© Borgis - Medycyna Rodzinna 3/2015, s. 137-143
Zygmunt Zdrojewicz1, Michał Adamek2, Artur Machelski2, Ewa Wójcik2
Wpływ kwasów tłuszczowych (omega) zawartych w rybach na organizm człowieka
The influence of fatty acids (omega) contained in fish on the man organism
1Katedra i Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami
2Wydział Lekarski, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich, Wrocław
Summary
The fish and fish-products are the source of micro- and macroelements (Ca, P, Se, F, J), fat-soluble vitamins and well digestible proteins rich of essential amino acids (lysine, methionine, cystine, threonine and tryptophan). Therefore they are considered as functional food, which means that beside nutritional effect it is proven to have beneficial effect on health, mind comfort and/or decreasing risk of diseases. The most valuable component of fish are polyunsaturated fatty acids (PUFA) form ω-3 family. The biggest content of ω-3 fatty acids (over 1g per 100g) is found in mackerel, tuna, salmon, Atlantic sturgeon, herring, anchovies, sardines and trout. Many studies proved their positive effect on reducing cardio-vascular mortality and morbidity, neonatal development, prevention of cancer, hypertension, diabetes mellitus, proper function of the brain and eye. It is estimated that deficiency of ω-3 fatty acids in diet could be the reason of 93.000 deaths in the USA in 2009. The aim of this paper is to pay attention to the need and benefits of eating fish rich in PUFA.
Wstęp
Już w 1976 roku lekarze angielscy zalecali tran z wątroby dorsza w leczeniu przewlekłej choroby reumatycznej i skazy moczanowej. W wydanym w 1907 roku „Lekospisie Stanów Zjednoczonych” czytamy, że tran rutynowo zapisywano na te właśnie choroby oraz choroby stawów i kręgosłupa, zgorzel zębów, krzywicę, liszaj, wykwity skórne i suchoty. Amerykańska medycyna ludowa od dawna uznawała tran za środek „naoliwiający stawy” i pomagający w zapobieganiu chorobom reumatycznym. Ponadto ryby od dawna miały reputację „pokarmu dla mózgu”. Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się znaczący wzrost zainteresowania i świadomości dotyczącej roli, jaką odgrywają pożywienie i dostarczane wraz z nim składniki odżywcze w wydłużaniu życia i poprawie jego jakości. Wiele składników diety zaliczanych jest do żywności funkcjonalnej, która zgodnie z definicją FOSHU (Food for Specified Health Uses) z 1999 roku oprócz efektu odżywczego ma udowodniony korzystny wpływ na poprawę stanu zdrowia oraz samopoczucia i/lub zmniejszenie ryzyka chorób. Definicję tę spełniają ryby i produkty rybne ze względu na zawartość mikro- i makroelementów (Ca, P, Se, F, J), witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz dobrze przyswajalnego białka (strawność > 90%) bogatego w niezbędne aminokwasy (lizyna, metionina, cystyna, treonina i tryptofan). Największą wartość przypisuje się obecnym w rybach wielonienasyconym kwasom tłuszczowym (WNKT), zwłaszcza ω-3, których najbogatszą zawartość (ponad 1 g na 100g) mają: makrela, tuńczyk, łosoś, jesiotr atlantycki, śledź, anchois, sardynki i pstrąg (1). Wiele przeprowadzonych do tej pory badań wykazało ich pozytywny wpływ między innymi na: redukcję śmiertelności i zapadalności na choroby sercowo-naczyniowe, rozwój noworodków, zapobieganie powstawania nowotworów, nadciśnieniu tętniczemu, cukrzycy oraz prawidłową funkcję mózgu i narządu wzroku (2). Szacuje się, że niedobór kwasów ω-3 w diecie, których łatwo przyswajalnym źródłem są ryby, mógł być przyczyną nawet 93 tys. zgonów w USA w roku 2009 (3). WNKT są konieczne do zachowania metabolicznej integralności, określane są terminem „niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych” (NNKT). Muszą być one dostarczane z pożywieniem, gdyż nie są syntetyzowane przez organizm. Wyróżniamy dwie rodziny NNKT: omega-3 (ω-3) i omega-6 (ω-6). Do ω-6 NNKT zaliczamy kwas linolowy (LA), którego regularne dostarczanie skutkuje zależną od dawki poprawą profilu lipidowego i zmniejszeniem liczby zdarzeń sercowo-naczyniowych w populacji. Jego dzienne spożycie zgodnie z zaleceniami panelu ekspertów European Food Safety Authority (EFSA) powinno wynosić 4% całkowitej energii dostarczanej z pożywieniem (E%) (4). Do ω-3 NNKT zaliczamy kwas linolenowy (ALA). Stanowi on substrat do produkcji kwasu eikozapentaenowego (EPA) i kwasu dokozaheksaenowego (DHA) (5), a jego rekomendowane spożycie wynosi 0,5% E% (4). EPA i DHA, ze względu na udowodnione w badaniach klinicznych wielokierunkowe pozytywne działanie na ludzki organizm, zostały uwzględnione w zaleceniach dietetycznych konstruowanych przez różne światowe organizacje (tab. 1).
