© Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2016, s. 232-240
*Ewa Szmaj1, Katarzyna Martela2
Dietetyczne i kosmetyczne metody wspomagania terapii cukrzycy typu 2
Dietary and cosmetic methods of support for diabetes type 2 therapy
1Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa w Katowicach
Rektor GWSH: prof. nadzw. dr hab. Krzysztof Szaflarski
2Gabinet profilaktyki i dietoterapii „Lemon”, NZOZ „All-medicus” w Katowicach
Streszczenie
Cukrzyca typu 2 jest chorobą cywilizacyjną wynikającą m.in. z wpływu czynników środowiskowych i genetycznych. Choroba ta ewoluuje podstępnie i stopniowo na przestrzeni lat, dotyczy ok. 1/3 populacji po 65. roku życia. Można zapobiegać jej rozwojowi poprzez tzw. zdrowy styl życia, tj. aktywność fizyczną i odpowiednią dietę, zaś działania kosmetologiczne mogą znacznie poprawić jakość życia. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie i ocena niektórych możliwych form stosowania diety (np. dieta Ornisha, Atkinsa, Dukana), składników (m.in. chromu, fasoli czy morwy białej) znajdujących się w preparatach dedykowanych diabetykom oraz zabiegów z zakresu kosmetologii leczniczej, wspomagających terapię cukrzycy typu 2 w zakresie złożonych objawów skórnych, jak np. suchość skóry, świąd, stopa cukrzycowa, zmiany w obrębie włosów i paznokci itp. Wniosek wynikający z pracy dotyczy konieczności holistycznego podejścia współczesnej medycyny do pacjentów chorych na cukrzycę, czyli całościowego, obejmującego różne metody terapii, w tym dietetyczne i kosmetologiczne. Istotne jest, aby leczenie było spójne i prowadzone przez różnych specjalistów, oferujących skuteczne metody lecznicze.
Summary
Diabetes mellitus is a common metabolic disorder. There are two main types of this disease: type one and type two. Environmental and genetic factors can predispose to development civilization disease like type 2 diabetes. This disease evolves insidiously and gradually. We can prevent its growth, by physical activity and proper diet while cosmetic procedures can significantly improve the quality of patients life. The aim of our study is to present and evaluate the possible forms of diet (e.g. Ornish, Adkins, Dukan diets), components (such as chromium, beans or white mulberry) used in the supplements dedicated for diabetics as well as cosmetic treatments, which can support the treatment of skin symptoms of type 2 diabetes. Modern medicine should use wide range of therapies adjusted to different symptoms and overall patients condition. The treatment should be consistent and carried out by different specialists (doctors, dietician, physiatrist and cosmetologist) offering effective treatment methods.
Wstęp
Współczesne społeczeństwa krajów rozwiniętych prowadzą tryb życia, który charakteryzuje się: spożywaniem przetworzonej żywności, stosowaniem niezbilansowanej diety, brakiem dostatecznej aktywności fizycznej, dużym narażeniem na stres, a co za tym idzie zwiększoną tendencją do zachorowania na otyłość, zaburzenia metaboliczne, choroby układu sercowo-naczyniowego, depresję i wiele innych, nazywanych ogólnie chorobami cywilizacyjnymi.
Niewątpliwie, na uwagę zasługuje cukrzyca, określana jako epidemia XXI wieku, która wedle danych przytoczonych przez Godziejewską-Zawadę (1) dotyczy ok. 27% populacji po 65. roku życia, ale także ludzi młodszych. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wyróżnia: cukrzycę typu 1, wynikającą ze zniszczenia komórek β trzustki, zwaną insulinozależną, typu 2 – insulinoniezależną, związaną z nieprawidłową reakcją organizmu na wydzielaną insulinę oraz cukrzycę typu 3, zwaną też ciążową (2). Niniejsza praca jest poświęcona dietetycznym i kosmetycznym metodom wspomagania terapii cukrzycy typu 2 ze względu na jej powszechność w społeczeństwie oraz konieczność zwrócenia uwagi na holistyczne podejście do diabetyków.
