Przesiewowe badanie kolonoskopowe jest potwierdzonym narzędziem we wczesnej diagnostyce raka jelita grubego. Fakt ten jest ważnym powodem, dla którego kolonoskopia należy do najczęściej wykonywanych badań endoskopowych przewodu pokarmowego. Jednak zmotywowanie pacjentów do poddania się badaniu kolonoskopowemu nadal pozostaje wyzwaniem. Niewiedza pacjentów co do badania kolonoskopowego może być znaczącą barierą powstrzymującą pacjentów przed poddaniem się badaniu przesiewowemu. Pacjenci skarżą się na zaburzenie codziennych czynności z powodu przygotowania jelit do badania, przedłużanie się analgosedacji po kolonoskopii oraz konieczność zapewnienia osoby towarzyszącej w drodze do domu. Dyskusja dotycząca wykonywania kolonoskopii bez użycia sedacji trwa nadal i nie ma jednomyślności w tym zakresie. Podczas gdy w jednych krajach kolonoskopia bez sedacji wykonywana jest powszechnie, w innych wykonywanie kolonoskopii bez sedacji uważa się za niewykonalną i odradza się takie postępowanie. W krajach, gdzie wykonuje się znieczulenie do kolonoskopii, zaznacza się trend do stosowania sedacji głębokiej (1). Sedacja do kolonoskopii zwiększa koszt badania. Należy wówczas doliczyć koszty związane z absencją w pracy oraz zatrudnieniem dodatkowego personelu i użyciem sprzętu podczas wykonywania analgosedacji i znieczulenia ogólnego, jak i monitorowania i nadzoru pacjenta po kolonoskopii w analgosedacji. Dla osoby poddanej analgosedacji dodatkowe obciążenie wynika z konieczności zapewnienia opieki dorosłej osoby towarzyszącej i ograniczenia aktywności oraz ryzyka powikłań związanych ze znieczuleniem. Analgosedację do kolonoskopii należy rozważyć z co najmniej dwóch powodów: 1) jeśli pacjent odczuwa lęk i obawia się naruszenia jego intymności cielesnej, 2) z powodu dolegliwości bólowych związanych z kolonoskopią. Każda z tych przyczyn wymaga zastosowania różnych leków, w przypadku lęku i obaw związanych z intymnością właściwym wyborem są benzodiazepiny, w przypadku doznań bólowych – opioidy. Innym sposobem, stosowanym w niektórych krajach, jest zastosowanie sedacji głębokiej z użyciem propofolu, a nawet znieczulenia ogólnego. Niekiedy kolonoskopie są dobrze tolerowane przez pacjentów, z wysokim stopniem satysfakcji, z niewielkimi dolegliwościami bólowymi lub bez bólu, a w innych przypadkach wymagają głębokiego stopnia sedacji. Przyczyny są wieloczynnikowe i obejmuje takie elementy, jak: przebyte operacje brzuszne i związane z tym zrosty, indywidualne cechy anatomiczne każdego pacjenta, sprawność endoskopisty, oczekiwania pacjenta, miejscowe tradycje, technika wprowadzenia endoskopu i rodzaj sprzętu endoskopowego.

Ból towarzyszący kolonoskopii jest bólem trzewnym, powstającym po aktywacji aferentnych nerwów czuciowych, które unerwiają jelita. Głównym czynnikiem wywołującym jest rozciągnięcie ściany esicy i przyczepów kreski z powodu nadmiernego rozdęcia jelit i zwijania się kolonoskopu (2). Ból trzewny często uaktywnia odruchy autonomiczne, np.: pocenie, bradykardię, zawroty głowy, hipotensję oraz nudności. Chociaż ból jest odpowiedzią fizjologiczną na uszkodzenie tkanek, to również obejmuje odpowiedź emocjonalną i behawioralną zależnie od indywidualnych doświadczeń i pochodzenia kulturowego, które często nie poddają się leczeniu analgetycznemu. Ból jest gorzej tolerowany przez młode kobiety z niskim indeksem masy ciała, a lepiej znoszony przez osoby starsze. Do końca trudno jest przewidzieć stopień bolesności badania u każdego pacjenta.

