© Borgis - Medycyna Rodzinna 2/2017, s. 83-89
Leszek Spandel1, Jadwiga Jośko-Ochojska1, Agnieszka Batko-Szwaczka2
Występowanie zaburzeń snu i objawów depresyjnych u pacjentów geriatrycznych z przewlekłymi chorobami somatycznymi
Sleep disturbances and depressive symptoms in geriatric patients with chronic physical conditions
1Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
2Katedra Chorób Wewnętrznych, Klinika Geriatrii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Summary
Introduction. Sleep disturbances and depressive symptoms in elderly, multimorbid patients negatively influence performance and affect daily functioning.
Aim. The goal of our study was to determine the prevalence of these disorders, investigate the relationship between them, and assess their association with the number of chronic physical conditions diagnosed in patients.
Material and methods. Data regarding medical history and current treatment were obtained from medical records. The Abbreviated Mental Test Score (AMTS) was used to rule out patients with cognitive impairment. The short version of the Geriatric Depression Scale (GDS) was used to evaluate depressive symptoms. The Athens Insomnia Scale (AIS) and the Epworth Sleepiness Scale (ESS) were used to assess sleep disturbances. The Pearson and Spearman coefficients were used to determine the relationship between variables. The p-value was set to 0.05.
Results. Two hundred and six patients were included in the study. The mean age was 73.8 years (SD = 6.3), the mean number of chronic physical conditions was 3.6 (SD = 1.7), and the mean CCI score was 2.9 (SD = 1.9). Depressive symptoms were observed in 66 (33.0%) patients, insomnia in 72 (35.0%), increased daytime somnolence in 51 (24.8%), and pathological sleepiness in 7 (3.4%). A positive correlation was found between: depressive symptoms and insomnia (R = 0.75, p = 0.0001); depressive symptoms and daytime somnolence (R = 0.70, p = 0.0001); the number of chronic conditions and AIS (R = 0.63, p = 0.0001) and ESS (R = 0.65, p = 0.0001); and CCI score and AIS (R = 0.53, p = 0.0001) and ESS (R = 0.56, p = 0.0001).
Conclusions. The results of our study indicate high prevalence rates of sleep disturbances and depressive symptoms in geriatric patients. These disorders are interdependent and associated with the degree of morbidity, which is important for establishing optimal management and improving outcomes.
Wstęp
Zaburzenia depresyjne oraz zaburzenia snu należą obecnie do jednych z najpoważniejszych problemów zdrowotnych, z jakimi borykają się społeczeństwa krajów rozwiniętych. Według prognoz Światowej Organizacji Zdrowia do roku 2020 depresja stanie się drugą po chorobie niedokrwiennej serca przyczyną niepełnosprawności na świecie, a w 2030 roku może być główną przyczyną inwalidztwa (1). Równie niepokojące są dane dotyczące rozpowszechnienia zaburzeń snu. Badania epidemiologiczne podają, że 30-35% osób w populacji ogólnej narzeka na problemy ze snem, z czego 9-11% cierpi na chroniczną bezsenność (2). Na powyższe zaburzenia szczególnie narażone są osoby starsze, a zwłaszcza pacjenci geriatryczni z rozpoznaniem schorzeń przewlekłych dotyczących układu krążenia, układu oddechowego, przewodu pokarmowego oraz zaburzeniami metabolicznymi i przewlekłymi dolegliwościami bólowymi. Coraz więcej badań dostarcza dowodów na temat istnienia patogenetycznych związków pomiędzy stanem psychicznym a chorobami somatycznymi. Zarówno zaburzenia depresyjne, jak i zaburzenia snu mogą przyczyniać się do rozwoju wielu różnych schorzeń ogólnych lub pogorszenia ich przebiegu, z kolei choroby somatyczne są istotnym czynnikiem ryzyka depresji i bezsenności (3).
Niewątpliwie duże znaczenie w powstawaniu zaburzeń psychicznych wśród seniorów poza czynnikami biologicznymi mają także przyjmowane leki. Ze względu na konieczność stosowania złożonych schematów terapeutycznych oraz zaburzoną na skutek zmian fizjologicznych i patologicznych farmakokinetykę oraz farmakodynamikę leków pacjenci geriatryczni należą do grupy szczególnie narażonej na wystąpienie różnego rodzaju powikłań polekowych. Co istotne, spośród działań niepożądanych obserwowanych u starszych osób ponad 30% manifestuje się jako zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Najczęściej występujące objawy obejmują: zaburzenia snu, obniżenie nastroju, w tym depresję, stany lękowe, oszołomienie, pogorszenie postrzegania i zaburzenia świadomości (4).
