© Borgis - Nowa Pediatria 3/2016, s. 105-112
Edyta Zawłocka1, Jakub Chwiećko1,*Teresa Jackowska1, 2
Zachorowania na grypę u dzieci do 2. roku życia**
Influenza cases in children up to 2 years of age
1Kliniczny Oddział Pediatryczny, Szpital Bielański im. ks. Jerzego Popiełuszki, Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Warszawie
Ordynator Oddziału: dr hab. n. med. Teresa Jackowska, prof. nadzw. CMKP
2Klinika Pediatrii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
Kierownik Kliniki: dr hab. n. med. Teresa Jackowska, prof. nadzw. CMKP
Summary
Influenza is an infectious disease caused by viruses of the Orthomyxoviridae family, which usually cause infections of the respiratory tract, especially the nose, throat and lungs. The influenza virus is spread by respiratory droplets. The incubation period usually lasts two days.
The main symptoms are usually fever, rhinitis, cough, vomiting, myalgia, malaise. In young children, especially under 6 months of age, symptoms may be nonspecific, such as fever, apnea or seizures. Influenza usually has a self-limiting course, but may also lead to complications, such as pneumonia (the most common cause of death), otitis media, encephalitis and myocarditis. The most severe course of influenza is observed in children below 2 years of age, persons with chronic diseases and pregnant women.
In children under 2 years of age the risk of hospitalization is almost 3 times higher than in the group of 11-17-year-olds. Most of the hospitalizations are of infants under 6 months of age and neonates.
There are various diagnostic methods to detect the virus, but the most frequently used are bedside rapid diagnostic tests (Rapid Influenza Diagnostic Test – RIDT) or the PCR tests (polymerase chain reaction). For the treatment and prevention of influenza three drugs are available: oseltamivir (for all ages), zanamivir (≥ 5 years of age), and peramivir (for adults, not registered in Poland). No chemoprophylaxis is, however, able to replace vaccination against influenza, which is recommended from the 6th month of age.
The paper presents the course, frequency, diversity of symptoms and treatment of influenza in the youngest age group.
Wstęp
Grypa, nazywana „ostatnią niekontrolowaną plagą ludzkości”, jest chorobą zakaźną wywoływaną przez wirusy z rodziny Orthomyxoviridae (1, 2). Grypa występuje na całym świecie z zachorowalnością sięgającą 5-10% wśród dorosłych oraz 20-30% u dzieci. Szacuje się, że co roku na świecie choruje od 3 do 5 mln osób, a umiera od 250 do 500 tys. (3). Grypa, odpowiadając za 9% hospitalizacji i 11% zgonów pacjentów szpitalnych, spowodowanych infekcjami dróg oddechowych, jest trzecią, po zakażeniach wywołanych Streptococcus pneumoniae i RSV (ang. respiratory syncytial virus), przyczyną hospitalizacji i zgonów wśród wszystkich grup wiekowych. U niemowląt < 6. miesiąca życia współczynniki hospitalizacji i zgonów są najwyższe i wynoszą odpowiednio 70 i 3/1000 (4). Śmiertelność i liczba hospitalizacji różnią się w zależności od danego roku epidemicznego, dominującego rodzaju wirusa oraz grupy wiekowej (5).
Rozróżniamy grypę sezonową, która na półkuli północnej jest najbardziej aktywna w miesiącach jesienno-zimowych (od grudnia do lutego), oraz pandemiczną, związaną z genetycznymi zmianami wirusa, pojawiającą się w nieregularnych odstępach czasu.
Pierwsza pandemia, opisem odpowiadająca grypie, miała miejsce w 1580 roku. W latach 1918-1919 tzw. hiszpanka zabiła na świecie około 21 milionów osób. W latach 2009-2010 pandemia grypy spowodowała 18,499 zgonów w 214 państwach (5, 6).
Dokładna zachorowalność i umieralność spowodowane grypą są ciężkie do oszacowania. Testy w kierunku grypy są rzadko wykonywane, a sama infekcja może poprzedzić nadkażenie bakteryjne lub zaostrzyć przewlekłą chorobę, skutkiem czego może dochodzić do poważnych powikłań, a nawet śmierci. W takich przypadkach często stosowane są inne rozpoznania i stąd fałszywe (zaniżone) dane statystyczne na temat zachorowań i zgonów z powodu grypy (7). Ponadto grypa jest często mylona z przeziębieniem, wywoływanym przez inne wirusy.