Tabela 1. Zalecenia dietetyczne dotyczące dziennego spożycia EPA i DHA (na podstawie 4, 6, modyfikacja własna).
| EFSA (European Food Safety Authority) 2010 |
– Dorośli – 250 mg/dobę EPA/DHA
– Ciężarne/karmiące piersią – 250 mg EPA + DHA/dobę + 100-200 mg DHA |
| ISSFAL (International Society for the Study of Fatty Acids and Lipids) 2004 |
| – 500 mg/dobę EPA/DHA rekomendowany dorosłym w prewencji chorób sercowo-naczyniowych |
| AHA (American Heart Association) 2002 |
– Dwie porcje tłustych ryb tygodniowo – dla ogólnego stanu zdrowia
– 1000 mg/dobę ω-3 EPA/DHA – pacjenci z chorobami serca
– 2000 do 4000 mg/dobę ω-3 EPA/DHA – pacjenci z hipertriglicerydemią |
| USDA (US Dept of Agriculture) i HHS (Department of Health and Human Services) |
– Populacja ogólna – około 8 porcji tygodniowo różnorodnych owoców morza, zapewniających średnio 250 mg EPA i DHA na dobę
– Kobiety ciężarne i karmiące piersią – co najmniej 8-12 porcji różnorodnych owoców morza, z jak najniższą zawartością rtęci |
| Acids in Human Nutrition 2010 |
– Dorośli – 250 mg/dobę EPA/DHA
– Kobiety ciężarne i karmiące piersią – 300 mg/dobę EPA/DHA, spośród których 200 mg/dobę powinien stanowić DHA |
Jednym z najbogatszych w kwasy DHA i EPA źródeł są tkanki zwierząt i roślin morskich (tab. 2). Ważna dla pełnego wykorzystania ich zdrowotnego potencjału jest forma przyjmowanego pokarmu. Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia rekomenduje spożywanie ryb świeżych lub mrożonych. W przypadku ryb w puszkach najlepiej wybierać te w sosie własnym, pomidorowym lub usuwać olej. Polecane sposoby przyrządzania obejmują duszenie, pieczenie, gotowanie na parze i grillowanie na grillu elektrycznym. Należy unikać smażenia ryb na głębokim tłuszczu i panierowania (7). Przykładem ryby, która powinna być polecana dla osób z problemami układu krążenia, jest łosoś bałtycki. Ze względu na wysoką zawartość tłuszczu (średnio ponad 3800 mg/100 g kwasów EPA + DHA) już dwie porcje łososia po 100 g tygodniowo powinny zaspokoić zapotrzebowanie osób z chorobami serca na WNKT (1000 mg/dzień). Dla porównania, by uzyskać podobny wpływ na układ sercowo-naczyniowy należałoby jeść 7 dni w tygodniu po 100 g porcji śledzia bałtyckiego. Gatunki ryb, które ze względu na niską zawartość tłuszczu lub najmniej korzystny stosunek ω-3 do ω-6 nie powinny być preferowane w diecie osób chorych na serce, to między innymi: panga, tilapia, mintaj i sola (1). Mimo pewności co do licznych korzyści wynikających ze spożywania ryb zasobnych w NNKT, istnieją obawy związane z potencjalnym niekorzystnym wpływem metylortęci i polichlorku bifenylu znajdującego się w rybach. Analiza licznych doniesień weryfikujących zasadność tych obaw wykazała, że korzyści zdrowotne wynikające ze spożywania ryb przewyższają potencjalne szkody. Społeczeństwo powinno spożywać ryby o małej zawartości rtęci znajdujące się niżej w łańcuchu pokarmowym (8).