O ile skargi na zaburzenia snu są powszechne wśród pacjentów w wieku podeszłym, to dolegliwości takie jak obniżenie nastroju, smutek, niepokój czy lęk wymieniane są w kontakcie z lekarzem rodzinnym bardzo rzadko. Niezależnie od wieku pacjenci niechętnie przyznają się do swojej niepełnosprawności psychicznej, uważając ją za słabość wynikającą z przeżywania emocji. Ponadto tego typu objawy zgłaszane przez osoby starsze niejednokrotnie traktowane są przez lekarzy czy opiekunów jako naturalny przejaw starości lub współistniejących chorób somatycznych.
Cel pracy
Celem niniejszej pracy jest ocena częstości występowania zaburzeń snu i objawów depresyjnych wśród pacjentów powyżej 65. roku życia hospitalizowanych z powodu przewlekłych schorzeń somatycznych, zbadanie wzajemnej zależności pomiędzy nimi oraz ustalenie związku pomiędzy tymi zaburzeniami a liczbą rozpoznawanych chorób przewlekłych.
Materiał i metody
Badanie prowadzono w okresie od października 2014 do września 2015 roku w trzech oddziałach internistycznych Powiatowego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w Rydułtowach i Wodzisławiu Śląskim. Do dyrekcji placówki zwrócono się z prośbą o udzielenie zgody na przeprowadzenie badania. Procedura badania nie wymagała zgody Komisji Bioetycznej SUM (opinia w sprawie przeprowadzenia badania naukowego nr KNW/022/KB/207/14 z dnia 30.09.2014 r.). Wszyscy pacjenci biorący udział w badaniu zostali poinformowani o jego celu, sposobie przeprowadzenia, zachowaniu anonimowości, a także możliwości rezygnacji z badania.
Do badania zostali włączeni pacjenci powyżej 65. roku życia, przebywający w szpitalu od co najmniej 3 dni, będący w pełnym kontakcie logiczno-słownym oraz w stanie somatycznym umożliwiającym przeprowadzenie pełnego badania z użyciem wybranych skal, którzy uzyskali powyżej 6 punktów w Skróconym Teście Sprawności Umysłowej Hodgkinsona (Abbreviated Mental Test Score – AMTS). Z badania wykluczono chorych z ustalonym rozpoznaniem zespołu otępiennego, przyjmujących leki przeciwdepresyjne lub nasenne, a także pacjentów, którzy w ostatnim roku przebyli traumatyczne wydarzenie (np. śmierć bliskiej osoby).
Badanie oparto na kwestionariuszu autorskim, który obejmował pytania metryczkowe oraz standaryzowane skale oceny objawów depresyjnych, bezsenności oraz nadmiernej senności w ciągu dnia. Analizie pod kątem obecności chorób somatycznych i stosowanej przewlekle farmakoterapii poddano także dokumentację medyczną, badania diagnostyczne oraz konsultacje specjalistyczne. Do oceny stopnia wielochorobowości u badanych pacjentów posłużono się indeksem Charlsona.
Skrócony Test Sprawności Umysłowej (AMTS)
AMTS służy do przesiewowej oceny funkcji poznawczych. Zawiera 10 pytań, a za każdą prawidłową odpowiedź przyznawany jest 1 punkt. Maksymalna liczba punktów w teście to 10. Wynik poniżej 7 punktów pozwala podejrzewać upośledzenie funkcjonowania poznawczego u badanego pacjenta (5).
Geriatryczna Skala Oceny Depresji (GDS)
Skala GDS (Geriatric Depression Scale) jest powszechnie stosowanym narzędziem przesiewowym służącym do samooceny depresji u chorych w wieku podeszłym. W badaniu wykorzystano wersję skróconą kwestionariusza składającą się z 15 pytań zamkniętych (tak/nie). Za każdą odpowiedź świadczącą o złym samopoczuciu przyznawano 1 punkt. Wynik interpretowany był następująco: 0-5 punktów – brak objawów depresyjnych, 6-10 punktów – umiarkowane nasilenie objawów depresyjnych, 11-15 punktów – objawy depresji ciężkiej (6).
Ateńska Skala Bezsenności (AIS)
AIS (Athens Insomnia Scale) to skala składająca się z 8 pozycji testowych oceniających: zasypianie, budzenie się w nocy, budzenie się rano, całkowity czas snu, jakość snu, samopoczucie następnego dnia, sprawność psychiczną i fizyczną następnego dnia oraz senność w ciągu dnia. Każdy składnik oceniany jest według skali punktowej od 0 (brak trudności) do 3 (poważna trudność). Łączny wynik mieści się w przedziale od 0 do 24, gdzie wyższy wynik oznacza gorszą jakość snu. Wynik równy lub wyższy niż 8 oznacza bezsenność (7).
