Przesłanie jest proste i skuteczne, a w swej wymowie zbliżone do znanego amerykańskiego powiedzenia „do it yourself”, czyli „zrób to sam”. Autorka w pełni podziela ten sposób podejścia do zdrowia. Jednakże większość naszych pacjentów pytana wielokrotnie o możliwość osobistego wpływu na zdrowie sądziła, że medycyna odpowiada za nie w 90%, a pacjent w 10%. Jak dość powszechnie wiadomo, na podstawie badań epidemiologicznych ustalono, że stan zdrowia w 50% zależy od stylu życia pacjenta, w 20% od czynników genetycznych, w 20% od czynników środowiskowych oraz w 10% od postępowania medycznego. Powszechnie znany spadek zachorowalności na choroby układu krążenia w Stanach Zjednoczonych odnotowany w okresie od 1972 do 1992 r. był aż w 54% spowodowany zmianami stylu życia. Zmiany stylu życia mogą zaistnieć dzięki rozpowszechnieniu wśród obywateli świadomości i znajomości czynników, które wpływają na ich zdrowie.

Tak więc pierwszym krokiem na drodze propagowania niefarmakologicznych metod leczenia chorób układu krążenia jest nieustanne uświadamianie, że to ludzie sami odpowiadają za swoje losy, zdrowie i w znacznej mierze za przebieg chorób. Metody niefarmakologiczne leczenia nadciśnienia tętniczego obejmują następujące postępowanie:

– zaprzestanie palenia tytoniu,

– normalizację wagi ciała,

– ograniczenie spożycia alkoholu,

– ograniczenie spożycia soli,

– utrzymanie odpowiedniego spożycia potasu, wapnia i magnezu,

– ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych,

– regularną aktywność fizyczną i stosowanie technik relaksacyjnych,

– regularność odpoczynku nocnego.

Zalecenia te są jednak bardzo rzadko w sposób kompleksowy omawiane w gabinetach lekarskich. Zdaniem prof. N. Kaplana, jednego z najwybitniejszych znawców nadciśnienia, są dwa powody tego zjawiska: 1) przekazywanie tych zaleceń jest trudnym zajęciem, 2) zbyt wielu pacjentów nie przestrzega zaleceń. Wielką pomocą dla lekarzy i pacjentów w propagowaniu niefarmakologicznych metod leczenia mogą być pielęgniarki, dietetycy oraz psycholodzy posiadający odpowiednią wiedzę i motywację na rzecz promocji zdrowia.

Palenie papierosów jest na czwartym miejscu listy największych niebezpieczeństw zagrażających ludzkości. Nałóg palenia papierosów wyprzedzają: wybuch bomby atomowej, klęska głodu oraz epidemia AIDS. Nałogiem palenia papierosów jest w Polsce dotknięty co czwarty lekarz i co druga pielęgniarka. Nad naszym krajem codziennie unosi się, eufemistycznie mówiąc, dymek z papierosa powstały z wypalenia 200 mln papierosów dziennie.

Producenci tego dymu to 12 mln rodaków, którzy niejednokrotnie metodą beztroskiego terroryzmu zmuszają 26 mln osób ze swego najbliższego otoczenia do bycia tzw. biernymi palaczami. Warto, aby każdy palacz, paląc w obecności innych osób miał świadomość, że zwiększa o 35% ryzyko zachorowania na raka płuc lub zawał serca swoich najbliższych: współmałżonka, dzieci, przyjaciół i współpracowników.

Osoby narażone na bycie biernymi palaczami powinny wiedzieć o Ustawie o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych z dnia 9 listopada 1995 r., w której zawarty jest zakaz palenia tytoniu (poza wyraźnie wyodrębnionymi miejscami) w zakładach opieki zdrowotnej, szkołach, placówkach oświatowo-wychowawczych, pomieszczeniach zamkniętych zakładów pracy oraz innych obiektów użyteczności publicznej.

Zakaz palenia papierosów powinien być rutynowym zaleceniem dla każdego palącego pacjenta z nadciśnieniem tętniczym powtarzanym na każdej wizycie. Zalecenie to warto wesprzeć informacją, że u 25% osób zaprzestających palenia nie występują objawy głodu nikotynowego. Jest to ponadto bezpłatna metoda poprawy zdrowia i zawsze, bezdyskusyjnie, korzystna. Nie wykazano bowiem nigdy jakiegokolwiek ujemnego efektu zdrowotnego związanego z zaprzestaniem palenia papierosów.