Objawy w obrębie skóry i jej przydatków
Cukrzyca typu 2 jest chorobą przewlekłą, ogólnoustrojową oraz obarczoną ryzykiem powikłań narządowych, a nawet zgonu chorego z powodu tzw. angiopatii cukrzycowej, czyli zmian w obrębie naczyń krwionośnych tętniczych, żylnych i włosowatych w wyniku długotrwałej hiperglikemii. Ponadto w jej przebiegu odnotowuje się poważne dysfunkcje układu nerwowego, określane jako neuropatia cukrzycowa, która przyczynia się do zaników mięśniowych, zmian narządowych i zaburzeń czucia. Objawy dotyczą również skóry i jej przydatków (2, 3), co jest istotne z punktu widzenia współczesnej kosmetologii. W przypadku paznokci obserwuje się rowki, zagłębienia, zakrzywienie i żółte zabarwienie płytek, tzw. linie Beau w postaci poprzecznych bruzd powstałych w wyniku tymczasowego zahamowania wzrostu paznokcia, zmiany rumieniowe obłączka paznokcia zanikające pod wpływem ucisku, a także skłonność do zakażeń bakteryjnych i grzybiczych (4-7). Ogólnie występują zaburzenia troficzne paznokci (2). Z kolei utrata włosów na szczycie głowy dotyczy osób nieprzyjmujących insuliny, zaś osobom cierpiącym z powodu niewyrównanej i zaawansowanej hiperglikemii towarzyszy łysienie i łojotok. Wypadanie włosów może poprzedzać wystąpienie choroby nawet o kilka lat (8).
Cukrzyca typu 2 powoduje również dysfunkcje w obrębie skóry. Występuje tendencja do samoistnego tworzenia się pęcherzy na kończynach dolnych i górnych wypełnionych treścią surowiczą, które z łatwością pękają, pozostawiając trudno gojące się nadżerki. Ponadto obserwuje się tzw. dermopatię cukrzycową, czyli szarobrunatne przebarwienia w obrębie przedniej powierzchni podudzi powstałe w wyniku gromadzenia się hemosyderyny wokół naczyń krwionośnych. Z kolei rogowacenie ciemne polega na powstawaniu brunatnych przebarwień z brodawkowatym przerostem skóry dołów pachowych, pachwinowych, zgięć łokciowych i podkolanowych, szyi i karku w wyniku wiązania insuliny przez receptory na keratynocytach i fibroblastach. Ksantoza to nieprawidłowa przemiana karotenu, powodująca kanarkowe zabarwienie skóry w obrębie nosa, małżowin usznych, dłoni i stóp (2, 3, 7). W tym przypadku działania kosmetologa raczej nie przynoszą żadnych efektów w przeciwieństwie do świądu skóry.
Najczęściej spotykanym, najbardziej uporczywym i wczesnym objawem cukrzycy, niezależnie od jej typu, jest świąd, powstający w wyniku stymulacji wolnych zakończeń nerwowych naskórka i górnych warstw skóry właściwej oraz pogrubienia samej skóry. Uwzględnia się również udział neuropatii cukrzycowej. Swędzenie może być ograniczone do okolic narządów moczowo-płciowych i odbytu lub mieć charakter uogólniony, pojawiający się nawet przy nieznacznej hiperglikemii. Jak wspomniano powyżej, cukrzyca dotyczy blisko 1/3 osób po 65. roku życia, przy czym średnio 40% ludzi starszych cierpi z powodu nasilonej suchości skóry związanej z jej starzeniem się, a dokładniej zmniejszoną aktywnością gruczołów łojowych oraz zgrubieniem warstwy rogowej naskórka, czemu również towarzyszy świąd skóry, zwany starczym. Należy dodać, że świąd skóry ulega nasileniu u diabetyków (2, 6, 7, 9, 10). Co więcej, wszelkie zaburzenia funkcjonowania bariery naskórkowej zmniejszają jej odporność na działanie czynników zewnątrzpochodnych, w tym drażniących, co może prowadzić do stanu zapalnego i świądu skóry. To z kolei powoduje mechaniczne uszkadzanie skóry w postaci drapania, a także nasilenie istniejącego uszkodzenia naskórka, podrażnienia i skłonności do wtórnych zakażeń bakteryjnych, tworząc błędne koło (10, 11).