Najbardziej narażone na powikłania są osoby starsze (> 65. r.ż.), dzieci (< 2. r.ż.) oraz osoby chore przewlekle i kobiety w ciąży (6, 8, 9). Prawdopodobieństwo powikłań u dzieci < 2. roku życia jest porównywalne do osób dorosłych z chorobami przewlekłymi (8, 10).
Epidemiologia grypy
Wirus grypy rozprzestrzenia się z osoby na osobę drogą kropelkową poprzez transmisję dużych cząstek. Okres inkubacji trwa średnio 1-2 dni (1-4 dni), a okres zakaźności zależy głównie od statusu immunologicznego i wieku pacjenta (8). Zdrowi dorośli mogą zarażać nawet dobę przed objawami oraz 5-7 dni po pojawieniu się pierwszych objawów choroby. Dzieci oraz osoby z zaburzeniami w układzie immunologicznym mogą wydzielać wirus kilka dni przed objawami do ponad 10 dni po zakończeniu objawów infekcji (11).
U dzieci grypa najczęściej manifestuje się jako ostra infekcja dolnych dróg oddechowych (ang. acute lower respiratory infections – ALRI). W 2010 roku w USA zanotowano prawie 3 razy więcej hospitalizacji spowodowanych ALRI u noworodków i 1,3 raza więcej u niemowląt niż u dzieci do 5. roku życia (12). W przeglądzie systematycznym z 2011 roku oszacowano, że co roku na świecie 90 mln dzieci < 5. r.ż. choruje na grypę, z czego u ok. 20 mln rozpoznaje się infekcje dolnych dróg oddechowych (ang. lower respiratory tract infection – LRTI), w tym u 1 mln stwierdza się ostry przebieg (13).
Dzieci poniżej 5. roku życia statystycznie najczęściej wymagają konsultacji medycznych związanych z podejrzeniem grypy i infekcjami dróg oddechowych (ang. upper respiratory tract infections – URTI) (3, 7, 14).
Ryzyko hospitalizacji wrasta wraz z młodszym wiekiem dziecka. U dzieci poniżej 2. roku życia jest ono prawie 3 razy większe niż w grupie 11-17-latków. Najwięcej hospitalizacji jest u niemowląt poniżej 6. miesiąca życia oraz u noworodków, które z powodu niedojrzałości układu odpornościowego stanowią grupę najwyższego ryzyka (8, 11, 15-17). Noworodki mają też największe prawdopodobieństwo powikłań w wyniku zakażenia grypą (18, 19). Ilość hospitalizacji i powikłań u noworodków jest podobna jak u osób powyżej 65. roku życia (5, 17). W 2013 roku Nair i wsp. (12) ocenili, że zachorowalność w USA wśród noworodków średnio wynosiła 68,6/100 000/rok, a u niemowląt w 1. roku życia 51,8/100 000/rok. W USA w dwóch sezonach epidemicznych (2002/2003 i 2003/2004) dzieci do 6. miesiąca życia miały najwyższy wskaźnik hospitalizacji z powodu grypy, który wynosił 4,5/1000 dzieci, w porównaniu z dziećmi od 6. do 23. (0,9/1000) i od 24. do 59. miesiąca życia (0,3/1000) (20). Według Streng i wsp. (21) w latach 2005-2010 w Niemczech ilość hospitalizacji wśród dzieci w wieku 0-5 lat wahała się od 11 do 154/100 000 w zależności od roku kalendarzowego. Natomiast Učakar i wsp. (22) stwierdzili, że w latach 2006-2014 w Słowacji ilość hospitalizacji była wyższa, gdy grypie towarzyszyły zakażenia wywołane wirusem RSV.
W 2014 roku w Polsce z powodu grypy zmarło 115 osób (co stanowiło 4,9% zgonów z przyczyn infekcyjnych), w porównaniu do średnio 28 zgonów rocznie w latach 2007-2011. W sezonie 2015/2016 odnotowano 140 zgonów z powodu grypy, w tym 4 dotyczyły dzieci < 14. r.ż. (23). Największa ilość, bo 24 229,3/100 000 zachorowań na grypę i/lub podejrzeń zachorowań na grypę i infekcje grypopodobne odnotowano u dzieci w wieku 0-14 lat, czyli 3 razy więcej niż w populacji ogólnej (24). Natomiast w sezonie 2015/2016 od września do maja zgłoszono 3 619 017 zachorowań na grypę i choroby grypopodobne. Jednak z rejestru Krajowego Ośrodka ds. Grypy w Państwowym Zakładzie Higieny wynika, że do stacji sanitarno-epidemiologicznych w w/w sezonie dotarło od pacjentów tylko 1630 próbek, z czego 645 (39,6%) było dodatnich w kierunku grypy A i/lub B (23).