Negatywny wpływ dymu tytoniowego na układ krążenia jest wielokierunkowy. W pierwszych minutach palenia papierosa następuje zwyżka ciśnienia krwi oraz przyspieszenie czynności serca utrzymujące się przez 15-20 minut po wypaleniu papierosa. Efekt ten może być przyczyną większej częstości występowania udarów mózgu oraz choroby wieńcowej u osób palących, a także występowania pozornej oporności na leczenie hipotensyjne. Wzrost ciśnienia krwi w czasie palenia papierosa jest większy u osób chorujących na nadciśnienie w porównaniu ze zdrowymi. Drugim negatywnym działaniem dymu tytoniowego na układ krążenia jest pogorszenie profilu lipidowego oraz przyspieszenie i nasilenie rozwoju zmian miażdżycowych w naczyniach. Poza negatywnym wpływem dymu tytoniowego na układ krążenia powszechnie znane jest ujemne oddziaływanie na układ oddechowy, pokarmowy, skórę. Zalecając pacjentom zaprzestanie palenia należy pamiętać, że różnorakie metody zwalczania tego nałogu charakteryzują się, niestety, stosunkowo niedużą, bo ok. 30% skutecznością.

Trud podjęcia tego zadania jest równie duży jak w wypadku zaprzestania palenia. Bardzo pomocne są grupy wsparcia społecznego. Każde obniżenie wagi ciała, nawet niewielkie, jest korzystne, powoduje bowiem obniżenie ciśnienia krwi. Należy zalecać głównie dietetyczne metody obniżania wagi ciała, ponieważ preparaty farmakologiczne mogą powodować zwyżkę ciśnienia krwi. Zalecenie powinno obejmować znaczne ograniczenie spożywania takich produktów, jak: masło, smalec, tłuste mięso wieprzowe, tłuste sery, śmietana. Produkty te są bowiem bogatym źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych, których negatywna rola w rozwoju miażdżycy jest powszechnie znana. Należy zalecać też znaczne ograniczenie spożywania podrobów (pasztety!) oraz jajek (do 1-2 tygodniowo). Pacjent powinien otrzymać dokładną informację, które produkty są dozwolone. Należą do nich przede wszystkim warzywa i owoce ze względu na zawartość witamin, składników mineralnych oraz flawonoidów, a więc czynników zmniejszających szkodliwe oddziaływanie cholesterolu na układ krążenia. Dozwolone produkty mleczne mogą zawierać maksimum 0,5% tłuszczu. Dozwolony jest chudy, biały ser. Wskazane jest mięso białe, drób (bez skórki) oraz ryby. Należy zalecać spożywanie pieczywa ciemnego. Warto zachęcać, aby pacjent zrezygnował ze smarowania pieczywa, a jeżeli jest to trudne do wykonania, można zezwolić na stosowanie cienkiej warstwy margaryn miękkich. Godna polecenia jest oliwa z oliwek.

Powyższe zalecenia dietetyczne należy uzupełnić informacją o konieczności wypijania odpowiedniej (1,5-2 l) ilości płynów – soków owocowych lub warzywnych, wody mineralnej lub słabej herbaty.

Istotną informacją jest też zalecenie spożywania kilku niewielkich objętościowo posiłków. Szczególnie należy odradzać spożywanie jednego dużego posiłku w godzinach wieczornych.

Dostępne, obecnie już dość powszechnie, jadłospisy dietetyczne często podają jako jednostkę miary gram. Pacjentom trudno wyobrazić sobie np. 30 g chleba lub 20 g makaronu. Dlatego warto znać przeliczniki z gramów na jednostki miar domowych. W tabeli 1 podano przykładowe przeliczniki.

Ograniczenie spożycia alkoholu jest kolejną niefarmakologiczną metodą, którą powinno się zalecać pacjentom z nadciśnieniem tętniczym.

Całkowite powstrzymywanie się od spożywania alkoholu powinno się doradzać w następujących okolicznościach:

? występowanie w rodzinie przypadków uzależnienia od alkoholu,

? występowanie trudności w kontrolowaniu ilości wypijanego alkoholu,

? silne religijne lub środowiskowe przeciwwskazania do picia alkoholu,

? występowanie cukrzycy, choroby wrzodowej, dny moczanowej,

? ciąża, laktacja,

? stałe zażywanie leków, przy których jest niewskazane picie alkoholu,

? prowadzenie pojazdów mechanicznych, operowanie maszynami lub urządzeniami,

? posługiwanie się bronią palną lub niebezpiecznymi substancjami,