O życiu i działalności tego wybitnego człowieka doby przedwojennej na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat napisano w sposób kompetentny szereg publikacji autorstwa m.in. Teresy Ostrowskiej, historyka, autorki biogramu w Polskim Słowniku Biograficznym, Tadeusza Nasierowskiego, historyka polskiej medycyny, Ludwika Hassa, autora licznych opracowań omawiających wolnomularstwo i jego dzieje, Wojciecha Giełżyńskiego, pisarza, dziennikarza i podróżnika, Karola Wojciechowskiego, redaktora Wirtualnego Wschodu Wolnomularskiego, i wielu innych badaczy przeszłości. Mimo to wiedza i pamięć o tym zmarłym niemal sto lat temu adepcie sztuki królewskiej, postaci silnie związanej z historią polskiej spółdzielczości, lekarzem, profesorem psychiatrii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, jednym z wielkich mistrzów odrodzonej po latach niewoli masonerii polskiej, pełnym poświęcenia działaczu społecznym i politycznym, inicjatorze wielu akcji i stowarzyszeń dzisiaj są już niemal zapomniane.

Rafał Radziwiłłowicz urodził się 20 grudnia 1860 roku w Petersburgu, jako najstarszy z trojga dzieci Ignacego i Oktawii z Medunickich. Miał młodsze rodzeństwo: brata Stanisława (ur. 1858) i siostrę Oktawię (1862-1928), primo voto Rodkiewiczową, która potem wyszła za mąż za Stefana Żeromskiego. Rodzice w Petersburgu organizowali opiekę nad zesłańcami 1863 roku i nad ich rodzinami. Gdy Rafał miał pięć lat, zmarł jego ojciec, a matka niedługo po tym przeniosła się do Warszawy, gdzie poślubiła Konrada Chmielewskiego. W nowej rodzinie Rafał miał dwóch przyrodnich braci: Konrada (1871-1946) i Zygmunta (1873-1939) Chmielewskich. Atmosfera domu rodzinnego, który był jednym z ważniejszych ośrodków warszawskiego życia towarzyskiego i umysłowego II połowy XIX wieku, ukształtowała jego poglądy społeczne, ale przede wszystkim stosunek do kultury polskiej. Częstymi gośćmi rodziców byli najwybitniejsi pisarze i krytycy, m.in. Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Adolf Dygasiński, Antoni Sygietyński, Aleksander Świętochowski, Stanisław Witkiewicz. Dzięki tym kontaktom Radziwiłłowicz stał się mecenasem sztuki, fundatorem wielu stypendiów artystycznych, a także właścicielem cennego zbioru obrazów, który w niepodległej już Polsce ofiarował muzeom państwowym.

Jeszcze jako gimnazjalista, mając szesnaście lat, zaprzyjaźnił się ze Stanisławem Witkiewiczem, który w 1875 roku powrócił po studiach w Monachium do Warszawy. Przyjaźń ta, która przetrwała do śmierci Witkiewicza, zdaniem samego Radziwiłłowicza wywarła na nim szczególnie silny wpływ.

W Warszawie ukończył w 1879 roku IV Gimnazjum i wstąpił na Wydział Lekarski Uniwersytetu Dorpackiego (obecnie Tartu), który ukończył w 1886 roku, a w 1887 roku obronił rozprawę pt. „Ueber Nachweis und Wirkung des Cytisins” („Wykrywanie i zastosowanie cytyzyny”), której badania kliniczne wykonał w Klinice Psychiatrycznej E. Kraepelina, i uzyskał doktorat z medycyny. Podczas studiów w Dorpacie należał wraz Andrzejem Niemojewskim, postacią tyle barwną co kontrowersyjną, i Witoldem Jodko-Narkiewiczem, późniejszym ideologiem obozu piłsudczykowskiego, do Towarzystwa Trzeźwość.

Po powrocie do Warszawy w latach 1887-1889 pracował jako asystent w Zakładzie Leczniczym w Nałęczowie (koło Lublina), którego współwłaścicielem i dyrektorem był jego ojczym Konrad Chmielewski, oraz w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie na oddziałach: chirurgicznym u Władysława Orłowskiego i chorób wewnętrznych u Ignacego Baranowskiego. Wtedy też podjął ostateczną decyzję o specjalizowaniu się w psychiatrii.

W 1889 roku wyjechał do Sankt Petersburga, gdzie od listopada specjalizował się w psychiatrii na stanowisku asystenta w Szpitalu św. Mikołaja Cudotwórcy pod kierunkiem Ottona Czeczotta, jednocześnie będąc wolontariuszem w Klinice Psychiatrycznej Cesarskiej Akademii Wojskowo-Medycznej w Petersburgu, którą kierował prof. Jan Mierzejewski.

W 1891 roku przeniósł się do nowo otwartej lecznicy dla Umysłowo Chorych w Tworkach pod Warszawą, gdzie objął stanowisko ordynatora. Przyczynił się do wykrycia nadużyć popełnionych przez urzędników carskiej administracji, za co przyznano mu order, którego, z pobudek patriotycznych, nie przyjął. W 1903 roku zawarł związek małżeński z Marią de domo Weryho, znaną pod nazwiskiem Weryho-Radziwiłłowiczowa (1856-1944), która w czasach petersburskich przyjaźniła się z działaczkami ruchu socjalistycznego: Marią Gertrudą Paszkowską i Marią z Koplewskich Piłsudską (autorka prac z wychowania przedszkolnego, jej starania doprowadziły do utworzenia Towarzystwa Wychowania Przedszkolnego).

W 1904 roku dr Radziwiłłowicz został zdymisjonowany z zakazem wstępu do państwowej służby rosyjskiej. Poświęcił się wtedy praktyce prywatnej, wspomagał stypendiami uczniów i studentów z niezamożnych rodzin. Bardzo często też nie pobierał od swoich ubogich pacjentów należnego wynagrodzenia. Wielokrotnie podróżował w celach naukowych za granicę, zwłaszcza do Berlina. W latach 1905-1915 wykładał psychiatrię na Wyższych Kursach Pedagogicznych dla Kobiet. Początkowo Radziwiłłowicz zajmował się badaniami anatomopatologicznymi pod kierunkiem Alfonsa Erlickiego. W późniejszym okresie znacznie więcej uwagi poświęcał psychologii, która z biegiem lat wywierała coraz silniejszy wpływ na jego praktykę kliniczną. Pracą będącą podsumowaniem jego dorobku naukowego w zakresie anatomii i histologii układu nerwowego był zamieszczony w wydanym w 1901 roku podręczniku pt. „Histologia ciała ludzkiego” (pod red. H. Hoyera) rozdział poświęcony histologii mózgu.

Wiosną 1900 roku Radziwiłłowicz wraz z Edwardem Abramowskim, Wacławem Sieroszewskim i Stanisławem Stempowskim, ziemianinem z Ukrainy, za dwadzieścia tysięcy rubli (sumę jak na tamte czasy ogromną) odkupili od Aleksandra Świętochowskiego podupadające pismo „Prawda”. Redakcja wspierana przez nowe grono współpracowników odeszła od wcześniej propagowanych przez Świętochowskiego poglądów pozytywistycznych i ugodowych, nadając temu tytułowi charakter ewidentnie socjalistyczny. W latach 1907-1915 Radziwiłłowicz współpracował z antyklerykalnym tygodnikiem ludowym „Zaranie”, poświęconym tematyce popularnonaukowej, politycznej i gospodarczej, głównie jednak demaskującym zdzierstwo księży katolickich i ich niemoralne życie. Zasłużył się również na polu pracy oświatowej z nauczycielami ludowymi.