Etiologia grypy
Wirus grypy jest jednoniciowym, spiralnie ukształtowanym wirusem RNA z rodziny Ortomyxoviridae. Wyróżnia się trzy typy wirusa grypy: A, B i C. Najłagodniejszy przebieg choroby obserwuje się u chorych zakażonych typem C. Typ B występuje głównie u dzieci i ma potencjał epidemiczny. Natomiast typ A odpowiada za najcięższy przebieg choroby, często z towarzyszącymi powikłaniami, może wywoływać epidemie, a nawet pandemie (1, 2). Typ A wirusa grypy ma kilka podtypów, które są określone przez antygeny powierzchniowe hemaglutyniny (H) i neuraminidazy (N). Trzy rodzaje hemaglutyniny u ludzi – H1, H2, H3 (łącznie występuje 18 rodzajów) – ułatwiają przyłączanie wirusa do komórek. Dwa rodzaje neuraminidazy – N1 i N2 (łącznie jest 11) – odgrywają rolę przy wnikaniu wirusa do komórek (1, 2). Wirusy grypy B dzielimy w zależności od linii pochodzenia m.in. na wirusy z grupy Yamagata i Victoria. Hemaglutyniny i neuraminidazy mogą okresowo się zmieniać w kolejnych etapach ewolucji w obrębie układu odpornościowego lub częściowej immunizacji populacji. Antygenowe zmiany są prawdopodobnie spowodowane rekombinacją genetyczną (wymiana segmentu genu) pomiędzy wirusami grypy typu A, które mają wpływ na ludzi i/lub zwierzęta. Przesunięcia antygenowe mogą spowodować pandemię, jeśli wirus jest skutecznie przenoszony z osoby na osobę. Od końca XIX wieku pięć dużych antygenowych zmian doprowadziło do pandemii w latach 1889-1891, 1918-1920, 1957-1958, 1968-1969 i 2009-2010 (5).
W sezonie 2012/2013 w Europie procent próbek z dodatnim wynikiem grypy był znacznie wyższy niż w latach poprzednich. Dominował podtyp A(H1N1) wirusa A (62%) oraz podtyp B/Yamagata (90%) wirusa B. Największą liczbę zachorowań zarejestrowano u dzieci w wieku 0-4 lata (25). W sezonie 2014/2015 w USA w tej grupie wiekowej (0-4 lata) zachorowalność na grypę wynosiła 57,2/100 000. Stwierdzono 141 zgonów, w tym 14 u niemowląt < 6. miesiąca życia, a 23 u dzieci od 6. do 23. miesiąca życia. 109 zgonów było wywołanych grypą A, 29 grypą B, w dwóch przypadkach nie ustalono typu wirusa, a w jednym zgon był związany z zachorowaniem na grypę wywołaną wirusem typów A i B (26).
Patogeneza grypy
Do zakażenia wirusem grypy dochodzi drogą kropelkową, kontaktową i aerozolową, rzadziej poprzez kontakt z zainfekowanymi powierzchniami. Wirus po wniknięciu do układu oddechowego, za pośrednictwem hemaglutyniny przyłącza się do nabłonka oddechowego w tchawicy i oskrzelach, a następnie wnika do komórek na zasadzie endocytozy. Dochodzi do replikacji wirusa, co powoduje zniszczenia nabłonka oddechowego wraz z upośledzeniem funkcji rzęsek i produkcji śluzu (5).
Badania na zwierzętach oraz badania obserwacyjne u niemowląt sugerują, że przyczyną wysokiego wskaźnika zachorowalności i śmiertelności w tej grupie wiekowej może być niedostateczna odpowiedź cytotoksycznych limfocytów T, których ilość jest niewystarczająca do efektywnej obrony organizmu (14).