W tym przypadku niezwykle pomocne okazuje się wdrożenie pewnych zaleceń higienicznych i pielęgnacyjnych w celach zapobiegawczych lub łagodzących istniejący już problem. Jako środków myjących do twarzy należy używać preparatów typu mleczka, płyny micelarne lub syndety, a do kąpieli olejków niezmieniających pH skóry na zasadowe. Woda do mycia twarzy i ciała powinna być ciepła (ok. 37oC), aby nie wymywać i tak już zmniejszonej ilości lipidów naskórka. Zaś po tych czynnościach należy w ciągu 5 minut nawilżyć skórę, stosując specjalne składniki aktywne: (1) nawilżające powierzchniowo, jak kolagen, kwas hialuronowy, chitozan, (2) humektanty, wiążące wodę w warstwie rogowej – gliceryna w stężeniu do 10%, glikole, pantenol, sorbitol, mannitol, 2-5% mocznik i arginina, będąca jego prekursorem, kwas mlekowy i jego sole oraz inne składowe naturalnego czynnika nawilżającego (ang. natural moisturizing factor – NMF), (3) okluzyjne, czyli filmotwórcze, zwane też emolientami, ograniczające ucieczkę wody z naskórka (ang. transepidermal water loos – TEWL; transepidermalna utrata wody), jak np. parafina, wazelina, lanolina, euceryna, woski pszczeli i jojoba, fosfolipidy, oleje mineralne, dimetikon z grupy silikonów, zioła śluzowe oraz (4) wbudowujące się w cement międzykomórkowy i uszczelniające barierę naskórkową – ceramidy, cholesterol, lecytyny, skwalen, kwasy tłuszczowe zawarte w olejach roślinnych i wyciągach, np. z nasion owsa (6, 11-13). Należy uzupełnić, że emolientami nazywa się również swoistą grupę produktów kosmetycznych, będących mieszaniną powyższych składników aktywnych, które łączą w sobie funkcje kondycjonujące skórę, nawilżające – okluzyjne i higroskopijne, przeciwświądowe, które wynikają m.in. z ich właściwości przeciwzapalnych, normalizujące keratynizację naskórka, przeciwstarzeniowe (tab. 1) (10-13).
Tab. 1. Zestawienie kierunków działania oraz wybranych składników emolientów (11, 14)
| Działanie składników aktywnych | Składniki aktywne |
| Przeciwzapalne | pantenol, prawoślaz lekarski, podbiał, babka lancetowata, siemię lniane, rumianek pospolity, zielona herbata, wąkrota azjatycka, żywokost lekarski |
| Przeciwświądowe | mentol, polidokanol, lidokaina, kamfora, pantenol |
| Keratoregulujące | mocznik (powyżej 10%), kwas mlekowy AHA, PHA, BHA |
| Zapobiegające starzeniu skóry | retinol, kolagen, witaminy antyoksydacyjne, kwas hialuronowy, AHA, PHA, filtry przeciwsłoneczne, peptydy, koenzym Q10, fitoestrogeny |
AHA (ang. alpha hydroxic acids) – kwasy alfa-hydroksylowe; PHA (ang. poly hydroxic acids) – kwasy polihydroksylowe; BHA (ang. beta hydroxic acids) – kwasy beta-hydroksylowe
Wymienione wyżej substancje chemiczne są stosowane zarówno w kosmetykach handlowych, jak i profesjonalnych. Zatem możliwa jest również pielęgnacja skóry cukrzycowej w gabinecie kosmetycznym. Obejmuje ona, po przeprowadzeniu wywiadu kosmetycznego i diagnostyki skóry, wykonanie delikatnego peelingu enzymatycznego lub o niskiej zawartości kwasów organicznych (5-15%) i nieznacznym potencjale drażniącym, jak np. kwas migdałowy lub mlekowy, zastosowanie kremowej maski nawilżającej, w postaci alginatu lub płatów kolagenowych oraz metod wspomagających transport substancji aktywnych w głąb skóry, jak masaż kosmetyczny, jonoforeza na bazie prądu stałego, sonoforeza lub mezoterapia bezigłowa (6, 14).