Analgosedacja do kolonoskopii jest obecnie tematem licznych dyskusji. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej sedacja do kolonoskopii jest postępowaniem standardowym, różne badania zalecają zastosowanie sedacji umiarkowanej albo sedację głęboką. W innych częściach świata dyskutuje się o kolonoskopii bez użycia leków analgetycznych i sedacyjnych (3). Eckardt i wsp. w badaniu 2500 pacjentów wykazali, że u 95% z nich możliwe było wykonanie kolonoskopii bez użycia analgosedacji, kiedy kolonoskopię wykonywał doświadczony endoskopista po zastosowaniu optymalnego sprzętu. Nie przedstawiono jednak raportu co do satysfakcji pacjentów z wykonanej procedury endoskopowej (4). Obecnie stosowane kolonoskopy z zastosowaniem płukania wodą oraz badanie wykonywane przez doświadczonych endoskopistów umożliwiają wykonanie kolonoskopii bez sedacji w grupie pacjentów zmotywowanych (5-7). Sukces zależy od właściwego doboru pacjentów. Płeć męska, wyższy poziom wykształcenia, niewielki stopień lęku przed zabiegiem, preferencje poddania się zabiegowi bez sedacji są czynnikami rokowniczymi udanej kolonoskopii bez użycia sedacji. Jednak niedające się przewidzieć indywidualne różnice w budowie anatomicznej mogą powodować dyskomfort nie do zaakceptowania przez pacjenta i pogorszyć warunki wykonywania kolonoskopii bez analgosedacji.

Wytyczne sedacji określają zalecany poziom sedacji do kolonoskopii jako umiarkowany do głębokiego. Sedacja głęboka jest zwykle uzyskiwana po podaniu dożylnym propofolu, który wykazuje szybki początek działania, krótki czas działania, pozwalając na skrócenie czasu powrotu przytomności. Z tych powodów rośnie zainteresowanie gastroenterologów sedacją przy użyciu propofolu. Jednak należy podkreślić, że propofol ma stosunkowo wąski zakres działania terapeutycznego, co sprzyja zwiększeniu ryzyka występowania działań niepożądanych sedacji. W większości stanów USA lek nie może być używany przez nieanestezjologów. W Polsce również ten lek anestetyczny zarezerwowany jest do stosowania przez anestezjologów (8-12). Wytyczne europejskie zezwalają na podawanie propofolu przez wyszkolone pielęgniarki lub endoskopistów, którzy nie wykonują jednocześnie kolonoskopii (13). Zezwolenie to dotyczy jedynie prowadzenia sedacji umiarkowanej, ale nie sedacji głębokiej. Sedacja głęboka wymaga specjalistycznego sprzętu i wyszkolenia i może być wykonywana jedynie przez wyspecjalizowany personel medyczny po zapewnieniu właściwego monitorowania (14). Liczba kolonoskopii wykonywanych z udziałem zespołów anestezjologicznych rośnie i wynosiła 23,9% w 2007 roku i 53,4% w 2015 roku (15). Sedacja głęboka może powodować niewydolność oddechu spontanicznego, co może wymagać wspomagania w utrzymaniu drożności górnych dróg oddechowych. Analiza rejestru niepożądanych zdarzeń podczas znieczulenia wykazała, że głęboka sedacja może powodować występowanie poważnych incydentów niepożądanych nawet w przypadkach, jeśli jest wykonywana przez właściwie wyszkolony personel (16). Najczęstsze działania niepożądane to: depresja układu oddechowego, incydenty sercowo-naczyniowe, opóźniony powrót przytomności, wydłużenie okresu po analgosedacji do wypisania z sali poznieczuleniowej do domu. Głęboka sedacja uniemożliwia samodzielną zmianę pozycji ciała pacjenta podczas badania oraz utrudnia manewrowanie ułożeniem pacjenta. Umiarkowana sedacja jest definiowana jako zmniejszenie stanu przytomności pacjenta wywołane podaniem leku. Pacjent poddany umiarkowanej sedacji może celowo reagować na polecenia słowne, oddech spontaniczny jest wydolny i nie ma ryzyka utraty drożności górnych dróg oddechowych. Leki najczęściej stosowane w celu uzyskania umiarkowanej sedacji to midazolam i inne benzodiazepiny lub ich połączenie z opioidem. Połączenie leku sedacyjnego z opioidem zapewnia bardzo dobre warunki kolonoskopii, ale zwiększa ryzyko uzyskania niezamierzonej głębokiej analgosedacji i częstszej depresji oddechowej. Czas działania leków użytych do analgosedacji może być dłuższy niż sam zbieg kolonoskopii, co skutkuje przedłużeniem wybudzania i przedłużonym czasem wypisu do domu, zwiększa koszty postępowania i zaburza aktywność pacjentów.