Obraz kliniczny grypy
Grypa może mieć różny przebieg: od bezobjawowego zakażenia do ciężkiej i powikłanej infekcji. Szacuje się, że około 50% osób zakażonych rozwija klasyczne objawy kliniczne grypy, takie jak: gorączka, ból głowy, gardła, suchy kaszel, bóle mięśniowe, złe samopoczucie, męczliwość, nudności czy wymioty. Rzadziej występujące objawy to: wyciek z nosa (katar), ból w klatce piersiowej oraz ból oczu i nadwrażliwość na światło (5, 8, 10, 13, 17, 21, 27-31). Ostre objawy choroby ustępują w ciągu kilku dni, natomiast kaszel i złe samopoczucie mogą się utrzymywać nawet do 2 tygodni (1, 2).
Rozpoznawanie grypy opiera się głównie na objawach klinicznych i danych epidemiologicznych. Różnicowanie grypy i przeziębienia na podstawie występujących objawów u dzieci starszych i dorosłych przedstawiono w tabeli 1 (12, 31). Małe dzieci, niemowlęta i noworodki mają tendencję do prezentowania nietypowych objawów grypy. U bardzo małych dzieci objawy są niespecyficzne. U dzieci < 6. miesiąca życia często występują gorączka i kaszel. Jednak grypa może się rozwijać nawet wobec braku gorączki, a jedynym objawem może być bezdech (8). Według Friedena i wsp. (32) prawie 56-70% dzieci < 6. miesiąca życia z potwierdzoną laboratoryjnie grypą miało gorączkę i kaszel, w porównaniu z 91% dzieci od 6. miesiąca do 5. roku życia. Natomiast Bender i wsp. (33) stwierdzili, że u niemowląt do 3. miesiąca życia gorączka występowała u 48%, a u 29% stwierdzono objawy ze strony układu oddechowego. Ruf i Knuf (13) stwierdzili, że głównym objawem grypy u bardzo młodych niemowląt (≤ 2. m.ż.) była gorączka, zaś kaszel występował częściej u niemowląt > 6. miesiąca życia (94%). Martic i wsp. (34) u większości noworodków obserwowali gorączkę (38,3 ± 0,1oC), która według nich była najbardziej powszechnym objawem (80%). Inne opisywane objawy to senność i niechęć do jedzenie (brak apetytu). Nair i wsp. (12) stwierdzili, że obecność hipoksemii stanowiła istotny czynnik prognostyczny śmiertelności w ALRI oraz nasilenia infekcji.
Tab. 1. Różnicowanie grypy i choroby przeziębieniowej na podstawie objawów klinicznych u dzieci starszych i osób dorosłych (12, 31)
| Objaw | Grypa | Choroba przeziębieniowa |
| Początek choroby | nagły | stopniowy |
| Gorączka | często, zwykle 37,7-40°C | rzadko, zwykle do 38°C |
| Ból mięśni | nasilony, często | rzadko |
| Ból stawów | nasilony, często | rzadko |
| Brak apetytu | często | rzadko |
| Ból głowy | często, nasilony | rzadko, słabo nasilony |
| Kaszel (suchy) | często, nasilony | miernie nasilony |
| Osłabienie | nasilone | łagodnie nasilone |
| Zmęczenie | często, trwa 2-3 tyg. | krótko trwające |
| Ból w klatce piersiowej | często, nasilony | rzadko, łagodnie nasilony |
| Surowicza wydzielina z nosa | często | często |
| Ból gardła | rzadko | często |
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Brydak LB: Grypa. Pandemia grypy – mit czy realne zagrożenie? Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2008. 2. Nitsch-Osuch A: Przydatność wykonywania szybkich testów diagnostycznych w kierunku grypy u dzieci w wieku 0-5 lat – ocena wiarygodności i implikacje kliniczne. Rozprawa habilitacyjna. Oficyna Wydawnicza, Warszawski Uniwersytet Medyczny 2013. 3. Hayward A, Fragaszy E, Bermingham A et al.: Comparative community burden and severity of seasonal and pandemic influenza: results of the Flu Watch cohort study. The Lancet Resp Med 2014; 2(6): 445-454. 4. Cromer D, van Hoek A, Jit M et al.: The burden of influenza in England by age and clinical risk group: A statistical analysis to inform vaccine policy. J Infect 2014; 68(4): 363-371. 