Tabela 2. Szacunkowa zawartość ω-3 EPA/DHA w rybach (na podstawie 1, modyfikacja własna).
| Gatunek ryby | Porcja ryby zawierająca 500 mg kwasów EPA + DHA |
| Łosoś bałtycki | 13 g |
| Śledź bałtycki | 53 g |
| Dorsz bałtycki | 1120 g |
| Szprot bałtycki | 18 g |
| Karp hodowlany | 233 g |
| Pstrąg hodowlany | 28 g |
| Mintaj | 893 g |
| Sola | 241 g |
| Panga | 2016 g |
| Tilapia | 706 g |
Wpływ tłuszczów ω-3 na układ sercowo-naczyniowy
Już od wielu lat bada się wpływ spożywania ryb oraz kwasów ω-3 na układ sercowo-naczyniowy. Wiele badań oraz metaanaliz potwierdziło ich udział w zmniejszeniu ryzyka zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych (9). Podkreśla się rolę tłuszczów rybich jako czynnika między innymi obniżającego stężenie trójglicerydów we krwi (10) i ciśnienie krwi (11) oraz poprawiającego funkcję śródbłonka naczyniowego (12, 13).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Strona internetowa Morskiego Instytutu Rybackiego – Państwowy Instytut Badawczy. http://www.rybynapolskimrynku.pl (dostęp z dnia: 29.05.2015). 2. Kaur N, Chugh V, Gupta AK: Essential fatty acids as functional components of foods – a review. Association of Food Scientists & Technologists (India) 2012. 3. Goodarz DL, Ding E, Mozaffarian D et al.: The Preventable Causes of Death in the United States: Comparative Risk Assessment of Dietary, Lifestyle, and Metabolic Risk Factors. Published: April 28, 2009. 4. Scientific Opinion on Dietary Reference Values for fats, including saturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, monounsaturated fatty acids, trans fatty acids, and cholesterol. EFSA Journal 2010; 8(3): 1461 (107 pp.). doi:10.2903/j.efsa.2010.1461. 5. Achremowicz K, Szary-Sworst K: Wielonienasycone kwasy tłuszczowe czynnikiem poprawy stanu zdrowia człowieka. Żywn Nauka Technol Jakość 2005; 3(44): 23-35. 6. Interim Summary of Conclusions and Dietary Recommendations on Total Fat & Fatty Acids (published March 2010). 7. Strona internetowa Polskiego Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia. http://www.pfp.edu.pl/ (dostęp z dnia: 04.06.2015). 8. Block R, Pearson T: The cardiovascular implications of omega-3 fatty acids. Folia Cardiol 2006; 13(7): 557-569. 9. Mozaffarian D, Wu JH: Omega-3 fatty acids and cardiovascular disease: effects on risk factors, molecular pathways, and clinical events. J Am Coll Cardiol 2011 Nov 8; 58(20): 2047-2067. 10. Harris WS, Bulchandani D: Why do omega-3 fatty acids lower serum triglycerides? Curr Opin Lipidol 2006; 17: 387-393. 11. Mozaffarian D, Geelen A, Brouwer IA et al.: Effect of fish oil on heart rate in humans: a meta-analysis of randomized controlled trials. Circulation 2005; 112: 1945-1952. 12. Haberka M, Mizia-Stec K, Mizia M et al.: N-3 polyunsaturated fatty acids early supplementation improves ultrasound indices of endothelial function, but not through NO inhibitors in patients with acute myocardial infarction N-3 PUFA supplementation in acute myocardial infarction. Clin Nutr 2011; 30: 79-85. 13. Dangardt F, Osika W, Chen Y et al.: Omega-3 fatty acid supplementation improves vascular function and reduces inflammation in obese adolescents. Atherosclerosis 2010; 212: 580-585. 