeniu lub/i piciu (np. zaburzenia karmienia, odmowa jedzenia, selektywność jedzenia/picia).
Materiał i metody. Do niniejszego przeglądu zostały wybrane badania eksperymentalne, opublikowane w języku angielskim w czasopismach naukowych typu peer review w latach 2010-2014. Strategie wyszukiwania uwzględniały kombinację słów kluczowych: feeding disorder, food refusal, pediatric feeding disorder, behavioral intervention, behavioral treatment, acceptance. Do dalszej analizy zostały włączone tylko artykuły, w których znajdował się opis wykorzystanego schematu badawczego, a wiek osób badanych wynosił 0-18 lat.
Wyniki. Przyjęte kryteria spełniło dwadzieścia artykułów. Badania wskazują, że strategie oparte na terapii behawioralnej efektywnie wpływają na wzrost doustnej akceptacji pokarmów/płynów oraz redukcję zachowań niepożądanych (np. zachowań trudnych podczas posiłku).
Wnioski. Najefektywniejszą formą interwencji w przypadku zaburzeń karmienia, odmowy jedzenia czy selektywności jedzenia jest terapia behawioralna. Bardzo ważną rolę w procesie terapii odgrywa współpraca interdyscyplinarna.
Summary
Introduction. Feeding problems occur among normally developing children as well as children with developmental delays. Their etiology might be classified as nonorganic, organic or mixed. Feeding difficulties among the pediatric population are often complex and require an interdisciplinary approach. The absence of appropriate intervention may lead to impaired nutritional status, underweight, intellectual and/or emotional impairment, and susceptibility to infectious diseases.
Aim. The purpose of this article was a systematic review of the empirical researches regarding implementation of behavior therapy as an intervention among children and teenagers with eating problems with solids and/or liquids (e.g. feeding disorders, food refusal, food/drink selectivity).
Material and methods. Experimental researches, which were published in peer-reviewed scientific journals between 2010 and 2014, were selected. A search strategy involved combination of keywords: feeding disorder, food refusal, pediatric feeding disorder, behavioral intervention, behavioral treatment, acceptance. Only publications containing description of used experimental design and the subject population of children and teenagers (0-18 years), were included in further analysis.
Results. Twenty articles met the selection criteria. Studies in those articles show that strategies based on behavior therapy effectively increase acceptance of solids/liquids and decrease problem behaviors (e.g. inappropriate mealtime behaviors).
Conclusions. The most effective intervention for feeding disorders, food refusal and food selectivity is behavioral therapy. Interdisciplinary cooperation is crucial during the therapy process.
Wstęp
Wyniki dotychczas przeprowadzonych badań pokazują, że trudności związane z karmieniem występują u 45% dzieci typowo rozwijających się (1), 80% z opóźnieniem w rozwoju (2) i do 90% z autyzmem (3). Trudności te są definiowane jako wzorce doustnej konsumpcji substancji odżywczych, które odbiegają od przyjętej normy (4) i polegają między innymi na całkowitej lub częściowej odmowie spożywania pokarmów (4, 5). Często są one związane z niewystarczającą motywacją lub brakiem umiejętności motorycznych (np. prawidłowego żucia, ssania, połykania) (6, 7) i mogą się różnić etiologią, formą zachowania oraz nasileniem (4). Trudności w karmieniu rozpatrywane są w trzech kategoriach: nieorganicznych (behawioralnych, związanych z zachowaniem), organicznych (zaburzenia strukturalne i funkcjonalne, które wpływają na fizjologię) (6) oraz mieszanych (obecność podłoża nieorganicznego oraz organicznego).
Przykładami behawioralnych trudności związanych z karmieniem są między innymi selektywność jedzenia, częściowa lub całkowita odmowa spożywania pokarmów, „wybuchy” płaczu (ang. tantrums) oraz zachowania, które utrudniają przeprowadzenie posiłku (8-10). Odmowa jedzenia rozumiana jest jako nieprzyjmowanie pokarmów proponowanych drogą naturalną (doustną), natomiast selektywność jedzenia polega na spożywaniu tylko ograniczonych, wybranych przez dziecko pokarmów ze względu na smak, rodzaj pokarmu czy konsystencję (9, 10).