Specjalne postępowanie wdraża się w przypadku świądu okolic moczowo-płciowych, dotyczące zwłaszcza kobiet chorych na cukrzycę. Na codzienną higienę intymną powinny składać się następujące czynności: noszenie przewiewnej bielizny, stosowanie środków myjących z ograniczoną ilością substancji drażniących i alergizujących, jak barwniki lub środki zapachowe, stosowanie zimnych kompresów, kąpieli nasiadowych na bazie soli leczniczych, sody oczyszczonej lub płatków owsianych oraz maści o działaniu znieczulającym lub chłodzącym (6, 9). Będzie to również zapobiegało zakażeniom okolic intymnych, na które osoby chore na cukrzycę są szczególnie narażone, które jednocześnie mogą nasilać świąd wskutek stanu zapalnego towarzyszącego owym zakażeniom (2). Ponieważ higiena jest nieodłączną częścią kosmetologii, warto w sposób wyważony zwrócić uwagę kobiet również na ten aspekt.
Skóra stóp i zespół stopy cukrzycowej
Jak już wspomniano, diabetycy są podatni na wszelkie zakażenia skórne. Wymienić należy czyraki z tendencją do nawracania, będące ropnym zapaleniem okołomieszkowym wywoływanym przez gronkowca złocistego. Wykwitem pierwotnym jest tutaj guzek, który po kilku dniach przybiera formę krosty z czopem martwiczym. Zmian nie należy usuwać samemu ani u kosmetologa, a jedynie stosować maść antybiotykową i dezynfekować skórę (2, 6). Spośród zakażeń paciorkowcowych najważniejsza jest róża opisywana jako obrzęk i ostry stan zapalny w obrębie tkanki podskórnej i skóry, bardzo wyraźnie odgraniczony od otoczenia. Znaczenie w jej rozwoju i tendencji do nawracania ma angiopatia cukrzycowa (2, 3). Prawie połowa chorych na cukrzycę cierpi z powodu drożdżycy (kandydoza) w wyniku wzrostu liczby komórek Candida albicans we florze saprofitycznej, która rozwija się w obrębie przestrzeni międzypalcowych i fałdów skórnych w postaci ognisk rumieniowo-złuszczająco-wysiękowych, a także wałów i płytek paznokciowych. Grzybicę międzypalcową stóp wywołują dermatofity, a rozpoznanie następuje dzięki obecności zaczerwienienia skóry, łuszczenia i tendencji do pęknięć, świądu i bólu. Często współistnieje z nią grzybica paznokci, która powoduje ich zgrubienie, bruzdowacenie powierzchni, żółtawe przebarwienie i kruchość. W przebiegu grzybic zwiększa się jednocześnie skłonność do zakażeń bakteryjnych, co pogłębia istniejący problem (2, 6). Ze względu na to, że wymienione choroby mają charakter zakaźny, jednocześnie stanowią bezwzględne przeciwwskazanie do wykonywania wszelkich czynności kosmetycznych. Co więcej, w wyniku zaburzenia krążenia obwodowego proces gojenia ran ulega wydłużeniu, a przerwanie ciągłości naskórka otwiera wrota do zakażenia na dłuższy okres czasu niż u ludzi zdrowych. Tak więc, planowane zabiegi powinny mieć charakter nieinwazyjny – bez użycia ostro zakończonych narzędzi, zaś w przypadku konieczności ich zastosowania należy bezwzględnie przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym dezynfekcji i sterylizacji.
W związku z zaburzeniami czucia, na urazy najbardziej narażone są stopy diabetyków. Tak zwany zespół stopy cukrzycowej pojawia się zwykle wcześniej w przypadku cukrzycy typu 2 niż 1 i początkowo przebiega bezobjawowo, a pojawienie się bólu, mrowienia i skurczów mięśniowych świadczy już o znacznym nasileniu choroby. Pod tą nazwą kryje się szereg zmian patologicznych w obrębie naczyń krwionośnych, nerwów, skóry, mięśni i kości, prowadzących do zakażeń, owrzodzeń i destrukcji tkanek o różnym stopniu zaawansowania (2, 15-18).