Skala Senności Epworth (ESS)
Skala ESS (Epworth Sleepiness Scale) jest specjalistycznym kwestionariuszem służącym do oceny nadmiernej senności dziennej, która jest częstym subiektywnym objawem zgłaszanym przez pacjentów geriatrycznych. Dotyczy ona możliwości zaśnięcia w 8 zdefiniowanych sytuacjach. Do oceny możliwości zaśnięcia w danej sytuacji zastosowano następującą skalę: 0 – zaśnięcie nie jest możliwe, 1 – niewielka możliwość drzemki, 2 – umiarkowana możliwość drzemki, 3 – duża możliwość drzemki. Wynik poniżej 10 punktów interpretowano jako brak objawów nadmiernej senności, pomiędzy 10 a 14 punktów – jako senność umiarkowaną, a powyżej 14 punktów – jako senność patologiczną (8).
Indeks Charlsona (CCI)
CCI (Charlson Comorbidity Index) jest prostym w zastosowaniu i interpretacji narzędziem prognostycznym służącym do oceny ryzyka śmierci z powodu występowania chorób przewlekłych. Obejmuje on 19 schorzeń, którym przypisano określoną wartość punktową (1, 2, 3 lub 6 punktów) w zależności od ryzyka zgonu wynikającego z obecności danej choroby. Suma punktów 5 lub więcej oznacza bardzo duże ryzyko zgonu w przeciągu 1 roku (9).
Wymienione narzędzia były walidowane na polskiej populacji i nie wymagały zgody autorów na ich użycie.
Analiza statystyczna
W opracowaniu statystycznym wykorzystano pakiet STATISTICA wersja 10.0 (StatSoft. Inc. 2011) oraz arkusz kalkulacyjny Excel 2010. Zmienne ilościowe zostały scharakteryzowane za pomocą: średniej arytmetycznej, odchylenia standardowego (ang. standard deviation – SD), mediany, wartości minimalnej i maksymalnej oraz 95% przedziału ufności (ang. confidence interval – CI). Zmienne jakościowe przedstawiono za pomocą liczności oraz wartości procentowych. Do sprawdzenia, czy zmienna ilościowa pochodziła z populacji o rozkładzie normalnym, posłużono się testem W Shapiro-Wilka. Istotność różnic pomiędzy dwiema grupami (model zmiennych niepowiązanych) zbadano testami istotności różnic: t-Studenta lub U Manna-Whitneya (w przypadku niespełnienia warunków stosowalności testu t-Studenta lub dla zmiennych zmierzonych na skali porządkowej). Testy niezależności Chi-kwadrat wykorzystano dla zmiennych jakościowych. W celu stwierdzenia powiązania, siły oraz kierunku pomiędzy zmiennymi zastosowano analizę korelacji, obliczając współczynniki korelacji Pearsona lub Spearmana. We wszystkich obliczeniach za poziom istotności przyjęto p < 0,05.
Wyniki
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Murray CJ, Vos T, Lozano R et al.: Disability-adjusted life years (DALYs) for 291 diseases and injuries in 21 regions, 1990-2010; a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010. Lancet 2012; 380: 2197-2223.
2. Akerstedt T: Sleep – gender, age, stress, work hours. World Health Organization Regional Office for Europe Technical Meeting on Sleep and Health. European Centre for Environment and Health, Bonn, Germany 2004; http://www.euro.who.int/noise/activities (data dostępu: 13.02.2016).
3. Rajewska J: Zaburzenia psychiczne spowodowane schorzeniami somatycznymi. [W:] Pużyński S, Rybakowski J, Wciórka J (red.): Psychiatria. Tom 2. Elservier Urban & Partner, Wrocław 2011: 129-149.
4. Wieczorowska-Tobis K, Rajska-Neumann A: Odmienności farmakoterapii geriatrycznej. [W:] Galus K (red.): Geriatria. Wybrane zagadnienia. Elservier Urban & Partner, Wrocław 2010: 267-275.
5. Hodkinson HM: Evaluation of a mental test score for assessment of mental impairment in the elderly. Age Ageing 1972; 1: 233-238.
6. Yesavage JA, Brink TL, Rose TL et al.: Development and validation of a geriatric depression screening scale: a preliminary report, J Psychiatr Res 1983; 17: 37-49.
7. Fornal-Pawłowska M, Wołyńczyk-Gmaj D, Szelenberger W: Validation of the Polish version of the Athens Insomnia Scale. Psychiatr Pol 2011; 45: 211-221.