Najczęstszymi przyczynami organicznymi prowadzącymi do trudności w karmieniu są: zaburzenia neurologiczne, wcześniactwo i jego powikłania, choroby organiczne przewodu pokarmowego (np. alergie pokarmowe, choroba refluksowa przełyku), anomalie anatomiczne przewodu pokarmowego (np. rozszczep podniebienia czy zwężenie przełyku) i choroby metaboliczne (8, 11).
U niemowląt i dzieci niedostateczne przyjmowanie pokarmów lub płynów może wiązać się z koniecznością wprowadzenia alternatywnego karmienia sondą nosowo-żołądkową lub przez gastrostomię odżywczą (12-15).
Trudności związane z karmieniem w populacji pediatrycznej są często złożone i wymagają interdyscyplinarnej oceny (16), ze wzglądu na negatywne konsekwencje społeczne i zdrowotne (4). Bez odpowiedniej interwencji mogą skutkować zaburzeniami stanu odżywienia, odwodnieniem, niedowagą, ospałością, upośledzeniem intelektualnym, emocjonalnym i podatnością na choroby zakaźne (17-19). Trudności związane z karmieniem mogą mieć charakter przejściowy lub długotrwały i doprowadzić do zaburzeń karmienia (ang. feeding disorders).
W niniejszym artykule wprowadzony termin „zaburzenia karmienia” jest traktowany tożsamo z zaburzeniami odżywiania w niemowlęctwie i dzieciństwie (ang. feeding disorder of infancy and childhood) i należy go odróżnić od „zaburzeń odżywiania” (ang. eating disorders), który obejmuje między innymi jadłowstręt psychiczny i żarłoczność psychiczną (ICD-10 F50) (20).
Zaburzenia karmienia (ICD-10 F98.2) występują przed szóstym rokiem życia i charakteryzują się utrwaloną niemożnością właściwego jedzenia i/lub uporczywymi ruminacjami (nawracające wymioty bez nudności lub zaburzeń żołądkowo-jelitowych), zwracaniem pokarmów. Dziecko nie przybywa na wadze lub przejawia inne problemy zdrowotne przez co najmniej miesiąc. Konsekwencje zaburzeń karmienia mogą być bardzo poważne i w skrajnych przypadkach prowadzić nawet do śmierci (21).
Dostępne badania empiryczne wskazują, że najefektywniejszą formą interwencji w przypadku zaburzeń karmienia, odmowy jedzenia czy selektywności jedzenia jest terapia behawioralna (22, 23), która w dostępnej literaturze jest również nazywana interwencją behawioralną lub interwencją wywodzącą się ze stosowanej analizy zachowania. Należy jednak podkreślić, że stosowana analiza zachowania*1 (ang. applied behavior analysis) jest odrębną dyscypliną naukową w ramach terapii behawioralnej, ukierunkowaną na poznanie i zmianę czynników środowiskowych, które powiązane są funkcjonalnie z zachowaniem (24). Jej celem jest poprawienie społecznie istotnych zachowań oraz eksperymentalne udowodnienie, że tylko wykorzystane procedury są odpowiedzialne za zaistniałe zmiany zachowania.
Po wykluczeniu organicznego podłoża zaburzeń karmienia często przyczyną nasilenia i utrzymywania się zachowań związanych z odmową jedzenia są czynniki środowiskowe, zależne od rodziców/opiekunów dziecka (25, 26), na przykład: nieprawidłowa opieka podczas posiłku, wzmacnianie niepożądanych zachowań lub wprowadzanie nieodpowiednich do wieku dziecka pokarmów.
Osoby dorosłe (rodzice, opiekunowie) często negatywnie wzmacniają trudne zachowania dziecka, umożliwiając mu odroczenie spożycia pokarmu lub ucieczkę od awersyjnego bodźca, jakim jest jedzenie (1, 25, 27-30). Przejaw trudnego zachowania (np. odmowa jedzenia) skutkuje natychmiastowym usunięciem z otoczenia konkretnego bodźca (np. pokarmu), co powoduje wzrost częstości występowania trudnego zachowania w przyszłości i nasilanie objawów odmowy jedzenia. Zatem, jeśli funkcją trudnego zachowania jest rzeczywiście ucieczka od jedzenia, można spodziewać się, że dziecko będzie coraz częściej odmawiało konsumpcji pokarmów czy płynów.