5. Hamborsky J, Kroger A, Wolfe S et al.: Centers for Disease Control and Prevention. Epidemiology and Prevention of Vaccine-Preventable Diseases. 13th ed. Public Health Foundation, Washington DC 2015: 187-206. 6. Leung C, Tseng H, Wang W et al.: Clinical characteristics of children and adults hospitalized for influenza virus infection. J Microbiol, Immun and Infect 2014; 47(6): 518-525. 7. Nunes B, Viboud C, Machado A et al.: Excess Mortality Associated with Influenza Epidemics in Portugal, 1980 to 2004. PLoS ONE 2011; 6(6): e20661. 8. Fiore AE, Fry A, Shay D et al.; Centers for Disease Control and Prevention: Antiviral Agents for the Treatment and Chemoprophylaxis of Influenza. MMWR Recomm Rep 2011; 60(1): 1-24. 9. Wong KK, Jain S, Blanton L et al.: Influenza-Associated Pediatric Deaths in the United States, 2004-2012. Pediatrics 2013; 132(5): 796-804. 10. Ploin D, Liberas S, Thouvenot D et al.: Influenza burden in children newborn to eleven months of age in a pediatric emergency department during the peak of an influenza epidemic. Ped Infect Dis J 2003; 22 (suppl. 10): S218-S222. 11. Blanchard-Rohner G, Siegrist C: Vaccination during pregnancy to protect infants against influenza: Why and why not? Vaccine 2011; 29(43): 7542-7550. 12. Nair H, Sim?es E, Rudan I et al.: Global and regional burden of hospital admissions for severe acute lower respiratory infections in young children in 2010: a systematic analysis. The Lancet 2013; 381(9875): 1380-1390. 13. Ruf B, Knuf M: The burden of seasonal and pandemic influenza in infants and children. Eur J Ped 2013; 173(3): 265-276. 14. Martic J, Savic N, Minic P et al.: Novel H1N1 influenza in neonates: from mild to fatal disease. J Perinatol 2011; 31(6): 446-448. 15. Rekhtman D, Wolf D, Levy-Khademi F et al.: Influenza A infection in young infants. Arch Dis Child 2010; 96(11): 1085-1087. 16. Jain S, Williams D, Arnold S et al.: Community-Acquired Pneumonia Requiring Hospitalization among U.S. Children. Eng J Med 2015; 372(9): 835-845. 17. Aguirre E, Papenburg J, Ouakki M et al.: Comparison of Pandemic and Seasonal Influenza in the Pediatric Emergency Department. Ped Infect Dis J 2011; 30(8): 633-639. 18. Rhim J, Lee K, Youn Y et al.: Epidemiological and clinical characteristics of childhood pandemic 2009 H1N1 virus infection: an observational cohort study. BMC Infect Dis 2011; 11(1): 225. DOI: 10.1186/1471-2334-11-225. 19. Reuss A, Dehnert M, Buda S, Haas W: Differential use of antivirals for treatment of patients with influenza A(H1N1)pdm09 in Germany. Influenza Other Respir Viruses 2013; 7(6): 1427-1432. 20. Rasmussen S, Jamieson D, Uyeki T: Effects of Influenza on Pregnant Women and Infants. Obstetric Anesthesia Digest 2013; 33(4): 208-209. 21. Streng A, Grote V, Liese J: Severe influenza cases in paediatric intensive care units in Germany during the pre-pandemic seasons 2005 to 2008. BMC Infect Dis 2011; 11(1): 233. DOI: 10.1186/1471-2334-11-233. 22. Učakar V, Sočan M, Trilar K: The impact of influenza and respiratory syncytial virus on hospitalizations for lower respiratory tract infections in young children: Slovenia, 2006-2011. Influenza Other Respi Viruses 2013; 7(6): 1093-1102. 23. http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/grypa/index.htm (data dostępu: 11.08.2016). 24. Sadkowska-Todys M, Zieliński A, Czarkowski MP: Choroby zakaźne w Polsce w 2013 roku. Przegl Epidemiol 2015; 69(2): 329-334. 25. Albu C, Brusin S, Ciancio B: European Centre for Disease Prevention and Control. Annual epidemiological report 2014 Respiratory tract infections. ECDC, Stockholm April 2015. 26. Appiah GD, Blanton L, D’Mello T et al.: Centers for Disease Control and Prevention. Influenza activity – United States, 2014-15 season and composition of the 2015-16 influenza vaccine. MMWR 2015; 64(21): 583-590. 