8. Murray JW: A new method for measuring Daytime Sleepiness: The Epworth Sleepiness Scale. Sleep 1991; 14: 540-545.
9. Charlson M, Pompei P, Ales KL, MacKenzie CR: A new method of classifying prognostic comorbidity in longitudinal studies: development and validation. J Chron Dis 1987; 40: 373-383.
10. Fried LP, Tangen CM, Walston J et al.: Frailty in older adults: evidence for a phenotype. J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2001; 56: 146-156.
11. Covinsky KE, Kahana E, Chin MH et al.: Depressive Symptoms and 3-Year Mortality in Older Hospitalized Medical Patients. Ann Intern Med 1999; 130: 563-569.
12. Babiarczyk B, Schlegel-Zawadzka M, Turbiarz A: Ocena częstości występowania objawów depresji w populacji osób powyżej 65. roku życia. MONZ 2013; 19: 453-457.
13. Gellis ZD, McCracken SG: Depression in older adults: a literature review. [In:] Diwan S (ed.): Mental Health and Older Adults Electronic Resource Reviews. CSWE Gero-Ed Center, Master’s Advanced Curriculum Project 2008; http://www.gero-edcenter.org/mac.
14. Wojtas A, Ciszewski S: Epidemiologia bezsenności. Psychiatria 2011; 8(3): 79-83.
15. Foley DJ, Monjan AA, Brown SL et al.: Sleep complaints among elderly persons: an epidemiologic study of three communities. Sleep 1999; 18: 425-432.
16. Chiu H, Leung T, Lam L et al.: Sleep problems in Chinese elderly in Honk Kong. Sleep 1999; 22(6): 717-726.
17. Nowicki Z, Grabowski K, Cubała WJ et al.: Rozpowszechnienie subiektywnej bezsenności w populacji polskiej. Psychiatr Pol 2016; 50(1): 165-173.
18. Dróżdż W, Wojnar M, Araszkiewicz A et al.: Badanie rozpowszechnienia zaburzeń depresyjnych u pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej w Polsce. Wiad Lek 2007; 60: 109-113.
19. Frasure-Smith N, Lesperance F: Depression and other psychological risks following myocardial infarction. Arch Gen Psychiatry 2003; 60: 627-636.
20. Freedland KE, Rich MW, Skala JA et al.: Prevalence of depression in hospitalized patients with congestive heart failure. Psychosom Med 2003; 65: 119-128.
21. Jiang W, Alexander J, Christopher E et al.: Relationship of depression to increased risk of mortality and rehospitalization in patients with congestive heart failure. Arch Intern Med 2001; 161: 1849-1856.
22. Oslin DW, Datto CJ, Kallan MJ et al.: Association between medical comorbidity and treatment outcomes in late-life depression. J Am Geriatr Soc 2002; 50: 823-828.
23. Koike AK, Unützer J, Wells KB: Improving the care for depression in patients with comorbid medical illness. Am J Psychiatry 2002; 159: 1738-1745.
24. Neikrug AB, Ancoli-Israel S: Sleep Disorders in the Older Adult – A Mini-Review. Gerontology 2010; 56: 181-189.
25. Prusinski A: Bezsenność i inne zaburzenia snu. PZWL, Warszawa 2007: 63-76.
26. Tsuno N, Besset A, Ritchie K: Sleep and depression. J Clin Psychiatry 2005; 66: 1254-1269.
27. Kaplan KA, Harvey AG: Hypersomnia across mood disorders: A review and synthesis. Sleep Med Rev 2009; 13: 275-285.
28. Rosenström T, Jokela M, Puttonen S: Pairwise measures of causal direction in the epidemiology of sleep problems and depression. PLoS One 2012; 7: e50841.
29. Ford DE, Kamerow DB: Epidemiologic study of sleep disturbances and psychiatric disorders. An opportunity for prevention? JAMA 1989; 262: 1479-1484.
30. Ohayon MM, Roth T: Place of chronic insomnia in the course of depressive and anxiety disorders. J Psychiatr Res 2003; 37: 9-15.
31. Taylor DJ, Lichstein KL, Durrence HH: Insomnia as a health risk factor. Behav Sleep Med 2003; 1: 227-247.
32. Parker C: Psychiatric effects of drugs for other disorders. Medicine 2012; 40: 691-695.
33. Spandel L, Jośko-Ochojska J, Batko-Szwaczka A: Polipragmazja jako czynnik ryzyka zaburzeń neuropsychiatrycznych u pacjentów w wieku starszym. Farmakoter Psychiatr Neurol 2015; 31(3-4): 251-260.