Piazza i wsp. (31) przeprowadzili funkcjonalną analizę (ang. functional analysis) na grupie 15 dzieci z zaburzeniem karmienia, która wykazała, że aż u 90% osób badanych funkcją odmowy jedzenia jest ucieczka od prezentacji pokarmu. Dziecko uczy się, że w momencie zaangażowania w trudne zachowanie (np. płacz, wypluwanie jedzenia, przetrzymywanie jedzenia) może uciec od awersyjnej sytuacji, jaką jest dla niego czas posiłku. Następnie unika lub/i ucieka od wszelkich bodźców (np. łyżka, kubek), które zostały powiązane z nieprzyjemną dla niego sytuacją (9).
Terapia behawioralna trudności związanych z karmieniem często wykorzystuje procedurę pozytywnego wzmacniania różnicującego* (ang. differential positive reinforcement), kształtowania* (ang. shaping) oraz wygaszania reakcji ucieczki/unikania* (ang. escape/avoidance extinction) (2, 32). Zaleca się również manipulację operacjami ustanawiającymi polegającymi na dowolnej zmianie środowiska, w celu chwilowego zwiększenia efektywności danego wzmocnienia, na przykład poprzez ograniczenie ilości przyjmowanego pokarmu, które mogłoby spowodować wzrost motywacji dziecka do przejawienia zachowania pożądanego (21).
Wzmacnianie pozytywne (24, 33) polega na tym, że przejaw określonego zachowania (akceptacja pokarmu) skutkuje natychmiastowym pojawieniem się w środowisku konkretnego bodźca (np. dostęp do preferowanej aktywności). Powoduje on wzrost częstości występowania tego zachowania w przyszłości (wzrost akceptacji pokarmu).
Kształtowanie (24, 33) to procedura wykorzystująca wzmacnianie różnicujące, polegające na metodzie kolejnych przybliżeń w celu uzyskania pożądanej formy zachowania. Załóżmy, że dziecko nie je żadnych owoców i chcemy doprowadzić do tego, żeby jadło pięć kawałków jabłka. W tym przypadku proces kształtowania reakcji możemy rozpocząć od wzmacniania, na przykład konsumpcji jednego kawałka jabłka. Kiedy przyjęte kryterium zostanie osiągnięte (dziecko je jeden kawałek jabłka), kolejnym krokiem będzie wzmocnienie następnego przybliżenia reakcji (np. konsumpcja dwóch kawałków jabłka). Proces ten będzie trwał do momentu uzyskania ostatecznej formy reakcji, to znaczy konsumpcji pięciu kawałków jabłka.
Wygaszanie (24) polega na zaprzestaniu wzmacniania zachowania, które do tej pory było wzmacniane. Procedura ta prowadzi początkowo do wzrostu częstości lub nasilenia danego zachowania, potem do jego redukcji, a w końcu do całkowitego zaniknięcia/wygaszenia. Przyjmijmy, że odmowa niepreferowanego jedzenia (np. warzywa) była wzmacniana poprzez natychmiastowe zaprzestanie posiłku (co dla dziecka może oznaczać ucieczkę od sytuacji awersyjnej). Wygaszenie będzie miało miejsce wtedy, kiedy pomimo trudnego zachowania (odmowa konsumpcji warzyw) nie będzie możliwa ucieczka od sytuacji awersyjnej (posiłek będzie nadal trwał). Z czasem występowanie odmowy jedzenia będzie coraz rzadsze (redukcja trudnego zachowania).
Metody wykorzystywane w terapii behawioralnej są efektem badań prowadzonych od prawie pięćdziesięciu lat. Z powodzeniem znajdują one zastosowanie w pracy z dziećmi i młodzieżą ze spektrum autyzmu, zaburzeniami zachowania oraz trudnościami związanymi z karmieniem.
Cel pracy
Niniejszy przegląd badań empirycznych przedstawia interwencje oraz efekty wykorzystywanych technik behawioralnych w terapii dzieci i młodzieży, które przejawiają trudności związane z karmieniem, w celu zwiększenia doustnej akceptacji pokarmów lub/i płynów.