14. Pase PM, Grima N, Cockerell R et al.: The Effects of Long-Chain Omega-3 Fish Oils and Multivitamins on Cognitive and Cardiovascular Function: A Randomized, Controlled Clinical Trial. Epub 2015 Jan 7. 15. Hansson GK: Inflammation, atherosclerosis, and coronary artery disease. N Engl J Med 2005; 352: 1685-1695. 16. van Bussel CT, Henry R, Ferreira I et al.: A Healthy Diet Is Associated with Less Endothelial Dysfunction and Less Low-Grade Inflammation over a 7-Year Period in Adults at Risk of Cardiovascular Disease. J Nutr March 2015; 145: 532-540. 17. Abel ED, O’Shea KM, Ramasamy R: Insulin resistance: metabolic mechanisms and consequences in the heart. Arterioscler Thromb Vasc Biol 2012; 32: 2068-2076. 18. Franekova V, Angin Y, Hoebers N et al.: Marine omega-3 fatty acids prevent myocardial insulin resistance and metabolic remodeling as induced experimentally by high insulin exposure. Am J Physiol Cell Physiol 2015 Feb 15; 308(4): C297-307. 19. Fallow GD, Singh J: The prevalence, type and severity of cardiovascular disease in diabetic and non-diabetic patients: a matched-paired retrospective analysis using coronary angiography as the diagnostic tool. Mol Cell Biochem 2004; 261(1-2): 263-269. 20. Strand SC: Dietary intake of n-3 long-chain polyunsaturated fatty acids and risk of myocardial infarction in coronary artery disease patients with or without diabetes mellitus: a prospective cohort study. BMC Medicine 2013; 11: 216. 21. Tani S, Takahashi A, Nagao K et al.: Association of Fish Consumption-Derived Ratio of Serum n-3 to n-6 Polyunsaturated Fatty Acids and Cardiovascular Risk With the Prevalence of Coronary Artery Disease. Internat Heart J 2015 May 13; 56(3): 260-268. 22. Szczeklik A, Gajewski P: Interna Szczeklika. Podręcznik chorób wewnętrznych. Medycyna Praktyczna, Kraków 2014. 23. van der Elsen LW, van Esch BC, Hofman GA et al.: Dietary long chain n-3 polyunsaturated fatty acids prevent allergic sensitization to cow‘s milk protein in mice. Clin Exp Allergy 2013 Jul; 43(7): 798-810. 24. Lumia M, Takkinen HM, Luukkainen P et al.: Food consumption and risk of childhood asthma. Pediatr Allergy Immunol 2015 Feb 18. 25. Magnusson J, Kull I, Rosenlund H et al.: Fish consumption in infancy and development of allergic disease up to age 12y. Am J Clin Nutr 2013 Jun; 97(6): 1324-1330. Epub 2013 Apr 10. 26. van den Elsen LW, Bol-Schoenmakers M, van Esch BC et al.: DHA-rich tuna oil effectively suppresses allergic symptoms in mice allergic to whey or peanut. J Nutr 2014 Dec; 144(12): 1970-1976. Epub 2014 Oct 23. 27. Bourne RR, Jonas JB, Flaxman SR et al.: Vision Loss Expert Group of the Global Burden of Disease Study. Prevalence and causes of vision loss in high-income countries and in Eastern and Central Europe: 1990-2010. Br J Ophthalmol 2014 May; 98(5): 629-638. Epub 2014 Mar 24. Review. 28. Nowak JZ: AMD – the retinal disease with an unprecised etiopathogenesis: in search of effective therapeutics. Acta Pol Pharm 2014 Nov-Dec; 71(6): 900-916. 29. Sangiovanni JP, Chew EY: The role of omega-3 long-chain polyunsaturated fatty acids in health and disease of the retina. Prog Retin Eye Res 2005 Jan; 24(1): 87-138. 30. Merle BM, Benlian P, Puche N et al.; Nutritional AMD Treatment 2 Study Group: Circulating omega-3 Fatty acids and neovascular age-related macular degeneration. Invest Ophthalmol Vis Sci 2014 Mar 28; 55(3): 2010-2019. 