Choroby reumatyczne stanowią zróżnicowaną grupę chorób o niejednorodnej etiologii i patogenezie, a ich charakterystyczną cechą jest zajęcie układu mięśniowo-stawowego. W zdecydowanej większości chorób czynnik etiologiczny jest nieznany, stąd w postępowaniu brak jest leczenia przyczynowego. Amerykańskie Towarzystwo Reumatologiczne (1) proponuje podział chorób reumatycznych na 10 zasadniczych grup:

1. Układowe choroby tkanki łącznej.

2. Zapalenia stawów z towarzyszącym zapaleniem kręgosłupa.

3. Choroba zwyrodnieniowa stawów.

4. Zapalenia stawów i tkanek okołostawowych towarzyszące zakażeniom.

5. Choroby metaboliczne, którym towarzyszą choroby stawów.

6. Nowotwory.

7. Zaburzenia nerwowo-naczyniowe.

8. Choroby kości i chrząstek.

9. Zmiany pozastawowe (reumatyzm tkanek miękkich).

10. Różne zaburzenia.

Przedmiotem obecnego opracowania będzie zastosowanie metod fizykalnych w leczeniu najczęściej występujących chorób reumatycznych dotykających większość chorych zgłaszających się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej z powodu dolegliwości stawowych. Do chorób tych należą:

1. Choroba zwyrodnieniowa stawów.

2. Choroby z grupy reumatyzmu tkanek miękkich.

3. Reumatoidalne zapalenie stawów.

4. Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa i łuszczycowe zapalenie stawów.

5. Dna moczanowa.

Choroba zwyrodnieniowa stawów (chzs) to postępująca utrata chrząstki stawowej, której towarzyszy niedostateczna odbudowa chrząstki pokrywającej, przebudowa podchrzęstnej warstwy kości oraz tworzenie wyrośli kostnych. Objawia się bólem, sztywnością i zmniejszeniem ruchomości stawów (2). Patogeneza bólu w chorobie zwyrodnieniowej jest wieloskładnikowa. Zadaniem lekarza jest ustalenie źródła bólu, aby w sposób celowany aplikować odpowiednie zabiegi. Podlegająca zmianom degeneracyjnym chrząstka stawowa nie jest unerwiona nie będąc tym samym źródłem bólu. Są nimi natomiast tkanki okołostawowe (przyczepy ścięgien i mięśni zlokalizowane w pobliżu powierzchni stawowych, torebka stawowa, więzadła), mikrozłamania w warstwie podchrzęstnej kości, stan zapalny błony maziowej, zwiększone ciśnienie śródstawowe spowodowane gromadzącym się wysiękiem stawowym.

Stosowane w chzs zabiegi fizykalne mogą wykazywać działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne i rozluźniające mięśnie.

Działanie przeciwbólowe wykazują:

– zabiegi termoterapii – diatermia krótkofalowa i mikrofalowa, ultradźwięki, promieniowanie podczerwone,

– krioterapia – worki z lodem, kriożele, spray, nadmuchy parami ciekłego azotu,

– ultradźwięki – aplikacja ciągła i pulsacyjna,

– elektroterapia – TENS, prądy galwaniczne, DD, jontoforeza,

– pulsujące pole magnetyczne,

– akupunktura, elektroakupunktura.

Działaniem przeciwzapalnym charakteryzują się:

– krioterapia,

– jontoforeza z nlpz,

– ultradźwięki z żelami zawierającymi nlpz,

– kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe (pobudzanie aktywności hialuronidazy, wbudowywanie siarki w strukturę chrząstki stawowej),

– kąpiele solankowe (modulacja zapalenia), radonowe,

– Dkf impulsowa (terapuls) – wysięki stawowe.

Działanie rozluźniające mięśnie przypisuje się zabiegom:

– masaż,

– przegrzewanie powierzchowne i głębokie (borowina, parafina, parafango, promieniowanie podczerwone, dkf, sauna),

– hydroterapia,

– prądy małej częstotliwości.

W leczeniu chzs ciągłe kontrowersje wzbudza wybór pomiędzy krioterapią lub termoterapią. W stawie z obrzękiem czy wysiękiem temperatura jest nieznacznie podwyższona, co sprzyja większej aktywności metaloproteinaz i nasileniu degradacji chrząstki stawowej. W takich przypadkach większość autorów sugeruje więc wybór krioterapii w leczeniu synovitis, bowiem obniżenie temperatury w stawie o 3-4°C spowolnia aktywność degradującej chrząstkę kolagenazy około czterokrotnie. Dla przykładu okłady z lodu przez 30 minut lub nawiew par ciekłego azotu na zmieniony zapalnie staw przez 6,5 minuty obniża temperaturę w nim o odpowiednio 6,1 i 3,3°C, natomiast 15-minutowy okład z parafiny zwiększa temperaturę w stawie o 1,7°C. Uzupełnieniem zabiegów fizjoterapeutycznych w leczeniu chzs są rozmaite techniki rehabilitacji, takie jak rozciąganie, czy różne metody kinezyterapii – ćwiczenia zwiększające zakres ruchu, ćwiczenia zwiększające siłę mięśniową (izometryczne, izokinetyczne), ćwiczenia rozciągające mięśnie, ćwiczenia zwiększające wydolność układu sercowo-naczyniowego.

Grupa kilkudziesięciu jednostek chorobowych charakteryzujących się lokalnym stanem zapalnym tkanek okołostawowych (przyczepy ścięgien i mięśni, więzadła, torebki stawowe, kaletki maziowe)(3). Szczególną jednostką z tej grupy jest fibromialgia, w przebiegu której chorzy skarżą się na uogólnione bóle mięśniowo-stawowe i nadmierną bolesność tzw. tender points (4). W leczeniu zespołów bólowych z grupy reumatyzmu pozastawowego zaleca się:

1. Kąpiele solankowe.

2. Masaż klasyczny i podwodny.

3. Światłolecznictwo (przed jontoforezą, masażem, ćwiczeniami).

4. Ultradźwięki – entezopatie (bark, łokieć), periarthropatie, ostrogi.

5. Elektrolecznictwo – jontoforeza, dkf.

6. Laseroterapia (entezopatie, ostrogi, zapalenia pochewek ścięgnistych.

7. Różne formy termoterapii.

8. Krioterapia lokalna (entezopatie, periartropatie) i ogólnoustrojowa (fibromialgia).

9. Kompleksowe leczenie uzdrowiskowe (fibromialgia).