27. Lopez-Medina E, Ardura M, Siegel J et al.: 2009 Influenza A in Infants Hospitalized at Younger than 6 Months. J Ped 2012; 160(4): 626-631. 28. Zenciroglu A, Kundak A, Aydin M et al.: Swine influenza A (H1N1) virus infection in infants. Eur J Ped 2010; 170(3): 333-338. 29. Rojo J, Ruiz-Contreras J, Fernandez M et al.: Influenza-Related Hospitalizations in Children Younger Than Three Years of Age. Ped Infect Dis J 2006; 25(7): 596-601. 30. Da Dalt L, Chillemi C, Cavicchiolo M et al.: Pandemic influenza A (H1N1v) infection in pediatric population: a multicenter study in a North-East area of Italy. Ital J Pediatr 2011; 37(1): 24. 31. Hryniewicz W, Albrecht P, Radzikowski A: Rekomendacje postępowania w pozaszpitalnych zakażeniach układu oddechowego. Narodowy Instytut Leków, Warszawa 2016; http://antybiotyki.edu.pl/pdf/Rekomendacje2016.pdf (data dostępu: 11.08.2016). 32. Fiore AE, Fry A, Shay D et al.: Centers for Disease Control and Prevention. Antiviral Agents for the Treatment and Chemoprophylaxis of Influenza. Morb Mortal Wkly Rep 2011; 60 (1): 1-24. 33. Bender J, Ampofo K, Gesteland P et al.: Influenza Virus Infection in Infants Less Than Three Months of Age. Ped Infect Dis J 2010; 29(1): 6-9. 34. Martic J, Savic N, Jankovic B et al.: Two seasons experience with pandemic A H1N1 influenza infection in neonates. Turk J Pediatr 2012 Nov-Dec; 54(6): 612-616. 35. Stefańska I, Romanowska M, Brydak LB: Metody wykrywania wybranych wirusów wywołujących zakażenia układu oddechowego. Postepy Hig Med Dosw 2012; 66: 452-460. 36. Chan M, Lee N, Ngai K et al.: Clinical and Virologic Factors Associated with Reduced Sensitivity of Rapid Influenza Diagnostic Tests in Hospitalized Elderly Patients and Young Children. J Clin Microb 2013; 52(2): 497-501. 37. Fiore AE, Fry A, Shay D et al.: Centre for Disease Control and Prevention. Influenza Antiviral Medications: Summary for Clinicians. CDC, USA 2015: 1-13. 38. Charakterystyka Produktu Leczniczego Tamiflu z dnia 09.06.2016. 39. Charakterystyka Produktu Leczniczego Relenza z dnia 29.03.2011. 40. Bueno M, Calvo C, Mèndez-Echevarría A et al.: Oseltamivir Treatment for Influenza in Hospitalized Children Without Underlying Diseases. Ped Infect Dis J 2013; 32(10): 1066-1069. 41. Husain E, Alkhabaz A, Al-Qattan H et al.: Hospitalization patterns and outcomes of infants with Influenza A(H1N1) in Kuwait. J Infect Dev Ctries 2012; 6(8): 632-636. 42. Kudo K, Takasaki J, Manabe T et al.: Systemic Corticosteroids and Early Administration of Antiviral Agents for Pneumonia with Acute Wheezing due to Influenza A(H1N1)pdm09 in Japan. PLoS ONE 2012; 7(2): e32280. 43. Mistry R, Fischer J, Prasad P et al.: Severe Complications in Influenza-like Illnesses. Pediatrics 2014; 134(3): e684-e690. 44. Lees E, Carrol E, Gerrard C et al.: Characterisation of acute respiratory infections at a United Kingdom paediatric teaching hospital: observational study assessing the impact of influenza A (2009 pdmH1N1) on predominant viral pathogens. BMC Infect Dis 2014; 14(1): 343. DOI: 10.1186/1471-2334-14-343. 45. Grohskopf LA, Olsen SJ, Sokolow LZ et al.: Prevention and control of seasonal influenza with vaccines: recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP) – United States, 2014-15 influenza season. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2014; 63: 691-697. 46. Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia. Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dn. 16 października 2015 r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2016. Warszawa, dnia 19 października 2015 r. poz. 63.