Materiał i metody
Do wyselekcjonowania badań empirycznych zostały wykorzystane bazy naukowe Elsevier, MedLine, PsychINFO, Wiley Online Library. Strategie wyszukiwania uwzględniały kombinację słów kluczowych: feeding disorder, food refusal, pediatric feeding disorder, behavioral intervention, behavioral treatment, acceptance. Następnym kryterium branym pod uwagę w procesie selekcji były artykuły typu peer review opublikowane pomiędzy styczniem 2010 a listopadem 2014 roku w języku angielskim. Badania dotyczyły wykorzystania terapii behawioralnej w celu zwiększenia akceptacji jedzenia lub/i przyjmowania płynów u dzieci i młodzieży (bez ich połykania lub z połykaniem) z zaburzeniami karmienia, chroniczną odmową jedzenia, selektywnością jedzenia, dożywianych przez sondę nosowo-żołądkową lub gastrostomię odżywczą. Interwencje behawioralne (słowa klucze: behavior intervention or/and behavior therapy or/and applied behavior analysis) dotyczące zwiększenia akceptacji pokarmów i płynów były włączone do dalszej analizy. Zmienną zależną był pomiar spożywania pokarmów/płynów (np. akceptacja, połykanie, ilość spożytych gramów). Dodatkowe kryteria dotyczyły wieku osób badanych (0-18 lat) oraz opisu wykorzystanego schematu badawczego.
Z analizy wykluczone zostały badania dotyczące wypluwania pokarmów (ang. expulsion), przetrzymywania pokarmu w jamie ustnej (ang. packing), zwiększenia samodzielności podczas jedzenia/picia, zaburzeń odżywiania (np. anoreksja, bulimia) oraz artykuły, w których nie była podana metodologia przeprowadzonego badania lub dokładny opis zastosowanej interwencji.
Wyniki i dyskusja
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Bentovim A: The clinical approach to feeding disorders of childhood. Journal of Psychosomatic Research 1970; 14: 267-276.
2. Bryant-Waugh R, Markham L, Kreipe RE, Walsh B: Feeding and eating disorders in childhood. International Journal of Eating Disorders 2010; 43(2): 98-111.
3. Ahearn WH: Help! My son eats only macaroni and cheese: Dealing with feeding problems in children with autism. [In:] Maurice C, Green G, Foxx RM: Making a difference. Behavioral Intervention for Autism. PRO-ED, Austin, Texas 2001: 51-73.
4. Linscheid TR: Behavioral treatments for pediatric feeding disorders. Behavior Modification 2006; 1: 6-23.
5. Arts-Rodas D, Benoit D: Feeding problems in infancy and early childhood: Identification and management. Paediatr Child Health 1998; 3: 21-27.
6. Williams KE, Riegel K, Kerwin ML: Feeding disorder of infancy or early chilhood: How often is it seen in feeding program. Children’s Health Care 2009; 38: 123-136.
7. Hoch TA, Babbitt RL, Farrar-Schneider D et al.: Empirical Examination of a Multicomponent Treatment for Pediatric Food Refusal. Education and Treatment of Children 2001: 24: 176-198.
8. Luiselli J: Cueing, demand fading, and positive reinforcement to establish self-feeding and oral consumption in a child with chronic food refusal. Behavior Modification 2000; 24: 348-358.
9. Borrero CSW, Woods JN, Borrero JC et al.: Descriptive analyses of pediatric food refusal. Journal of Applied Behavior Analysis 2010; 43(1): 71-88.
10. Munk DD, Repp AC: Behavioral assessment of feeding problems of individuals with severe disabilities. Journal of Applied Behaviour Analysis 1994; 27: 241-250.
11. Chatoor I: Feeding disorders in infants and toddlers: diagnosis and treatment. Child and Adolescence Psychiatric Clinics of North America 2002; 11: 163-183.
12. Cook IJ, Kahrilas PJ: AGA technical review on management of oropharyngeal dysphagia. Gastroenterology 1999; 116: 455-478.
13. Mathisen B, Worrall L, Masel J et al.: Feeding problems in infants with gastro-oesophageal reflux disease: a controlled study. J Paediatr Child Health 2002; 35: 163-169.
14. Vakil N, van Zanten SV, Kahrilas P et al.: The Montreal definition and classification of gastroesophageal reflux disease: a global evidence-based consensus. Am J Gastroenterol 2006; 101: 1900-1920.
15. Bhatia J, Parish A: GERD or nor GERD: the fussy infant. J Perinatol 2009; 29: 7-11.
16. Puntis JWL: Specialist feeding clinics. Arch Dis Child 2008; 93: 164-167.
17. Sission LA, Van Hasselt VB: Feeding disorders. [In:] Luiselli JK (ed.): Behavioral medicine and developmental disabilities. Springer-Velag, New York 1989: 45-73.
18. Budd KS, McGraw TE, Fabrisz R et al.: Psychosocial concomitants of children’s feeding disorders. Journal of Pediatric Psychology 1992; 17(1): 81-94.
