We wrześniu 2016 roku miałam sposobność wziąć udział w warsztatach organizowanych w Pradze, Terezinie i Dreźnie przez Rey Juan Carlos University w Madrycie i Heinrich Heine Universität w Düsseldorfie pod nazwą „Second European Meeting on Nazi Medicine. Transgressing borders”. Jednym z wykładowców była dr Miriam Offer z Western Galilee College w Izraelu. Jej warsztaty wydały mi się szczególnie interesujące z uwagi na osobę, których dotyczyły. Był nią niemiecki lekarz żydowskiego pochodzenia prof. Hermann Strauss – człowiek, którego nazwisko na stałe zapisało się w licznych eponimach medycznych. Jednym z nich jest rektoskop Straussa, produkowany i używany po dziś dzień. Wszelkie informacje i cytaty prezentowane podczas warsztatów oraz zamieszczone w poniższej relacji pochodzą z wydanej w 2014 roku książki Harro Jenssa i Petera Reinicke pt. „Der Arzt Hermann Strauss, 1868-1944. Autobiographische Notizen und Aufzeichnungen aus dem Ghetto Theresienstadt” („Lekarz Hermann Strauss, 1868-1944. Autobiograficzne notatki i zapiski z getta w Terezinie”) (ryc. 1).

Hermann Strauss urodził się 28 kwietnia 1868 roku w Heilbronn położonym w północnej części Badenii-Wirtembergii. Jego ojciec pochodził z ortodoksyjnej rodziny żydowskiej, matka miała zaś przekonania liberalne. Sam Hermann Strauss będąc już dorosły, został członkiem liberalnej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Berlinie. Straussowie mieli jeszcze troje młodszych dzieci: Moritza, Józefa i Havę. Moritz pracował we frankfurckim banku. W wieku 66 lat zmarł w Berlinie jeszcze przed wybuchem wojny. Młodszy o cztery lata Józef ukończył medycynę i pracował jako lekarz we Frankfurcie. Najmłodsza Hava wyszła za mąż za lekarza Maxa Edela i zamieszkała w Berlinie.

Hermann Strauss był wybitnie zdolnym dzieckiem. Wielokrotnie nagradzany za wyniki w nauce, ukończył gimnazjum typu humanistycznego z wyróżnieniem i rozpoczął studia medyczne – początkowo w Würzburgu, potem w Berlinie. W okresie studiów na Berlińskim Uniwersytecie oraz praktykując w klinikach Szpitala Charitè, był pod wielkim wpływem wykładających wówczas profesorów: Virchowa, Kocha, Gerhardta, von Bergmana, Hirscha i innych. W 1890 roku uzyskał tytuł doktora na Wydziale Medycznym Uniwersytetu w Berlinie, broniąc dysertacji pt. „Przypadki prawostronnej i lewostronnej hemiplegii. Różnice funkcjonalności różnych stron ciała”. W 1892 roku Straussowi odmówiono zatrudnienia na Wydziale Weterynarii, uzasadniając, iż jako Żyd nie będzie miał praktycznie żadnych możliwości dalszego rozwoju naukowego. Wobec takiego stanu rzeczy, Strauss podjął pracę w Szpitalu Cesarzowej Augusty w Berlinie, gdzie rozpoczął prace badawcze w zakresie fizjologii przewodu pokarmowego pod kierunkiem wybitnego internisty prof. Carla Antona Ewalda – ordynatora i kierownika kliniki chorób wewnętrznych oraz redaktora czasopisma „Berliner Klinische Wochenschrift”. W rok później powrócił do Berlina i rozpoczął pracę w III Klinice Szpitala Charitè. W latach 1895-1906 Strauss opublikował swoje najważniejsze prace i odkrycia dotyczące: niskosodowej diety w chorobach nerek, diagnostyki poziomu azotu mocznikowego we krwi, opracowanej przez niego próby z wykorzystaniem lewulozy (D-fruktozy) do określenia wydolności wątroby, własnego pomysłu kaniuli do pobrań krwi oraz proponowanych przez niego zmian zwiększających funkcjonalność rektoskopu (insuflacja) i technik badania rektoskopowego.

W 1910 roku prof. Strauss został szefem oddziału chorób wewnętrznych Szpitala Żydowskiego w Berlinie. Okres pracy w Szpitalu Żydowskim prof. Strauss poświęcił poprawie warunków bytowych pacjentów. Zabiegał również o nowoczesne wyposażenie dla kliniki oraz organizował szkolenia personelu pielęgniarskiego. W okresie I wojny światowej pracował początkowo jako lekarz-konsultant oraz jako kierownik szpitala polowego dla chorych gastrycznie żołnierzy. Efektem poczynionych wówczas obserwacji była książka pt. „Choroby przewodu pokarmowego spowodowane przez wojnę” (1). Z biegiem lat prof. Strauss został uznanym ekspertem w dziedzinie gastroenterologii, zwłaszcza wczesnego rozpoznawania raka jelita grubego i chorób jelit oraz nefrologii. Wykładał poza granicami kraju oraz nauczał w zagranicznych ośrodkach, był członkiem m.in. American Gastroenterology Association. W latach 20. poświęcił się badaniom nad leczeniem dietetycznym. Propagował tworzenie tzw. kuchni dietetycznych w szpitalach. Był członkiem Niemieckiego Komitetu Insulinowego i jednym z pierwszych niemieckich lekarzy ordynujących insulinę. Do licznych publikacji prof. Straussa z zakresu gastrologii i nefrologii dołączyły kolejne, dotyczące leczenia dietetycznego.

Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 roku status zawodowy i prawny lekarzy-Żydów zmieniał się na gorsze niemal z każdym dniem. Także warunki leczenia w Szpitalu Żydowskim pogarszały się sukcesywnie, aż do tragicznych w latach wojny. Pomimo możliwości wyjazdu, prof. Strauss uważał, że jego obowiązkiem jest zadbanie o jak najlepsze funkcjonowanie kierowanego przez niego oddziału. Równocześnie był członkiem komitetu pomagającego w emigracji żydowskim lekarzom. Z ponad półmilionowej żydowskiej społeczności Berlina w ciągu kilku lat wyjechała więcej niż połowa Żydów.