Najczęściej w praktyce klinicznej obserwuje się odmianę mieszaną, która łączy w sobie cechy charakterystyczne dla stopy cukrzycowej niedokrwiennej i neuropatycznej. Podłożem rozwoju pierwszej z nich są zmiany zwyrodnieniowe naczyń krwionośnych, a wśród objawów obserwuje się suchość, napięcie i gładkość skóry stóp z jednoczesnym zanikiem tkanki tłuszczowej, stopy są sine i ciepłe, dochodzi do utraty owłosienia stóp oraz nadmiernego rogowacenia, zniekształcenia i wrastania paznokci. Choremu często towarzyszą silne bóle nóg, zwłaszcza w porze nocnej. Z kolei zespół neuropatyczny jest następstwem zaburzenia unerwienia stopy, co objawia się upośledzeniem lub całkowitym zanikiem odczuwania bodźców, zaczerwienieniem i uciepleniem stóp. Neuropatia prowadzi bardzo często do niekontrolowanych urazów, a co za tym idzie trudno gojących się owrzodzeń, a nawet amputacji części lub całości kończyny dolnej. Upośledzeniu ulega też czynność gruczołów potowych, przez co skóra staje się sucha, z tendencją do powstawania szczelin i rozpadlin, które stanowią wrota zakażenia. Osłabione zostaje napięcie mięśniowe i zmienia się motoryka chodu, skutkując różnymi deformacjami i defektami stóp, takimi jak modzele i odciski, paluch koślawy, palce młoteczkowate, paznokcie szponiaste, płaskostopie, koślawość tyłostopia i inne (2, 18, 19).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Godziejewska-Zawada M. Otyłość i cukrzyca u kobiet w okresie menopauzy – zapobieganie i leczenie. Przegl Menopauz 2013; 1:5-9. 2. Koselak M. Podstawy podologii kosmetycznej. Wyd Wyż Szk Zaw Kosmet Pielęgn Zdr, Warszawa 2011; 110-27, 137-41. 3. Jabłońska S, Chorzelski T. Choroby skóry. Wyd Lek PZWL, Warszawa 2002; 37, 46-7, 332-4. 4. Gregoriou S, Argyriou G, Larios G i wsp. Schorzenia paznokci a choroby układowe – o czym mówi nam wygląd paznokci? Co można zobaczyć i jakie choroby należy podejrzewać w przypadku przedstawionych 11 rodzajów zmian paznokci? Forum Med Rodz 2009; 3(2):129-35. 5. Szepietowski J, Wiśnicka B. Zmiany paznokciowe w chorobach ogólnoustrojowych. Derm Estet 2005; 7:181-5. 6. Padlewska K. Medycyna estetyczna i kosmetologia. Wyd Lek PZWL, Warszawa 2014; 32-6, 117, 120-2, 181, 187-9. 7. Han G. A new appraisal of dermatologic manifestations of diabetes mellitus. Cutis 2014; 94:21-6. 8. Brzezińska-Wcisło L. Łysienia związane z chorobami ustroju. Przew Lek 2000; 5:97-8. 9. Tkaczuk-Włach J, Sobstyl M, Jakiel G. Świąd sromu. Przegl Menopauz 2010; 6:422-5. 10. Wan DC, Wong VW, Longaker MT i wsp. Moisturizing different racial skin types. J Clin Aesthet Dermatol 2014; 7(6):25-32. 11. Szepietowski J, Kaszuba A, Adamski Z i wsp. Emolienty w leczeniu schorzeń dermatologicznych: stanowisko grupy ekspertów. Dermatol Klin 2011; 13(4):3-15. 12. Draelos ZD. Modern moisturizer myths, misconceptions and truths. Cutis 2013; 91:308-14. 13. Kaszuba A. Zastosowanie emolientów w chorobach skóry. Dermatologia i uroda. Dodatek do numeru 1 magazynu specjalistycznego Dermat Kosmetol Prakt 2012; 7-8. 14. Noszczyk M. Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska. Wyd Lek PZWL, Warszawa 2010; 111-1, 142-3, 246-8. 15. Michałek-Kowalczyk M, Szewczyk MT. Stan wiedzy chorych z zespołem stopy cukrzycowej. Pielęg Chirurg Angiol 2007; 1:28-34. 