19. de Moor J, Didden R, Korzilius H: Behavioural treatment of severe food refusal in five toddlers with developmental disabilities. Child: Care, Health & Development 2007; 33(6): 670-676.
20. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych – X Rewizja, Tom I. World Health Organization 2009.
21. Manikam R, Perman JA: Pediatric feeding disorders. Journal of Clinical Gastroenterology 2000; 30: 34-46.
22. Hoch TA, Babbit RL, Coe DA et al.: Contingency contracting: Combining positive reinforcement and escape extinction procedures to treat persistent food refusal. Behavior Modification 1994; 18: 106-128.
23. Kerwin M: Empirically supported treatments in pediatric psychology: Severe feeding problems. Journal of Pediatric Psychology 1999; 24: 193-214.
24. Bąbel P, Suchowierska M, Ostaszewski P: Analiza zachowania od A do Z. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010: 1-166.
25. Cooper L, Wacker D, McComas J et al.: Use of component analysis to identify active variables in treatment packages for children with feeding disorders. Journal of Applied Behavior Analysis 1995; 28: 139-153.
26. Didden R, Seys D, Schouwink D: Treatment of chronic food refusal in a young developmentally disabled child. Behavioral Interventions 1999; 14: 213-222.
27. Kerwin ME, Ahearn WH, Eicher PS, Burd DM: The costs of eating: A behavioral economic analysis of food refusal. Journal of Applied Behavior Analysis 1995; 28: 245-260.
28. Patel MR, Piazza CC, Martinez CJ et al.: An evaluation of two differential reinforcement procedures with escape extinction to treat food refusal. Journal of Applied Behavior Analysis 2002; 25: 363-374.
29. Piazza CC, Patel MR, Gulotta CS et al.: On the relative contributions of positive reinforcement and escape extinction in the treatment of food refusal. Journal of Applied Behavior Analysis 2003; 36: 309-324.
30. Reed GK, Piazza CC, Patel MR et al.: On the relative contributions of noncontingent reinforcement and escape extinction in the treatment of food refusal. Journal of Applied Behavior Analysis 2004; 37: 27-42.
31. Piazza CC, Fisher WW, Brown KA et al.: Functional analysis of inappropriate mealtime behaviors. Journal of Applied Behavior Analysis 2003; 36: 187-204.
32. Kedesdy JH, Budd KS: Childhood feeding disorders: Biobehavioral assessment and intervention. Paul H. Brookes, Baltimore 1998.
33. Cooper JO, Heron TE, Heward WL: Applied Behavior Analysis. Second Edition. Upper Saddle River, Pearson Education, Inc., New Jersey 2007: 1-770.
34. Sharp WG, Harker S, Jaquess DL: Comparison of Bite-Presentation Methods in the Treatment of Food Refusal. Journal of Applied Behavior Analysis 2010; 43(4): 739-743.
35. Rivas KD, Piazza CC, Patel MR, Bachmeyer MH: Spoon distance fading with and without escape extinction as treatment for food refusal. Journal of Applied Behaviour Analysys 2010; 43(4): 673-683.
36. Najdowski AC, Wallace MD, Reagon K et al.: Utilizing a home-based parent training approachin the treatment of food selectivity. Behavioral Interventions 2010; 25: 89-107.
37. Tarbox J, Schiff A, Najdowski AC: Parent-Implemented Procedural Modification of Escape Extinction in the Treatment of Food Selectivity in a Young Child with Autism. Education and treatment of children 2010; 33(3): 223-234.
38. Penrod B, Wallace MD, Reagon K et al.: A component analysis of a parent conducted multi-component treatment for food selectivity. Behavioral Interventions 2010; 25: 207-228.
39. Rivas KD, Piazza CC, Kadey HJ et al.: Sequential treatment of a feeding problem using a pacifier and flipped spoon. Journal of Applied Behavior Analysis 2011; 44: 387-391.
40. Groff RA, Piazza CC, Zeleny JR, Dempsey JR: Spoon-to-cup fading as treatment for cup drinking in a child with intestinal failure. Journal of Applied Behavior Analysis 2011; 44: 949-954.
41. Dempsey J, Piazza CC, Groff A, Kozisek JJ: A flipped spoon and chin prompt to inrease mouth clean. Journal of Applied Behavior Analysis 2011; 44: 961-965.