31. Wang JJ, Buitendijk GH, Rochtchina E et al.: Genetic susceptibility, dietary antioxidants, and long-term incidence of age-related macular degeneration in two populations. Ophthalmology 2014 Mar; 121(3): 667-675. Epub 2013 Nov 28. 32. Perry HD: Dry eye disease: pathophysiology, classification, and diagnosis. Am J Manag Care 2008 Apr; 14 (suppl. 3): S79-87. 33. Oleñik A, Jimènez--Alfaro I, Alejandre-Alba N et al.: Randomized, double-masked study to evaluate the effect of omega-3 fatty acids supplementation in meibomian gland dysfunction. Clin Interv Aging 2013; 8: 1133-1138. Epub 2013 Aug 30. 34. Didkowska J, Wojciechowska U, Zatoński W: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2011 roku. Publikacja wydana w ramach zadania „Rejestracja nowotworów złośliwych” Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych. 35. Eser PO, Van den Heuven JP, Araujo J et al.: Marine- and plant-derived ω-3 fatty acids differentially regulate prostate cancer cell proliferation. Mol Clin Oncol 2013 May; 1(3): 444-452. 36. Epstein MM, Kasperzyk JL, Mucci LA et al.: Dietary Fatty Acid Intake and Prostate Cancer Survival in Örebro County, Sweden. Americ J of Epidemiology 2012; 176(3): 240-252. 37. Yang B, Ren XL, Fu YQ et al.: Ratio of n-3/n-6 PUFAs and risk of breast cancer: a meta-analysis of 274135 adult females from 11 independent prospective studies. BMC Cancer 2014 Feb 18; 14: 105. Epub 2014 Feb 18. 38. Mourouti N, Papavagelis Ch, Plytzanopoulou P et al.: Dietary patterns and breast cancer: a case-control study in women. Eur J Nutr. Published online July 2014. 39. Kantor ED, Lampe JW, Peters U et al.: Long-chain omega-3 polyunsaturated fatty acid intake and risk of colorectal cancer. Nutr cancer 2014; 66(4): 716-727. 40. Hebert LE, Weuve J, Scherr PA et al.: Alzheimer disease in the United States (2010-2050) estimated Rusing the 2010 census. Neurology 2013; 80: 1778-1783. 41. Podemski R: Kompendium neurologii. Wyd. III, Via Medica, Gdańsk 2014. 42. Lauritzen L, Hansen HS, Jørgensen MH et al.: The essentiality of long chain n-3 fatty acids in relation to development and function of the brain and retina. Prog Lipid Res 2001; 40: 1-94. 43. Schaefer EJ, Bongard V, Beiser AS et al.: Plasma phosphatidylcholine docosahexaenoic acid content and risk of dementia and Alzheimer disease: the Framingham Heart Study. Arch Neurol 2006; 63: 1545-1550. 44. Wu A, Ying Z, Gomez-Pinilla F: Docosahexaenoic acid dietary supplementation enhances the effects of exercise on synaptic plasticity and cognition. Neuroscience 2008; 155: 751-759. 45. Walhovd K, Westlye IA, Espeseth T et al.: Consistent neuroanatomical age-related volume differences across multiple samples. Neurobiol Aging 2011 May; 32(5): 916-932. 46. Pottala JV, Yaffe K, Robinson JG et al.: Higher RBC EPA + DHA corresponds with larger total brain and hippocampal volumes: WHIMS-MRI study. Neurology 2014 Feb 4; 82(5): 435-442. 47. Wittel V, Kerti L, Hermannstädter HM et al.: Long-Chain Omega-3 Fatty Acids Improve Brain Function and Structure in Older Adults. Cerebral Cortex November 2014; 24: 3059-3068. 48. Andrzejuk T: Wędkarstwo jeziorowe. Wyd. Ekta, Warszawa 2004. 49. Carper J: Apteka żywności. Hannah Publishing LTD, Londyn 1996: 266-274.