16. Łagoda K, Kamińska K, Kobus G i wsp. Ocena wiedzy pacjentów na temat profilaktyki zespołu stopy cukrzycowej. Przegl Kardiodiabetol 2009; 4(2):64-70. 17. Ducka B, Strojek K. Rola diabetologa w zapobieganiu rozwojowi stopy cukrzycowej. Przew Lek 2007; 4:43-51. 18. Żmijewska E, Kozak-Szkopek E. Wiedza o cukrzycy u chorych z zespołem stopy cukrzycowej. Probl Pielęgn 2011; 19(4):525-32. 19. Olszańska M. Rola podologa w pielęgnacji stopy cukrzycowej. Kosmetol Estet 2014; 1(3):61-3. 20. Piotrowska I. Profilaktyka stopy cukrzycowej. Cukrz Zdr 2010; 22:15-8. 21. Pendsey SP. Understanding diabetic foot. Int J Diabetes Dev Ctries 2010; 30(2):75-9. 22. Singh S, Pai DR, Yuhhui C. Diabetic foot ulcer – diagnosis and management. Clin Res Foot Ankle 2013; 1(3):120. 23. Szostak WB, Cichocka A. Leczenie dietą dorosłych chorych na cukrzycę. Via Medica 2008; 9(1):18-27. 24. Tatoń J, Czech A, Bernas M i wsp. Ziołolecznictwo cukrzycy w świetle ocen EBM: od suplementów terapeutycznych do zdefiniowanych naukowo leków. Med Metab 2011; 15(4):74-80. 25. Dęmbe K. Rola leczenia żywieniowego w cukrzycy. Terapia 2012; 5(272):6-8. 26. Bawa S, Gajewska D, Myszkowska-Ryciak J. Zastosowanie diety śródziemnomorskiej w prewencji i leczeniu zespołu metabolicznego. Kosmos 2010; 9(3-4):345-54. 27. Boden G. Effects of free fatty acids (FFA) on glucose metabolism: significance for insulin resistance and type 2 diabetes. Exp Clin Endocrinol Diabetes 2003; 111(3):121-4. 28. Johnston CS, Tjonn SL, Swan PD i wsp. Ketogenic low-carbohydrate diets have no metabolic advantage over nonketogenic low-carbohydrate diets. Am J Clin Nutr 2006; 83(5):1055-61. 29. Chen TY, Smith W, Rosenstock JL i wsp. A life-threatening complication of Atkins diet. Lancet 2006; 367(9514):958. 30. Freeman TF, Willis B, Krywko DM. Acute intractable vomiting and severe ketoacidosis secondary to the Dukan diet. J Em Med 2014; 47(4):109-12. 31. Gardner CD, Kiazand A, Alhassan S i wsp. Comparison of the Atkins, Zone, Ornish, and learn diets for change in weight and related risk factors among overweight premenopausal women. A to Z weight loss study: A randomized trial. JAMA 2007; 297(9):969-77. 32. Sobański L, Sprzęczka-Niedolaz M, Łebek G. Rola chromu w życiu człowieka. Bromatol Chem Toksykol 2007; 40(2):113-9. 33. Ostrowska L, Stefańska E, Czapska D i wsp. Podaż chromu w diecie osób otyłych z cukrzycą lub zaburzeniami lipidowymi. Bromatol Chem Toksykol 2007; 40(1):67-71. 34. Przygoda B. Chrom; http://dieta.mp.pl/zasady/show.html?id=74864. 35. Król E, Krejpcio Z. Poglądy na temat roli chromu (III) w zapobieganiu i leczeniu cukrzycy. Diabetol Prakt 2008; 9(3/4):168-70. 36. Kania M, Derebecka N. Surowce roślinne w cukrzycy typu 2. Post Fitoter 2010; 11(2):76-84. 37. Jeszka M, Kobus-Cisowska J, Flaczyk E. Liście morwy jako źródło naturalnych substancji biologicznie aktywnych. Post Fitoter 2009; 10(3):175-9. 38. Wróbel-Palczewska W. Morwa. Świat Farm 2009; 20-1. 39. Ciok J, Jarosz M. Fasolamina – inhibitor alfa-amylazy pochodzący z fasoli (Phaseolus vulgaris) – i jej potencjalne znaczenie dla zdrowia. Żyw Człow 2008; 35(3):193-210. 40. Winiarska H, Dworacka M, Mrozikiewicz PM i wsp. Skuteczność wyciągu z owocni fasoli zwyczajnej (Phaseoli vulgaris pericarpium) w kontroli hiperglikemii poposiłkowej. Przegl Kardiodiabetol 2008; 3(4):274-9.