42. LaRue RH, Stewart V, Piazza CC et al.: Escape as reinforcement and escape extinction in the treatment of feeding problems. Journal of Applied Behavior Analysis 2011; 44: 719-735.
43. Meier AE, Fryling MJ, Wallace MD: Using high-probability foods to increase the acceptance of low-probability foods. Journal of Applied Behavior Analysis 2012; 45: 149-153.
44. Allison J, Wilder DA, Chong I: A comparison of differential reinforcement and noncontingent reinforcement to treat food selectivity in a child with autism. Journal of Applied Behavior Analysis 2012; 45: 613-617.
45. Sharp WG, Odom A, Jaquess D: Comparison of upright and flipped spoon presentations to guide treatment of food refusal. Journal of Applied Behavior Analysis 2012; 45: 83-96.
46. Addison L, Piazza CC, Patel MR et al.: A comparison of sensory integrative and behavioral therapies as treatment for pediatric feeding disorders. Journal of Applied Behavior Analysis 2012; 45: 455-471.
47. Pizzo B, Coyle M, Seiverling L, Williams K: Plate A- plate B: use of sequential presentation in the treatment of food selectivity. Behavioral Interventions 2012; 27: 175-184.
48. Penrod B, Gardella L, Fernand J: An evaluation of a progressive high-probability instructional sequence combined with low-probability demand fading in the treatment of food selectivity. Journal of Applied Behavior Analysis 2012; 45: 527-537.
49. Kadey H, Piazza CC, Rivas KM, Zeleny J: An evaluation of texture manipulations to increase swallowing. Journal of Applied Behavior Analysis 2013; 46: 539-543.
50. Bachmeyer MH, Gulotta CS, Piazza CC: Liquid to baby food fading in the treatment of food refusal. Behavioral Interventions 2013; 28: 281-298.
51. Borrero CS, Schlereth JG, Rubio EK, Taylor T: A comparison of two physical guidance procedures in the treatment of pediatric food refusal. Behavioral Interventions 2013; 28: 261-280.
52. Groff RA, Piazza CC, Volkert VM, Jostad CM: Syringe fading as treatment for feeding refusal. Journal of Applied Behavior Analysis 2014; 47: 1-6.
53. Wilkins JW, Piazza CC, Groff RA et al.: Utensil manipulation during initial treatment of pediatric feeding problems. Journal of Applied Behavior Analysis 2014; 47: 1-16.
54. Van Houten R, Rolider A: Recreating the scene: An effective way to provide delayed punishment for inappropriate motor behavior. Journal of Applied Behavior Analysis 1988; 21: 187-192.
55. Burklow KA, Phelps AN, Schultz JR et al.: Classifying complex pediatric feeding disorders. Journal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition 1998; 27: 143-147.
56. Field D, Garland M, Williams K: Correlates of specific childhood feeding problems. Journal of Pediatrics and Child Health 2003; 39:299-304.
57. Linscheid TR, Budd KS, Rasnake LK: Pediatric feeding disorders. [In:] Roberts MC (ed.): Handbook of pediatric psychology. Guilford, New York 1995: 501-515.
58. Mayes L, Volkmar F: Nosology of eating and growth disorders in early childhood. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America 1993; 2: 15-25.
59. Kanner L: Child Psychiatry. IL: Charles C. Thomas, Springfield 1957.
60. Sharp WG, Jaquess DL, Morton JF, Herzinger CV: Pediatric feeding disorders: a quantitative synthesis of treatment outcomes. Clin Child Farm Psychol Rev 2010; 13: 348-365.
61. Feeding Disorders Clinic. Kennedy Krieger Institute [online] (dostęp: 7.01.2015). http://www.kennedykrieger.org/patient-care/patient-care-programs/outpatient-programs/feeding-disorders-clinic.
62. Dovey TM, Martin CI: A quantitative psychometric evaluation of an intervention for poor dietary variety in children with a feeding problem of clinical significance. Infant mental health journal 2012; 33(2): 148-162.
63. Marshall J, Ware R, Ziviani J et al.: Efficacy of interventions to improve feeding difficulties in children with autism spectrum disorders: a systematic review and meta-analysis. Child: care, health and development 2014; 40: 1-25.
64. Bachmeyer MH: Treatment of Selective and Inadequate Food Intake in Children: A Review and Practical Guide. Behavior Analysis in Practice 2009; 2: 43-50.
